Mundarija kirish

12-mavzu. Tranzaksiyalarni boshqarishda so‘rovlar yaratish va 
qayta ishlash 
Reja 
1. SQL muhitida tranzaksiya tushunchasi. 
2. SQL muhitida tranzaksiyalani boshqarish. 
3. Arifmеtik jarayonlar. 
4. Hisoblash tartibini bеlgilash. 
5. Triggеrlar va ulardan foydalanish. 
6. POSITION() funksiyalaridan foydalanib pastki satrni qidirish. 
7. CASE ifodasini ishlatib shartli qiymatlarni ifodalash. 
8. Joriy satsiyasi. 
Tayanch so’zlar: tranzaksiva, himoyalanish, ROLLBACK, Commit. 
SQL muhitida tranzaksiva tushunchasi. SQL tilida tranzaksiya deb, 
ma‟lumotlami tiklashga nisbatan ajralmas bo'lgan operatorlar ketma - 
ketligiga aytiladi. SQL tilidagi har bir chaqirish moduli tranzaksiyadir. 
SQL tili tranzaksiyalari biror-bir modulning protseduralarini
bajarishdan boshlanadi. COMMIT yori ROLLBACK operatorining 
bajarilishi bilan tugaydi. Agar tranzaksiya ROLLBACK operatori bilan 
tugasa, prtoseduradagi barcha qilingan amallar bekor qilinadi. 
Har bir tranzaksiyaning “faqat o„qish” yoki “o'qish va yozish” 
tartiblari 
mavjud. 
Tranzaksiya 
tartiblari 
SETTTRANSACTION 
operatori yordamida o'rnatiladi. Jimlik qoidagisa nusbatan ''o'qish va 
yozish” tartibi o'rnatiladi. “Faqat o'qish" tartibi doimo saqlanadigan 
bazaviy ma‟lumotlarga qo'llaniladi. 
Har bir SQL tranzaksiyasi himoyalanish darajasiga ega: 
READUNCOMMITTED, READCOMMITTED, REPEATABLEREAD 
yoki SERIALIZABLE. SQL tranzaksiyasi himoyalanish darajalari 
bajarilayotgan 
tranzaksiyaning 
boshqa 
parallel 
bajarilayotgan 
tranzaksiyalarga ta‟sir etish daragasini aniqlaydi. Tranzaksiyaning aniq 
darajasini 
o'rnatish 
uchun 
SETTRANSACTION 
operatoridan 
foydalanishadi. Jimlik qoidasiga nisbatan SERIALIZABLE tartibi 
o'rnatiladi. 
Himoyalanish daragalari tranzaksiyalarning parallel bajarilishida yuz 
berishi mumkin bo'lgan hodisalami aniqlaydi. Qyuidagi ko'rinishda gi 
hodisalar bo'lishi mumkin: 

---

87 
 PI (“Dirtyread" - "Yomon o'qish"): T1 tranzaksiya qatomi yaratadi. 
Keyin T2 tranzaksiya T1 COMMIT amalini bajarmasdan bu qatomi 
o'qiyi. Shundan so'ng T1 ROLLBACK amalini bajarsa, T2 
tranzaksiya umuman mavjid bo'lmagan qatomi o'qigan bo'lib chiqadi. 
 P2 (“Non-repeaiableread” - “Takrorlanmaidigan o'qish"): T1 
tranzaksiya qatomi o'qiydi. Shundan so'ng T2 tranzaksiya bu 
buyruqlar qatorini o'zgartiradi yoki olib tashlayda va COMMITni 
bajaradi. Shundan so'ng T1 shu qatomi yana o'qishga harakat qiladi, 
ammo bu qator birinchi holatdagi qator emas yoki olib tashlangani 
uchun topolmaydi. 
 РЗ ("Phantom" - "Fantom"): T1 tranzaksiya biror-bir shartni 
qanoatlantiradigan N qatomi o'qiydi. Shundan so'ng T2 tranzaksiya 
bu qatorlar ichidan bir yoki bir nechta qator shartlarini generatsiya 
qiladi. Agar shu ishlardan keyin T1 o'qishni qaytarsa, u butunlay 
boshqa qatorlarga ega bo'ladi, 
To‟rtala himoyalanish daragalari P1, P2 
va 
P3 
hodisalarga 
nisbatan quyidagicha ta‟sirga ega: 
Himoyalanish PI 
P2 
Р3 
READUNCOM 
Mumkin 
Mumkin 
Mumkin 
READCOMMIT 
Mumkin 
Mumkin 
Mumkin 
REPEATABLE 
Mumkin 
Mumkin 
Mumkin 
SERIALIZABL 
Mumkin 
Mumkin 
Mumkin 
MB bilan ish jarayonida ma‟lumotlar butligi muhim o‟rin tutadl. 
Ma‟lumotlar butligi deganimizda, ma‟lumotlaming to'g‟riligi va 
mazmunan qarma-qarshi ma‟noga ega emasligi tushuniladi. Masalan, 
“O'qituvchi” jadvalidagi har bir o'zgarish “Yuklama” jadvalida ham 
qayd etilishi kerak. 0„qituvchining “Yuklama" jadvalida qayd etilmasligi 
ma‟lumotlar butligining buzilishiga olib keladi. 
Ko‟pchilik hollarada MBning ma‟lumotlari 
butligini 
saqlashni tashkillashtirish uchun tranzaksiyalardan foydalanishadi. 
Umuman olganda tranzaksiya - bu mantiqan bo'linmaydigan ish birligi. 
Bu jarayonda: 

yoki tranzaksiyaga kiruvchi barcha amallar MBda aks etadi; 

yoki bu amallar umuman bajarilmaydi. 

---

88 
Tranzaksiyaning bu 
xususiyati butlik 
shartining
buzilmasligini ta‟minlaydi. 
Ko„pgina MBBTda tranzaksiyalaming ikkita modeli ishlatiladi: 

Tranzaksiyalaming avtomatik bajarilish modeli. 

Tranzaksiyalaming bajarilishini boshqarish modeli. 
Tranzaksiyalaming avtomatik bajarilish modelida, tranzaksiya avtomatik 
ravishda ishga tushadi va quyidagi usullardan biri bilan tugaydi: 
 COMMIT yo‟riqnomasi bilan, bunda MBdagi o'zgarishlar doimiy 
bajariladigan bo'ladi va yangi tranzaksiya COMMIT buyrug‟idan so'ng 
boshlanadi. 
 ROLLBACK yo‟riqnomasi bilan, bunda tranzaksiyada bajarilgan barcha 
o'zgarishlar bekor bo'ladi va yangi tranzaksiya ROLLBACK 
buyrug‟idan so'ng boshlanadi. 
Tranzaksiyalaming bajarilishini boshqarish modeli SUBD Sysbase 
dasturida qo‟llanilib, quyidagi yoriqnomalardan foydalaniladi: 
 BEGIN TRANSACTION yo‟riqnomasi, tranzaksiyaning boshlanishini 
bildiradi. 
 COMMIT 
TRANSACTION 
yo‟riqnomasi, 
tranzaksiyaning 
muvaffaqiyatli tuganini bildiradi. Bunda yangi tranzaksiya avtomatik 
ravishda ishga tushmaydi. 
 SAVE TRANSACTION yo‟riqnomasi, bunda tranzaksiya ichida saqlash 
nuqtasi tashkillashtiradi va saqlangan saqlash nuqtasiga nom berish 
imkoniyati yaratiladi. 
 ROLLBACK yo‟riqnomasi, bunda barcha tranzaksiyadagi amallar bekor 
qilinadi va MB holati tranzaksiyadan oldingi holatga qaytariladi. 
Shunday qilib, tranzaksiya - bu MBga tugallangan murojaat bo'lib 
quyidagi to'rtta shartning bajarilishini kafolatlaydi: 
 Bo'linmaslik (atomarnost) - tranzaksiya boshi va oxiriga ega bo'lgan 
boTinmas blok. Bu blok yoki to‟liqligicha bajariladi, yoki umuman 
bajarilmaydi; 
 Kelishuvchanlik - tranzaksiya tugaganidan so'ng, hamma ob‟yektlar 
kelishganlik holatini saqlab qoladi; 
 Himoyalanganlik - har bir tranzaksiya jarayoni boshqa tranzaksiya 
ishiga ta‟sir ko'rsatmaydi. 
 Doimiylik - tranzaksiya jarayonida bajarilgan barcha o'zgarishlar 
doimiylik xarakteriga ega. 
SQL tilida tranzaksiya jarayoniga misol. 

---

89 
SQL tilida har bir tranzaksiya bitta to'liq jarayonni bajarishiga 
tushuncha hosil qildik. Ana shunday jarayonga misol keltiramiz: 
“Ta'minlovchilar” jadvalidagi Sx raqamini Sy raqamiga o'zganirish 
lozim bo'lsin. Sx va Sy - berilgan aniq parametr. 
TRANEX: PROC OPTIONS (MAIN); /* tranzaksiyaga misol*/ EXEC 
SQL WNENEVER SQLERROR GO TO UNDO; GET LIST (SX,SY); 
EXEC SQL UPDATE S 
SET TA‟MINLOVCHI RAQAMI = SY WHERE TA‟MINLOVCHI 
RAQAMI = SX; 
EXEC SQL UPDATE SP 
SET TA‟MINLOVCHI RAQAMI = SY WHERE TA‟MINLOVCHI 
RAQAMI = SX; 
EXEC SQL COMMIT; 
GO TO FINISH; 
UNDO: EXEC SQL ROLLBACK; FINISH: RETURN; 
END TRANEX; 
Misolimizdan ko‟rinib turibdiki, bu tranzaksiya jarayonida ikkita 
jadval ustuda o‟zgarishlar amalga oshirilayapti. Demak, tranzaksiya 
deganimizda bitta amalni emas, balki amallar ketma-ketligini tushunish 
lozim.