Mundarija kirish


Yakka (individual) va umumiy (agregat) indekslar



Yüklə 221,02 Kb.
səhifə2/6
tarix15.04.2023
ölçüsü221,02 Kb.
#98349
1   2   3   4   5   6
Statistika

2.2. Yakka (individual) va umumiy (agregat) indekslar.
O’rtacha indekslar.

Yakka indekslar orqali biron bir to’plamning bir elementi o’rganiladi. Bu indekslar o’z mohiyati jihatidan dinamika nisbiy miqdorlarga yaqin bo’lib, o’rganilayotgan xodisa yo miqdori (hajmi) ning, yo bahosi (narxi)ning, yo tannarxining yoki mehnat talabchanligining vaqt ichida o’zgarishini tavsiflaydi. Amaliyotda asosan quyidagi yakka (individual) indekslar qo’llaniladi


Yakka indekslarni tuzish tasviri (sxemasi):


Bir xil turdagi maxsulot bo’yicha

Yakka indekslar

1. Miqdor indeksi



2. baho indeksi



3. Tannarx indeksi



4. Mehnat unumdorligi indeksi


Umumiy indekslar ikki xil shakl ko’rinishida bo’lishi mumkin: agregat va o’rtacha indekslar.


Agregatindekslar – indekslarning asosiy shakli bo’lib hisoblanadi. Bu indekslarning agregat indeks yuritilishiga sabab shundan iboratki, uning surati va maxrajida turli xildagi elementlardan tashkil topgan murakkab xodisalardan iboratdir. Bu xodisalarning o’rganilayotgan davr ichida o’rtacha o’zgarishini aniqlash imkoniyati bo’lmaganligi sababli bu ko’rsatkichlar umumo’lchovsiz miqdorlar bo’lib hisoblanadi. Shu sababli ularni bevosita qushish ham mumkin emas.
Demak, o’rganilayotgan murakkab xodisa miqdorini umumo’lchovli ko’rsatkichlarga keltirish orqali umumiy indekslarni tuzishdagi asosiy masalaga erishiladi. Bu masalani yechishda indeks hisoblashga qo’shimcha, yordamchi ko’rsatkich kiritish yo’li bilan xal etiladi. Bu ko’rsatkich indeks vazni, o’lchovi deb yuritiladi. Natijada ayrim elementlar o’rganilayotgan murakkab xodisa rivojlanishida tutgan o’rniga muvofiq ravishda indeksni hisoblashda ishtirok etishi ta’minlanadi, ya’ni indeks tortilgan bo’ladi.
Demak, indeksning shakllanishida uning vazni muhim rol uynaydi va shu vaznlar orqali agregat indeslarnirning turli xildagi elementlardan tuzilgan murakkab iqtisodiy xodisalarning o’rganilayotgan davrlar ichida o’rtacha o’zgarishini ta’riflashga yordam beradi. Amaliyotda asosan quyidagi umumiy (agregat) indekslar qo’llaniladi .
Umumiy (agregat) indekslarni tuzish tasviri (sxemasi):


Bir xil turdagi maxsulot bo’yicha

Umumiy (agregat) indekslar

1. Miqdor indeksi



2. baho indeksi



3. Tannarx indeksi



4. Mehnat unumdorligi indeksi


Endi quyida keltirilayotgan ma’lumotlarga asoslanib, yakka (individual) va agregat indekslarni hisoblash tartibini ko’rib chiqamiz.


Go’sht = yoki 104,55%
1. Sut = yoki 113,64 %
Tuxum = yoki 112,50 %

Go’sht = yoki 112,50 %
2. Sut = yoki 133,34 %
Tuxum = yoki 125,0 %

Yakka va agregat indekslarni hisoblash tartibi




Maxsulot turi

Bazis davr 2002 yil

Hisobot davr 2003 yil

Bir dona maxsulotning soish bahosi
(so’m hisobida)

Yakka indekslar

Shartli mehnat sarfi (ish kunlari)

Bir ish kuniga to’g’ri kelgan maxsulot, donada

Maxsulot hajmi (dona)

Sarflangan jami ish kunlari

Bir dona maxsulotga sarflangan ish kunlari

Maxsulot hajmi

Sarflangan jami ish kunlari

Bir donamaxsulotga sarflangan ish kunlari










Bazis davr 2002 yil

Hisobot davr 2003 yil

A

1

2

3(2:1)

4

5

6(5:4)

7

8(3:6)

9(34)

10(1:2)

11(4:5)

q0

T1

t0

q1

T1

t1

p0

it=t0:t1

t0q1

V0

V1

A

1150

919

0,800

1394

976

0,700

370

1,143

1115,2

1,250

1,430

B

970

1101

1,135

991

1090

1,099

560

1,033

1124,8

0,889

0,909

V

828

745

0,899

814

760

0,934

406

0,962

731,8

1,111

1,071



X

2765

X

X

2816

X

X

X

2971,8

X

X

Demak, sotilgan maxsulotlarning umumiy miqdori (hajmi) va ulardagi baho darajasi o’rtacha qanday o’zgarganligini aniqlash uchun vaznni belgilab olish lozim. Statistika amaliyotida bu masalani yechishda quyidagi qoidaga rioya qilinadi:



  • Miqdor ko’rsatkichlari bo’yicha (ishlab chiqarilgan va sotilgan maxsulotlar hajmi (miqdori), ekin maydoni, chorva mollar soni va hokazo) umumiy indekslarini hisoblashda vazn vazifasini bazis davrdagi sifat ko’rsatkichlarining darajalari qabul qilinib olinadi (o’rtacha sotish baholari, ekin maydonlarining xosildorligi, chorva mollarining maxsuldorligi va hokazo).

