Mundarija kirish I bob. O‘zbek adabiyotshunosligida nazariy muammolar-ning o‘rganilishi

2.2. “Adabiyotshunoslik lug'ati” kitobining ilmiy ahamiyati.
Lugʻat-1) muayyan tilda, uning hududiy yoki ijtimoiy lahjasida mavjud boʻlgan, u yoki bu yozuvchi asarlarida uchraydigan soʻzlar yigʻindisi, leksika;
2) soʻzlar (yoki morfemalar, soʻz birikmalari, iboralar va boshqalar) muayyan tartibda (alifboli, uyali, mavzuli) joylashtirilgan, tavsiflanuvchi birliklar, ularning kelib chiqishi, maʼnolari, yozilishi, talaffuzi, uslubiy mansubligi, boshqa tillarga tarjimasi haqida maʼlumotlar jamlangan kitob. Lugʻatlar maʼnaviy madaniy sohada muhim oʻrin egallaydi, ularda jamiyatning maʼlum davrda erishgan bilimlari aks etadi. Lugʻat bir qator ijtimoiy vazifalarni bajaradi: oʻquvchiga muayyan hodisa haqida maʼlumot beradi; uni oʻz va oʻzga tillardagi soʻzlar bilan tanishtiradi; tilni, uning lugʻat tarkibini takomillashtirish va tartibga solishga yordam beradi. Lugʻatlar juda qadim davrlarda paydo boʻlgan hozirgi davrda maʼlumot-axborot toʻplash va uni oʻquvchiga yetkazishda muayyan ahamiyatga ega. Soʻzni tavsiflashdagi bir qancha farqli xususiyatlariga koʻra Lugʻatlarni asosan 2 turga: ensiklopedik va lingvistik (filologik), lugʻatlarga ajratish mumkin. Ensiklopedik lugʻat soʻzlarning oʻzini emas, balki ular orqali bildiriladigan predmet va tushunchalarni izohlaydi, tushuntiradi. Lingvistik Lugʻatlarning asosiy maqsadi esa til birligi hisoblangan soʻzning maʼnolarini, turli lisoniy xususiyatlarini ochib berishdan iborat. Endilkda tahlil adabiyotshunoslik bo‘yicha ekan, D.Quronovning “Adabiyotshunoslik lug‘ati” kitobi ahamiyatga molikdir.
Lug‘at krill alifbosida yozilgan bo‘lsa-da undan foydalanish nafaqat talabalar uchun balki, barcha ilm kishisi va oddiy odamlar uchun ham ilmiy va jo‘n qilib tushuntirilgan.
Ma’lumki, bizda ko‘p o‘rinlarda Lutfiy, Navoiy, Bobur, Nodira, Uvaysiy kabi buyuk jodkorlar ijodini o‘rganishda so‘z muammosi paydo bo‘ladi. Mana shu o‘rinda bizga aynan D. Quronov va B. Mamajoov, M. Sheraliyevalaring lug‘ati foydalidir. Ayniqsa she’riy san’atlarda ham foydali bo‘lgan bu lug‘at, ularni bir-biridan osongina ajratib ko‘rsatadi.
Masalan, “husni matla” va “husni matlab” farqini tushunish uchun lug‘atdan foydalanamiz.
Xusni matlab (ar.- maksadni chiroyli bayon kilish)- mumtoz adabiyotdagi she’riy san’at, il mi badi’ga oid manbalarda kusni talab, baroati tapab, kusni suol kabi nomlar bilan xam ataladi. Xusni matlabning moxiyati shundan iboratki, shoyr shox yoki ma’shukadan uzi uchun biror narsa talab kiladi, birok bu talab nozik lutf, nafis va yokimli suzlar yordamida bayon etiladi. Ma’lumki, aksar mumtoz shoirlarimiz shoxlaru yirik amapdor, boyu boyonlar xomiyligida ijod kipganlar, ularning xizmatlarida bulganlar. Shu bois, tabiiyki, bot-bot uzlari yoki xalkning modsiy yo boshqa ehtiyojlarini kondirish uchun xomiylardan nimadir surashlariga tufi kelgan. Birok surashda xam surash bor: ta’ma ilinjini yashirmay surash xam, valine’matni iydirish maksadida xamdu sano 'ukish xam, xech bir andishasiz.Talab kilish xam, uz insonlik sha’nini yerga urmay surash xam mumkin. «Muxabbatnoma»da xomiysi Muxammadxujabekni «Masix anfoslik», «Yusuf liko», «Saxovatidan bazm ichra Xotam uyaladigan» deya ta’riflagach, Xorazmiy uz talabini ochik bayon etadi:
Ayitsun banda Xorazmiy duolar,
Karamdin kar zamon silgil atolar.
Mazkur bayt bilan Ogaxiyning: Ey shax, karam aylar chogi teng tut yamonu yaxshini Kim, mvkr nuri te n g tomur vayronu obod ustina, - bayti mazmunan bir-biriga yakin, ikkisida xam surov bor.¹⁰ Fakat Ogaxiyning talabi nazokat bilan, san’at darajasida ifoda etilgan. Ogaxiyning shoxga ta’rifi Xorazmiy madxidan kam emas: u «shox bamisoli kuyosh» tarzidagi kiyosni utkazadi, kuyoshning nuri barchaga baravar tushishini eslatib, uzini shoxona saxovatdan bebaxra kuymaslikni s^raydi. Talab san’atkorona ifodalangani uchun xam, shoir oddiygina maddox yo ta’magir bulib suratlanmaydi, balki tasavvurimizda sharkona andisha egasi va xokisor bir kishi, insonlik sha’nini yuksak tutgan zot sifatida gavdalanadi. Ishkiy mavzudagi she’rlarda xam xusni matlab kuplab uchraydi. XUSNI MATLA’ la, turli suz uyinlari va xayotiy tamsilpar orkali shunday ifoda etiladiki, bundayin latif izxor ukuvchini beixtiyor xayratga soladi. Navoiyning:
Sadasa, chunki baloparni rad aylagay, yo rab,
Jon anga sadka silay, manga bagishpa oni,
baytida oshik o‘z jonini ma’shukiga sadka kilishgv tayyorligiyu uni (yorni) uziga bagishlashini Olpoxdan uziga xos tarzda chiroyli yul bilan suramokda.
Xusni matla’ (ar. matla’ning bezagi, xusni) - mumtoz adabiyotdagi she’riy san’at, ilmi badi’ga oid manbalarda xusni ibtido deb xam yuritiladi. Xusni matla’ san’ati g‘azal yoki qasidani o‘quvchi diqqatini beixtiyor o‘ziga jalb etadigan, unda she’rning davomini uqishga rag‘bat, qizikish paydo qiladigan tarzda boshlashni taqozo etadi. Ya’ni bunday matla’ imkon qadar yoqimli, chiroyli so‘zlardan tarkib topishi,ular vositasida yaratilgan guzal poetik obraz shunga yarasha chuqur mazmunni ifodalashi kerak. Xullas, she’rning boshlanishiyoq o‘quvchini hayratga solishi, zavqlantirishi lozim. Shuning uchun xusni matla she’r boshlanishida o‘quvchi ta’bini xira kiladigan, kayfiyatiga salbiy ta’sir o‘tkazadigan so‘zlar ishlatilmasligini, fikrni ortikcha dabdabali, jimjimador yoki sayoz va mantiqsiz so‘zlar bilan ifodalamaslikni, ya’ni lafz va ma’ni orasida uygun muvofiklik bulishini tapab kiladi. Mumtoz shoirlarimiz she’rni xusni matla talabpariga mos tarzda yaratishga jiddiy e’tibor karatganlar, zero, matla’ g‘azalning ilk taqdimoti ekani, asarga munosabat ilk miyeralar koldirgan taassurot asosiga kuripishini yaxshi bilganlar. Buning yorqin dalili sifatida Rashididdin Votvot «Xdsoyik ussexr» asarida keltirgan bir hikoyat mazmunini eslash kifoya. Unda aytilishicha, bir shoir qasida bitib, shox huzuriga keltiribdi. Shoir qasidani o‘qiy boshlaganida, shox matla’ni eshitiboq:. «Qasidaning qolganini o‘qishdan to‘xta!» - deb xitob qilibdi va xizmatkoriga ming dinor keltirib, shoirga berishni amr qilibdi. O‘zi esa shoir iste’dodiga tahsinlar aytib: «Agar qasidaning qolgan baytlari xam matla’ kabi bo‘lsa, uning xar bir bayti baxosi ming dinor. Mening xazinamda esa buncha mablag‘ yo‘q», - degan ekan. She’r ibtidosiga bu qadar katta e’tibor bergan mumtoz shoirlarimiz ijodda yuqorida mazkur talablarga rioya kilganlar, shu bois ularning aksar g‘azallari matla’si bilan nomlanadi¹¹
XULOSA
Lirik asar ham, tabiiyki, boshqa adabiy turlarga xos xususiyatlarni ma’lum darajada o‘zida namoyon etadi. Jumladan, lirik asarda voqealikka oid tafsilotlar juda kam bo‘lib, ular kechinmalarni ifodalash, uni yuzaga keltirgan, harakatlantirayotgan omillarni ko‘rsatishga yetarli miqdordagina olinadi.
Ya’ni, bu o‘rinda asosiy me’yor-fragment tarzida olingan epik elementlar ning lirik qahramon hol-kayfiyatini tasavvur qilish uchun yetarli ekan. Shuningdek, lirik asarda yana epik asarga xos voqeabandlik, dramatik asarga xos dialogloglar, o‘ziga xos “sahna” epizodini yaratish hollari ham uchraydi. Biroq har ikki holda ham bu elementlar kechinmani tasvirlash va ifodalashga xizmat qiladi, ya’ni, lirik asar uchun voqeani yoki “sahna”ni tasvirlash maqsad bo‘lolmaydi, ular vosita bo‘ladi xolos. Xususan, keskin g‘oyaviy kurashlar tafti sezilarli pasaygan 60- yillardan boshlab adabiy tanqid o‘zining asosiy vazifalari- yaratilayotgan asarlarning mazmun- mohiyati badiiy jozibasini ochib berish, ulardagi yutuq va kamchiliklarni xolis ko‘rsatib, ijtimoiy-estetik qimmatini baholash orqali ijodkorlar bilan o‘quvchi omma orasiga ko‘prik solish kabilarni amalga oshirishga kirishdi. O‘zbek tanqidchiligining shu davrda maydonga kirgan M.Qo‘shjonov, O.Sharafiddinov, U.Normatov, S.Mirvaliyev, N. Xudoyberganov, I.G‘ofurov, A. Rasulov kabi qator namoyandalarning chiqishlarida, garchi ular ham mafkura tazyiqidan hali to‘la forig‘ bo‘lmasa-da, adabiyotimizning dolzarb muommolari ko‘tarildi, ko‘plab asarlarning badiiy jozibasi ochib berildi va imkon qadar xolis baholandi. Muhim jihati, adabiy tanqidiy materiallarni o‘quvchilar o‘quvchilar doirasi kengaydi, talab oshganidan respublikaning markaziy va mahaliy nashrlari ayni xarakterdagi materiallarni muntazam chop etishni yo‘lga qo‘ydi. O‘zbek adabiyoti tarixini o‘rganish borasidagi izlanishlar hozirda ham davom etyapti. Mustaqil o‘tmish adabiy merosiga munosabatni o‘zgartirishni, qator adabiy hodisalar, faktlar, ijodkor shaxslar taqdiri va faoliyatini yangicha ilmiy talqin qilish zaruratini ham kun tartibiga qo‘ydi. Bu yo‘nalishda bir qator ishlar ishlar amalga oshirildi ham. Biroq ta’kidlash kerakki, bu boradagi vazifalarning yangicha sharoitda yetishgan adabiyotshunoslar zimmasiga tushadi. Demak, bugundan saboq olayotgan talabalarni ham milliy adabiyotimiz tarixini ilmiy xolis o‘rganish, ya’ni “O‘zbek adabiyoti tarixi” ni yaratishdek ulkan va mashaqqatli, sharafli bir vazifa kutadi.
Adabiyot - ma'naviy va axloqiy qadriyatlarning ulkan ombori.Aftidan, har birimiz "adabiyot" tushunchasi bilan uzoq vaqtdan beri tanishmiz. Lekin adabiyot qanchalik ko‘p bo‘g'inli va ko‘p ma'noli bo‘lsa, biz ba'zida bu haqda o‘ylamaymiz. Ammo adabiyot - bu ulug'vor hodisa, uni inson dahosi yaratgan, bu uning aqlining mevasidir.Adabiyotning inson hayotidagi o‘rni, ahamiyati qanday?Adabiyot - bu dunyoni anglash vositasi, u bizga "nima yaxshi va nima yomon" ekanligini tushunishga yordam beradi, bu insoniyat o‘rtasidagi umumiy mojarolarning kelib chiqishini ko‘rsatadi.Adabiyot bizga insonning ichki go‘zalligini ko‘rishga, uni tushunishni va qadrlashni o‘rganishga yordam beradi.Adabiyot - ruh va shaxs tarbiyasining kuchli manbai. Badiiy obrazlarning ochilishi orqali adabiyot bizga yaxshilik va yomonlik, haqiqat va yolg'on, haqiqat va yolg'on tushunchalarini beradi. Hech qanday mulohaza, eng ravon, hech qanday mulohaza, ishontiruvchi, odamning ongiga haqiqatdan chizilgan tasvir kabi ta'sir o‘tkaza olmaydi. Va bu adabiyotning kuchi va ahamiyati.Adabiyotda juda muhim tushuncha bor - "matn". So‘zning eng yaxshi ustalari, adabiyotshunoslarning matnlari ustida to‘g'ri ishlash katta ahamiyatga ega. Bu odamning dunyoqarashini kengaytiradi, ularni o‘ylab o‘qishga, muallif tasvirlar orqali bildirgan g'oyalarini tushunishga o‘rgatadi. Matn ustida barkamol ishlash insonning so‘z boyligini boyitadi, adabiy tilni va turli badiiy texnikani o‘zlashtirish qobiliyatini rivojlantiradi.Adabiyot - shifo beradigan Adabiyot aql va hisni rivojlantiradi. U bizning o‘qituvchimiz, ustozimiz, yo‘lboshchimiz. Haqiqiy va haqiqiy bo‘lmagan dunyo uchun qo‘llanma. Fikrlarni so‘z bilan ifodalash qobiliyati - bu odamning o‘ziga xos xususiyati. So‘zlar - ma'naviy rivojlanish darajasini aniq aks ettiruvchi ko‘zgu. Bizning ruhimizga tashqaridan kirgan hamma narsa bizning his -tuyg'ularimizda, fikrlarimizda va ularni ifoda etish uslubida muhrlangan.Bitta yozuvchining asarlarida biz kulgili rasmlarni, chiroyli tasvirlarni topamiz: buning sababi shundaki, uning ruhi tabiat qo‘ynida tarbiyalangan, u erda u sovg'alarini saxiy qo‘li bilan sochadi.Yana biri o‘z janglari va janglari, dahshatlari, azobli hayotining qayg'uli hodisalari lirasida kuylaydi: buning sababi shundaki, yaratuvchining ruhi ko‘p nolalarni bilar edi. Uchinchisining asarlarida, inson tabiati go‘zallik g'oyasi bilan eng ayanchli qarama -qarshilikda namoyon bo‘ladi: chunki, bir tomondan, yovuzlik, yaxshilik bilan abadiy urushda, boshqa tomondan, maqsadga ishonmaslik. odam, qalam ushlaganni qattiqlashtirdi. Adabiyot jamiyatda doimo katta o‘rin egallagan va o‘ziga xos vazifalar va o‘ziga xos vazifalarga ega bo‘lgan. Birinchidan, ular estetik va ma'lumotli. Adabiyot jamiyat uchun eng yaxshi do‘st va eng shafqatsiz tanqidchi bo‘lishi mumkin. Lekin, albatta, adabiyot har doim ijtimoiy hayotning aksi bo‘lib kelgan va madaniy jarayonning dvigatellaridan biri bo‘lgan. Insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida adabiyotning jamiyatdagi o‘rni haqida fikr yuritdi. Hayotdagi o‘zgarishlar bilan odamlar ham boshqacha bo‘lib ketishadi. O‘zini ifoda etish jarayoni hamma narsani o‘z ichiga oladi, odamni o‘z davrining quliga aylantiradi, u erda hamma narsa sotib olinadi va sotiladi. Haqiqiy jamiyat boy va kambag‘al, muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz bo‘linadi. Ko‘pincha demokratik erkinliklarning ba’zi yutuqlari haqida gapirganda, biz axloqning pasayishini unutamiz. Va har qanday jamiyatning asosiy poydevori, yangi g'oyalar va ma'naviy to‘yinganlik adabiyotdir: badiiy asarlarda mamlakat tajribasi to‘liq namoyon bo‘ladi. Adabiyot o‘z o‘quvchisiga jiddiy ta'sir ko‘rsatishga qodir. Mutaxassislar badiiy adabiyot ommaviy ongga sezilarli ta'sir ko‘rsatishga qodir ekanligini, odamlarning rivojlanishi uchun ko‘rsatmalar yaratib berishini allaqachon ilmiy jihatdan isbotlashgan. Agar adabiyot haqiqatan ham go‘zal narsalarni o‘rgatsa, yaxshilik va yomonlikni tan olishga o‘rgatsa, insoniyatning eng yaxshi ongi fikrlari va fikrlarining mohiyatini ifodalasa, bugungi kunda bu dunyoni yaxshiroq va mehribon qila oladigan eng samarali vositalardan biri bo‘lib tuyuladi. Hatto M.Gorkiy shunday yozgan edi: Adabiyotning maqsadi - odamga o‘zini anglashga yordam berish, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va unda haqiqatga intilishni rivojlantirish, odamlarda qo‘pollik bilan kurashish, ularda yaxshilik topa olish, sharmandalikni uyg'otish, g‘azab, jasorat, qalbida hamma narsa qilish uchun, odamlar olijanob kuchli bo‘lib, o‘z hayotlarini muqaddas go‘zallik ruhi bilan ruhlantira oladilar.
Barchamizga ma’lumki, Dilmurod Quronov keyingi chorak asr mobaynida o‘zbek tanqidchiligida faol rnehnat qilayotgan, maqolalari va o‘tkir fikrlari tufayli katta qiziqish bilan o‘qilayotgan va bahslarga sabab bo‘layotgan, badiiy asarlarga munosabatda qator yangi qarashlar, yangi mezonlami ilgari surayotgan munaqqidlardan biridir. Ushbu tadqiqot ishimizda D.Quronovning adabiy-nazariy qarashlari, ijod va hayot yo‘liga yana bir nazar tashladik.