Sifat ko’rsatkichlari bo’yicha (o’rtacha sotish baholari, ekin maydonlarining xosildorligi, chorva mollarining maxsuldorligi va hokazo) umumiy indekslarini hisoblashda vazn vazifasini hisobot davridagi miqdor ko’rsatkichlarining darajalari qabul qilinib olinadi (maxsulotlar hajmi, ekin maydoni, chorva mollarining soni va hokazo).
3. Sotish baholarining umumiy indeksini:
yoki 105,91 % ga teng bo’ladi.
Ishlab chiqarilgan maxsulotlarning sotish baholari o’zgarishi hisobiga xo’jalikning olgan daromadi – 5,91 (105,91-100,00) % ga oshganligini ko’rish mumkin. Mutlaq o’zgarishi esa quyidagicha bo’lgan:

tashkil etadi.
4. Ishlab chiqarilgan maxsulotning miqdor umumiy indeksini:
yoki 115,01% ga teng bo’ladi.
Ishlab chiqarilgan maxsulot miqdorining o’zgarishi hisobiga xo’jalikning olgan daromadi – 15,01 (115,01-100,00)% ga oshganligini ko’rish mumkin.
Mutlaq o’zgarishi esa quyidagicha bo’ladi:

tashkil etadi.
5. Ikki yilda ishlab chiqarilgan maxsulotlarning qiymat dinamika indeksini:
yoki 121,81% ni tashkil etadi.
Demak, shu davrda ishlab chiqarilgan maxsulot qiymati – 21,81 (121,81-100,00)% ga oshgan. Mutlaq o’zgarish esa quyidagicha bo’ladi:

tashkil etadi.
Endi, mehnat unumdorligi indekslarini hisoblash tartibini ko’rib chiqamiz.
Mehnat unumdorligi indekslarini hisoblash tartibi

Agregat indekslarni o’rtacha indekslarga aylantirish tasviri




Indeks-ning nomi

Yakka indeks

Yakka indeksni qayta hisoblash

Agregat indeks

O’rtacha arifmetik indeks

O’rtacha garmonik indeks

Fizik hajmi










37

Baxo








*



Tannarx








*



Mehnat unumdorligi










*





1.

2. yoki 105,10% ga teng.
3. ish kuniga tejalgan.

4.

5. yoki 105,00 % ni tashkil etadi.


6. yoki 105,00 % ni tashkil etadi.

7. tashkil etadi.


Mavjud ma’lumotlar asosida agregat indekslarni hisoblash imkoniyati bo’lmagan xollarda o’rtacha indekslar qo’llaniladi.

O’rtacha indekslar ikki xil ko’rinishga ega:



  • O’rtacha arifmetik tortilgan indeks.

Bu formulani umumiy miqdor indeks formulasi orqali keltirib chiqarish mumkin, ya’ni:
(1) (2)
(3) (4)

Tepadagi jadval ma’lumotlariga asoslanib, ushbu indeksni hisoblab chiqamiz:



yoki 115,01 % ni tashkil etadi.


Ko’rib turibmizki, bu holda olingan natija ham oldin miqdor indeksini agregat shaklida hisoblangan natijasiga mos keladi.

  • O’rtacha garmonik tortilgan indeks.

Bu formulani umumiy baho indeks formulasi orqali keltirib chiqarish mumkin, ya’ni:
(1) (2)
(3) (4)
Tepadagi jadval ma’lumotlariga asoslanib, ushbu indeksni hisoblab chiqamiz:

yoki 105,91 % ni tashkil etadi.
Ko’rib turibmizki, bu holda olingan natija ham oldin baho indeksini agregat shaklida hisoblangan natijaga mos keladi.
Endi yuqoridagilarga asosan agregat indekslarni o’rtacha indekslarga aylantirishning umumiy tuzish tasviri (sxemasi) ni quyida keltirib o’tamiz Demak, o’rtacha indeksni qaysi ko’rinishda hisoblashdan qat’iy nazar, u umumiy (agregat) indeksga batamom o’xshash bo’lishi, u bilan birdek natija berishi kerak. Chunki o’rtacha indeks umumiy (agregat) indeksdan kelib chiqadi:


Agregat indekslarni o’rtacha indekslarga aylantirish tasviri

Indeks-ning nomi

Yakka indeks

Yakka indeksni qayta hisoblash

Agregat indeks

O’rtacha arifmetik indeks

O’rtacha garmonik indeks

Fizik hajmi










37

Baxo








*



Tannarx








*



Mehnat unumdorligi







*



Shu tartibda boshqa indekslarni ham keltirib o’tish mumkin:





va hokazo.


Yüklə 221,02 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin