MÜNDƏRİcat redaksiya şurasindan


İnsanların cəmiyyətlər şəklində



Yüklə 1,9 Mb.
səhifə2/11
tarix14.04.2017
ölçüsü1,9 Mb.
#14098
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

İnsanların cəmiyyətlər şəklində

yaşamaları haqqında1
İctimai həyat insanlar üçün bir zərurətdir. Filosoflar bunu “İnsan tə­bi­ə­ti etibarilə mədənidir” cümləsi ilə ifadə edirlər. Yəni insan üçün ictimai hə­yatın təbii bir ehtiyac olduğunu bildirirlər. Filosoflar bir yerə toplaşaraq yaşanılan yerə ter­min olaraq Mədinə (şəhər) adını verirlər. Um­ra­nın da mənası budur. Bunun izahı belədir: bütün qüsurlardan uzaq olan Al­lah in­sa­nı yaradarkən onu qidadan başqa heç nə ilə yaşaya bilməyəcək və hə­yatını tə­min edə bilməyəcək bir forma və xüsusiyyətdə yaratmışdır. İn­sa­nın sövq-tə­biisi ona qida axtarmaq yolunu göstərir. Eyni zamanda, Allah in­sanı öz qi­da­sını əldə edə biləcək bir gücdə yaratmışdır. Lakin, bir adam tək­ba­şına möh­tac olduğu qidanı təmin etməyə qadir deyil. Bu qida maddəsinin mi­ni­mal həddini, məsələn bir adamın bir gün yaşaması üçün lazım olan buğ­da­nı gö­türsək, buğdadan un, undan xəmir, xəmirdən isə çörək hazırlamaq zə­ru­rə­ti var. Bu üç işin hər birini həyata keçirmək üçün qab, alət və sə­bəb­lə­rə eh­ti­yac var. Bunlar dəmirçi, dülgər və dulusçu tərəfindən həyata keçirilir. İn­sa­nın buğdadan un və çörək hazırlamadan onun dənələrini yediyini tə­səv­vür etsək, hətta buğdanın dənələrinin istehsalı belə, un və çörək ha­zır­la­maq­dan daha ağır olan iş prosesini, o cümlədən toxum kimi yerə əkməyi, ye­tiş­dik­dən sonra biçməyi və buğda dənələrini sünbüllərdən çıxartmaqla döy­mə­yi və bunlardan çörək hazırlamaq üçün lazım olandan daha çox bəzi alətləri və məharət(bacarıq) və peşələri zəruri edir. Bunların hamısını və ya bə­zi­lə­ri­ni həyata keçirmək bir adamın gücü və imkanı daxilində deyildir. Özünə və baş­qalarına kifayət edəcək qədər qida maddəsi istehsal edə bilmək üçün bu mad­dənin istehsalına kifayət edəcək sayda və keyfiyyətdə insanların birləş­mə­si lazımdır. Bu birləşən insanlar bir-birilərinə yardım edərək öz sayların­dan qat-qat artıq olan insana kifayət edəcək qədər qida maddələri istehsal edə bilərlər. Bundan başqa hər bir insan özünü qorumaq və təhlükəsizliyini tə­min etmək üçün başqa insanlardan yardım almağa məcburdur. Çünkü, bü­tün qüsurlardan uzaq olan Allah Təala heyvanların xarakter və təbiətlərini ya­radarkən gəmirici və yaralayıcı bir çox heyvanlara insandan daha çox fi­zi­ki güc verib. Məsələn, at insana nisbətən çox güclüdür; uzunqulaq, öküz, fil v.s. insandan qat-qat güclüdür. Bir-birinə hücum etmək heyvanların təbi­ətin­də mövcud olduğuna görə, Allah Təala hər bir heyvana ona hücum edən baş­qa bir heyvanın təcavüzündən özünü qoruması üçün o heyvanlara məx­sus olan üzvlər verib. İnsana isə bütün bunların əvəzində düşüncə və əl ve­rib. İnsan əl, düşüncə və ağılın nuru və yardımı ilə, eyni zamanda məharət və peşələr sayəsində bütün heyvanlardakı yaralama və hücum vasitəsi olan bə­dən üzvlərinin bənzəri olaraq əlləri ilə özünü qorumaq üçün lazım olan alət və silahları düzəldir. İnsanın düzəltdiyi süngü heyvanlardakı deşmə va­si­təsi olan buynuzun, qılınclar yaralamaq vasitəsi olan dırnaqların, qalxanlar isə heyvanların sipər vəzifəsini yerinə yetirən qalın dərilərinin bir bənzə­ri­dir. Qalen “Üzvlərin faydası” adlı əsərində yazır: “İnsan təkbaşına öz gücü ilə gə­mirici və xüsusilə də yaralayıcı heyvanlara müqavimət göstərə bilməz. O, tək­başına özünü heyvanlardan qorumaqdan acizdir. Müdafiəni təmin et­mək üçün zəruri olan silahlar, alətlər və peşələr çox olduğundan, bu silah və alət­­lər­dən istifadə etməyə və hazırlamağa da bir insanın gücü və qüvvəsi ki­fa­yət et­məz; insan bunların hər birində başqa insanların yardımına möhtac­dır; on­lar yardım etməsələr həm bunları hazırlamaqdan, həm də ərzaq və qida mad­dələrindən məhrum qalar”. Bütün nöqsanlardan uzaq olan Allah Təala in­sanları yaşaya bilmələri üçün qidaya möhtac yaratdığından insan tək başı­na yaşaya bilməz; tək başına silah hazırlamaqdan aciz olduğundan, özü­nü qo­ru­ya bilməz, yırtıcı heyvanların yaralanmış və öldürülmüş ovlarına çev­­ri­lər; həyatı boyu əzab-əziyyət içində olar, fəlakətlərlə qarşılaşar və insan nəs­­li tükənər. Qarşılıqlı olaraq bir-birinə kömək etmək insana yemək üçün qi­­da­sını və özünü qorumaq üçün silahını təmin etdiyindən Allahın insanın var­­­lığını qorumasını təmin etməsinin əsl səbəb və hikməti aydın olur. De­mə­­li, insan üçün ictimai həyat bir zərurətdir. Əks təqdirdə, insanlar yaşaya bil­məzlər və Allahın insanlar vasitəsi ilə dünyanı abadlaşdırması və tək­mil­ləş­dirməsi və insanları yer üzündə özünün xəlifəsi təyin etməklə bağlı qərarı ye­rinə yetməzdi. Bu elmin mövzusu kimi qəbul etdiyimiz ümranın mənası da bax budur. Beləliklə, tədqiq etdiyimiz elmin mövzusunu da bu elmin çər­çivəsi daxilində bir növ isbat etmiş olduq. Məlumunuz olsun ki, mən­tiq elminin əsas işi isbat olduğuna görə, hansısa bir elmin (fənnin) möv­zu­sunu isbat etmək əsəri yazanın çiyinlərindəki bir vəzifə olmasa da məntiq alim­lərinə görə, müəllifin o elmin mövzusunu isbat etməsi qeyri-normal bir şey də deyil. Müəllif o elmin mövzusunu isbat edərsə bu onun bəxşişi olar. Al­lah müvəffəq edəndir.

İctimai həyat formalaşdıqdan sonra insanlar bir-birinin aqressivliyin­dən özlərini qorumaq üçün qadağan edici bir gücə (hökumət və hökmdara) möh­tacdırlar. Əks təqdirdə, insanda ədavət və zülm (qəddarlıq) kimi hey­va­ni təbiət xüsusiyyətləri olduğu üçün insanlar bir-birilərinə hücum və təcavüz edər­lər. Əgər hökumət olmazsa onları bu təcavüzlərdən heç kim qoruya bil­məz. Hətta, gəmirici və yaralayıcı heyvanlara qarşı istifadə etdiyi silah və alət­lər də insanları bundan qoruya bilməz. Çünkü, bu silahlardan onların ha­mısında var. Ona görə də, özlərini başqalarının təcavüzündən qorumaq üçün baş­qa vasitələrə möhtacdırlar. Heyvanlar bunu dərk etmək qabiliyyətində ol­ma­dıqlarına görə bu vəzifəni yerinə yetirə bilməzlər. Ona görə də bu qa­da­ğan edici gücün insanların öz növündən olması zəruridir. O qadağan edici güc onlara qalib gəlmiş, iqtidarı ələ almış və onları özünə itaət etdirmiş ol­du­ğuna görə heç kim başqalarına təcavüz edə biməz. Dövlət və hökumətin mə­nası da elə bundadır. Bu izahdan sonra hakimiyyətin qaçınılmaz olaraq in­sana məxsus olduğu aydın olur. İnsanlar üçün bu hakimiyyət bir zə­ru­rət­dir. Filosoflar belə düşünürlər ki, hətta heyvanlarda da qayda-qanuna və əm­rə itaət xüsusiyyəti vardır. Məsələn, arı və çəyirtgə öz növündən olan və ya­ra­dılışı və cismi etibarilə onların içində xüsusi seçilən bir başçıya boyun əyə­rək və ona itaət edərək onun əmrlərini yerinə yetirirlər. Lakin insan xari­cin­dəki canlılarda bu xüsusiyyət düşüncə və siyasətdən yox, yaradılışdan və Al­lahın heyvanı buna istiqamətləndirməsindən irəli gəlir. “Allah heyvanları yaratdıqdan sonra onlara yaşamaq yollarını göstərdi”. (Quran)



Filosoflar peyğəmbərliyi əqli dəlillərlə isbat edəndə bu dəlillərə əlavə ola­raq peyğəmbərliyin insan üçün təbii bir xüsusiyyət olduğunu irəli sürür və bununla bağlı dəlillərini söyləyirlər. Bu dəlillərə əsasən insanlar üçün bir qa­dağa qoyucunun olması zəruridir və bu qadağa qoyucunun insanların ara­sın­dan seçilərək Allah tərəfindən göndərilən peyğəmbərin gətirdiyi şəriət və Al­lahın fərz etdiyi dinin hökmləri olması və qövmünün ona itaət etməsi və hök­mün yerinə yetirilməsi üçün Allahın bu peyğəmbəri hidayət (doğru yol) nur­larından ona əmanət edilən xüsusiyyətlərlə onu digər insanların ara­sın­dan seçməsi və şəxsində bu xüsusiyyətləri cəm edən bu şəxsə qövmünün inkar etmədən və yalançı saymadan ona inanması vacibdir. Filosofların bu fi­kirləri göründüyü kimi qüsurludur. Çünki insanların yaşamaları hökm­da­rın birbaşa özü tərəfindən qoyulan qanunlar və yaxud arxasında özünü qo­ru­yan­ların (və yaxud ətrafında toplanmış tabeçiliyində olanların) köməyi ilə də təmin oluna bilər. Hökmdar istəsə onları yolundan azdıraraq özünə tabe edər, onları özünə itaət etdirər. Xristianların, yəhudilərin və Allahın elçi­lə­ri­nə iman edənlərin sayı əməl etmək üçün kitaba sahib olmayan məcusilərin sayından azdır. Məcusilər dünyada yaşayan qövmlər arasında sayları ən çox olan insanlardır. Müqəddəs kitabları olmadığı halda onlar dövlətlər qurmuş və tarixi izlər qoyublar. Hal-hazırda da şimal və cənub tərəflərdəki iq­lim­lər­də onların dövlətləri hakimiyyət başındadır. Təbii olaraq onların həyat tərzi din və iman əhlindən olan insanların həyat tərzinə bənzəmir və onların ara­sın­da nizamsızlıq vardır. Onların qadağa qoyanları yoxdur, çünkü (ilahi ki­tab­ları olmadığı üçün) onların arasında qadağa qoyucunun olması da müm­kün deyildir. Bu dediklərimizdən filosofların peyğəmbərliyin lüzumunu is­bat edərkən yanılmalara yol verdikləri aydın olur. Çünki peyğəmbərlik əqli (rasional olaraq isbat edilə bilən bir şey) deyildir. Bu, peyğəmbərliyi ancaq şəriət yolu ilə bilməyin mümkün olduğunu və isbat edildiyini və filosofların bu mövzuda yanıldıqlarını göstərir. Doğru yolu göstərən Allahdır.


Bəşəri nəfslərin növləri
Bəşəri nəfslər üç cürdür. Bunlardan biri təbiəti etibarilə ruhi idrak də­­rəcəsinə çatmaqdan acizdir. Bu növ bəşəri nəfs təbiəti etibarilə ancaq al­çaq­­lıqlara qərq olaraq, ancaq hiss və xəyal ilə idrak etməkdə, müəyyən qay­da və üsullara əsasən hafizəsinin və xəyal etmə gücünün köməyi ilə məntiq el­mində təsəvvür və təsdiqdə istifadə edilən müəyyən nizam və qaydalara gö­rə mənalar meydana gətirir. Bu mənaların hamısı xəyali və dar çər­çi­və­li­dir. Çünki məntiq elmindən məlum olduğu kimi, bizim üçün qeyri-mü­əy­yən olan şeyləri bilmək istəyiriksə onu zehnimizlə axtrararq və münasib bir şə­kildə qaydaya salaraq və ümumiləşdirərək, o naməlum olan şeyi öyrən­mək üçün düşüncə və güc sərf edərək səy göstəririk. Bu axtarışımız mü­əy­yən sə­bəb və üsulların xaricinə çıxmaz. Məlum olmayanı öyrənmək üçün is­ti­fa­də et­diyimiz müqəddimə, qaydaya salma və ümumiləşdirmələrdə səhv­lə­rə yol ve­rilərsə onda bunlar vasitəsi ilə əldə etdiyimiz bilik və məlumat da səhv olar. Alim və mütəfəkkirlər arasındakı fikir ayrılıqları da məhz bu səhv­­lər­dən irəli gəlir. Fikir ayrılıqlarının çoxluğu bunu isbat edir. Təd­qi­qat­la­rı ilə ta­nınmış alim və mütəfəkkirlər çox sayda tədqiqatlar apardıqlarına gö­­rə mü­əy­yən qabiliyyətlər qazanır və beləliklə hisslər, təcrübələr və buna bən­­zər yol­larla araşdırmalar aparırlar. Onların araşdırmaları bir qayda və üsulun xaricinə çıxmır.

Bəşəri nəfslərdən digəri isə yüksək şəxsiyyətlərdir. Onların nəfs və ruh­ları Allah Təalanın yaratdığı təbii hallarında qalaraq nəfslərinin hü­dud­la­rı­nı qaranlıq pərdələr örtmədiyi üçün ruhları müqəddəs aləmlərə gedib ça­tan, bədən, maddi güc və vasitələrin köməyindən başqa, mələklərdə oldu­ğu ki­mi möhtac olduqları elm və ruhi-mənəvi biliklərin nurları ilə işıqlanmış in­­sanlardır. Hər şeyin həqiqətinin onların təbiətlərində şəkli əks olunmuş­dur. Bu cür nəfsə sahib olan insanların bilik dairələri çox genişdir və onlar ilk qeyd etdiyimiz nəfslərin hiss və xəyal vasitəsilə bildiklərinə əlavə olaraq bir çox gizli sirlər haqqında bilik əldə edir və ilahi bilikləri bilirlər. Onlar da­­xili aləmlərinin müşahidəsinə dalırlar və onların bu müşahidələri bilik və kəşf­­dən ibarətdir. Bu müşahidənin hüdudları, başlanğıcı və sonu yoxdur. On­­ların bilikləri ilk qeyd etdiyimiz nəfslərin bilikləri kimi məhdud deyildir. On­­lar bir anda qeybdən elm və biliklər əldə edir və onlara bir çox sirlər mə­lum olur. Bu, övliyalara məxsus bir haldır və bərzəxdə, yəni öldükdən sonra qi­ya­mətə qədər olan müddətdə meydana gələn ölümsüz səadət də elə budur.

Bəşəri nəfslərin üçüncüsü də kamil insanlardan ibarətdir və onların xal­­qın arasına qarışaraq həyat sürmələri Allah və mələklərlə olan müna­si­bət­­lərinə maneə törətmir. Onlar xüsusi nəfs tərbiyəsi (riyazət) kimi xarici sə­bəb və vasitələrə ehtiyac hiss etmədən bəşəri olan nəfsləri özlüyündən ilahi olan mələklik məqam və dərəcəsinə yüksələrək bir anda, bir göz qırpımında ül­vi aləmlərə gedib çıxır. Onlar Allahın öz mələkləri ilə olan ilahi dia­loq­la­rını eşidirlər. Bu nəfsin sahibləri Allahın elçiləridirlər və Yaradan onları ka­mil olaraq yaratmışdır. Onlar istədikləri vaxt, bir göz qırpımında müqəddəs aləm­lərə yüksəlir, bəşəri hallarından uzaqlaşaraq mələklik halına girirlər. Bu, vəhyin gəldiyi vaxt yaşanan haldır. Onlar təbiətləri etibailə insanları Al­la­ha yaxınlaşdıran xüsusiyyətlərə sahibdirlər və hər cür pislikdən və günah sa­yılan işlərdən uzaqdırlar. Onlar həmişə itaət və ibadətdə səy və bütün növ xe­yir işlərə rəğbət göstərərək qeybə gözlərini dikmiş bir halda olan insan­lar­dır. Onlar istədikləri vaxt ilahi fəzaya dalırlar. Bəşərilikdən mələkliyə yük­sə­­lir­lər və yuxarı aləmlərdən etiqad, əməl və əxlaqla bağlı biliklər əldə edir­lər. Bu hökm və əmrləri Allahın bəndələrinə bildirdikləri vaxt mələklikdən bə­­şə­riliyə dönürlər. Digər insanlar kimi öyrəşdikləri hiss və şüur ilə bir çox qə­­ri­bə halları müşahidə edirlər. Bəzi vaxtlarda isə zınqırov səsinə bənzər səs­lər eşi­dirlər. Onlar bu səslərdən rəmzlər və işarələr yolu ilə vəhy edilən hökm və əmrləri açıq şəkildə başa düşürlər. Bu hökm və əmrləri elə açıq şə­kil­də də öz qövmlərinə təbliğ edirlər. Onlara vəhy gətirmək vəzifəsini da­şı­yan mə­lək bəzən insan şəklinə girərək Allahın sözlərini peyğəmbərə çat­dı­rır. La­kin bəşəri haldan uzaqlaşaraq mələklik halında, yəni maddi şeylərdən və mad­di aləmdən qurtularaq ancaq ruh halında Cəbraildən vəhy almaları bir an­da, bir göz qırpımında baş verir. Çünki onların qəlbi daim qeyb alə­mi­nə yö­nəlmişdir. İlahi biliklər onların qəlblərində bir anda əksini tapır. Ona gö­rə də bu hala sürət mənasını verən vəhy adı verilmişdir. Bunun səbəbi odur ki, on­ların bilikləri bizimki kimi çalışmaqla və səy göstərməklə öyrənilmiş və təd­ricən əldə edilmiş biliklər deyildir. Bu biliklər onlara bir dəfəyə aşılanır.

Din alimləri və tədqiqatçıları vəhy halının əvvəlki hal ilə, yəni zınq­rov səsi kimi bir vəziyyətdə şəriət hökmlərini əldə edənlərin rəsul, yəni Al­lah elçisi olmadığını və Nəbi, yəni rəsulun gətirdiyi şəriəti və dini təs­diq­lə­mək üçün göndərilən xəbər gətirici, olduğu fikrindədirlər (Harun və yəhu­di­lə­rə göndərilən bir çox nəbilər kimi).

Vəhy halının ikincisi vəhy gətirən mələyin insan şəklinə girərək pey­ğəm­bərə Allahın hökm və əmrlərini təbliğ etməsidir. Bu, Allahın öz elçiləri (rə­sulları) ilə danışdığı haldır və Allah tərəfindən kitablar göndərilən Al­la­hın elçilərinə məxsus olan vəhy keyfiyyətidir. Bu, vəhyin yüksək halıdır. Dörd kitabın (Tövrat, Zəbur, İncil, Quran) nazil olması zamanı pey­ğəmbər­lə­rə gələn vəhy bu növ vəhydir.

Həzrəti Məhəmməddən (ə.s.) Haris ibn Hişam vəhyin gəlmə key­fiy­yə­tini soruşduqda Allahın elçisi özündə bu iki halın yaranmasından danı­şa­raq vəhyi izah etmişdir. Allahın elçisi belə deyir: “Bəzən qeybdən qulağıma zınqrov səsi kimi bir səs gəlir. Bu səs gələndə məndə yorğunluq və ağır bir hal meydana gəlir. Səs kəsiləndə mənə təbliğ edilmiş hökm və ayətləri dərk et­miş və əzbərləmiş oluram. Bəzən isə vəhyi təbliğ etmək vəzifəsini daşıyan mələk mənə insan şəklində görünür, təbliğ etməli olduğu Allah kəlamlarını mənə təbliğ etdiyi vaxt mən bu kəlamları dərk etmiş və əzbərləmiş oluram”.



Bu hədisdən onu başa düşmək olar ki, birinci yaşanan halda, yəni vəhy səs və səda vasitəsilə təbliğ olunduqda Allahın elçisi çox yorğun düş­müş və bu ağır vəziyyətə qatlaşmışdır. Bunun səbəbi odur ki, bu hal pey­ğəm­­­bərə ilk vəhy gəldiyi və bəşərilikdən qurtularaq müqəddəs aləmlərə yük­­­səlməyə hələlik öyrəşmədiyi dövrlərdəykən vəhy halının başlamasından irə­­­li gəlir. Çünki bu dövr peyğəmbərin ilahi aləmlə yenicə münasibətə baş­la­dı­ğı mərhələdir. Ona görə də, bu mərhələdə ancaq qulaqla eşitmək yolu ilə vəhy gəlmiş, o biri hissiyatlarla, o cümlədən göz ilə idrak hələ ya­ran­ma­mış­dı. Lakin peyğəmbərə vəhy dəfələrlə gələrək qeyb aləmi ilə təmasları art­dıq­dan sonra, bəşərilikdən qurtularaq ruhi-mənəvi aləmlərə çıxmağa öyrə­şən­dən sonra, əvvəlkinə nisbətən vəhy almaq və qeyb aləminə çıxmaq asan­laş­mış, qeyb aləmindən və ilahi aləmlərdən maddi aləmə qayıtmağa öyrəşmiş, his­si güclərini istifadə etməyə başladığından bütün hissləri və bu hisslərin ən açıq hiss etdirən bir vasitəsi olan göz ilə də mələyi görməyə öyrəşmiş və bun­dan sonra mələk artıq insan şəklində peyğəmbərə görünmüşdür.

Dərk etmək və əzbərləmək mənasını verən va`y (و ع ى( sözü hədisin bi­rinci hissəsində keçmiş zamanda, ikinci hissəsində isə indiki zamanda is­ti­fadə edilmişdir. Bu sözün bu cür istifadə edilməsində incə bir bəlağət vardır. Hə­disin birinci hissəsində vəhyin ilk halı Deviy (دوى), yəni pıçıltı sözü ilə ifa­də edilir. Ənənəvi olaraq pıçıltı söz deyil. Bu vəhy alma halında pıçıltı eşi­dildiyi anda, peyğəmbərin vəhyi başa düşmədiyinə və səs kəsildikdən son­­­ra vəhyi anladığına işarə edilərək keçmiş zaman formasından istifadə edil­­­mişdir. İkinci vəhy alma halında isə mələyin danışa-danışa peyğəmbərin ya­­­nından ayrıldığını ifadə etmək üçün hərəkətin yeniləşməsini ifadə edən in­di­­ki zaman formasından istifadə edilmişdir. Hər bir vəhy alma halında ağır­lıq və gərginlik var. Quranda buna işarə edərək Allah Təala belə buyurur: “Ya­­­xın gələcəkdə biz sənə daşınması çətin olan vəhy və əmrlər en­di­rə­cə­yik”. Peyğəmbərin zövcəsi Aişə də bu barədə belə deyir: “Ayələr vəhy edi­lən zaman peyğəmbər gərgin hallara qatlaşırdı”. Aişə başqa bir hədisində isə be­­lə deyir: “Çox sərt soyuq olduğu günlərdə ona vəhy gələn zaman mə­lək onun yanından ayrılanda vəhyin ağırlığı səbəbilə alnından tər axırdı”. Ona gö­rə də vəhy gələn vaxt peyğəmbərin qeyb aləminə qərq olaraq özündə ol­ma­dığı anlarda yuxuda və özündən getmiş adamlarda olduğu kimi, bo­ğa­zın­da xorultular yarandığı hamıya məlumdur. Bunun səbəbi yuxarıda qeyd et­di­yimiz kimi, peyğəmbərin bədən ilə əlaqəsinin kəsilməsi, ilahi aləmdə mə­lək­lərlə görüşməsi və Allahın kəlamlarını onlardan alaraq ruhunun bədən ilə olan əlaqəsini kəsməklə mələklik dərəcəsinə yüksəlmə halıdır. Ruhun bə­dən­­dən ayrılaraq başqa üfüqlərə gedib çatması olan bir halın yaranması bu an­da Allah kəlamını alması səbəbilə peyğəmbərdə yorğunluq yaranmış və o, ağır gərginlikliklərə qatlaşmışdır. Peyğəmbərə ilk dəfə vəhy gəldiyi vaxt bu ha­disə haqqında danışdığı hədisində istifadə etdiyi Ğatt (غط) sözünün mə­na­­sı da elə budur. Allahın elçisi vəhy gələn vaxt keçirdiyi hal ilə bağlı belə de­­yir: “Mələk mənə sarılaraq məni sıxmağa başladı. Məni sıxdığı üçün ol­duq­­ca ağır, gərgin hallara düşdüm. Bundan sonra mələk məni öz halıma tərk et­­di və “oxu!” dedi. Mən isə “mən oxumaq bilmirəm” deyə cavab verdim. Mə­­lək yenidən iki dəfə məni sıxdıqdan sonra Alak surəsini mənə oxudu”. Bir şe­yə tədricən öyrəşdikdən sonra, o şey ilk dəfəkinə nisbətən asanlaşır. Bu­­­na gö­rə də Quranın ilk vaxtlarda Məkkədə nazil olan ayə və surələri, da­ha son­ra Mədinədə nazil olan ayə və surələrə nisbətən çox qısadır. Tebuk sə­­­­fəri za­ma­nı “Bəraət” surəsinin nazil olması haqqında rəvayət edilənlərə diq­­­­­qət ye­tir. Bu rəvayətlərə görə, bu surənin çoxu və yaxud hamısı Allahın el­­­­çi­si yol­da dəvənin üstündə gedərkən nazil olmuşdur. Halbuki, peyğəmbər Mək­­­­kədə ol­duğu vaxtlar “Hucurat” surəsindən Quranın sonuna qədər olan su­­­rələr na­zil olanda bu surələrin hamısının ayələri birdən enməmiş, bir his­sə­­si bir vaxt, başqa hissələri də başqa vaxt nazil olmuşdur. Ən son nazil olan “Deyn” ayəsi (2-ci surə, 282-ci ayə) ən uzun ayələrdəndir. Halbuki, Rəh­man, Za­riyat, Müddəssir, Düha v.s. kimi Məkkədə nazil olan surələrin ayə­lə­ri qı­sadır. Bu izahımızın məqsədi Məkkədə nazil olan surə və ayələrlə Mə­di­­nədə nazil olan surə və ayələrin fərqini başa düşərək buna fikir verməkdir. Al­­lah doğru yolu göstərəndir. Peyğəmbərliklə bağlı qısa açıqlamamız bu­ra­da bitir.

Mixail Nüaymə – 120



Mixail Nüaymə yeni həyat quruculuğu pro­­sesinə böyük enerji, heyrətamiz fəda­kar­lıq­la qo­şulan və bu hərəkatda öz tarixi keç­mi­şi­nin özü­nəməxsusluğunu və zəngindiyini – hu­ma­niz­mi, həqiqətə, mənəvi saflığa və ədalətə əb­ədi can­­atma səylərini unutmayan ərəb zi­ya­lı­larının ən qabaqcıl, həssas və istedadlı oğul­la­rı sı­ra­sında olmuşdur.
Aida İmanquliyeva

(1889-1988)



M.Nüaymə

Şərq və Qərb arasında
Səlahəddin Xəlilov
Görkəmli ərəb yazıçısı və mütəfəkkiri Mixail Nüaymə 1889-cu ildə Livanda anadan olmuş, 11 yaşında təhsilini davam etdirmək üçün Rusiyaya getmiş, gənclik dövründə rus ədəbi mühiti ilə sıx surətdə bağlı olmuş, daha sonra Amerikaya köçərək uzun müddət orada yazıb yaratmış və zəngin bir həyat təcrübəsi topladıqdan sonra 1932-ci ildə yenidən vətənə qayıtmışdır. Onun həyatı da, yaradıcılıq fəaliyyəti də Şərq ilə Qərb arasında cərəyan etmişdir. M.Nüayməni Azərbaycan oxu­cularına ilk dəfə təqdim edən pro­fessor Aida İmanquliyeva onu sadəcə bir ölkənin və müəyyən bir dövrün yazıçısı kimi deyil, bütövlükdə ərəb dünyasına, həm də Qərb mədəniyyətinə mənsub olan hərtərəfli bir şəxsiyyət kimi sə­ciy­yə­­ləndirir: «Nüaymə özünü yalnız ərəb yazıçısı hesab etmirdi. O, özü de­yir­di ki, bütün bəşəriyyət üçün yazır».1 M. Nüaymənin yaradıcılığı ilə tanışlıq onun fikir məkanı və maraq dairəsinin həqiqətən çox geniş olduğunu göstərir.

M.Nüaymə ərəb məhcər ədəbiyyatının digər əsas nümayəndələri kimi, milliyyətcə ərəb, dini mənsubiyyətinə görə xristiandır. Bir Şərq öl­kə­sin­də doğulmuş və ömrünün çox hissəsini Qərb ölkələrində keçir­miş­dir. Bu cəhətlər ona Şərq və Qərb sivilizasiyalarını eyni dərəcədə mənim­sə­mə­yə və öz daxili aləmində bu müxtəlif düşüncə tərzlərini birləşdirməyə im­­kan vermişdir. Təsadüfi deyil ki, onun əsərlərində (məs. «Son gün» əsə­r­in­də qi­ya­mət haqqında mülahizələr) dindən bəhs edərkən, təkcə xris­tian­lı­ğa yox, həm də islama aid müddəalar və dəyərlər ehtiva olunur.

«Qalx və son gününə vida et» («Son gün») romanı müəllifin böyük fəl­səfi yük daşıyan bədii əsərlərindən biridir. Vida səhnəsi təkcə bu dünya ilə o dünyanın hüdudunda keçirilən hiss-həyəcanlar, insanın bu son anda ağ­lına gə­lən və həyatın mənasını ifadə etməyə iddialı olan müxtəlif ha­di­sə­lərin dra­ma­tizmi baxımından deyil, həm də ümumiyyətlə həyatla ölüm ara­sındakı mübarizəni, həyatın hərəkətverici qüvvələrini ifadə etmək ba­xı­mın­dan çox təsirli və ibrətamizdir.

İnsan ölməzdən qabaq yarımçıq qalmış işlərini xatırlayır və bunları ba­­şa çatdırmadan ölümün mümkünsüz və ya haqsız olduğunu əsaslandır­ma­ğa çalışır. Bu­rada Qurani-Kərimin «Möminlər» surəsindən belə bir ayə ya­da düşür: «Onlardan hər kimi ölüm haqlayarsa, deyər: “Rəbbim geriyə qay­tar mə­­ni. Yarımçıq qoyduğum işlərimi tamamlayım, yaxşı işlər görərəm” (23/ 99-100). Yəni insan ölüm məqamı çatandan sonra yox, həyatın ən şirin mə­qamlarında xeyirli işlər barədə, işlərini tamamlamaq barədə düşün­mə­li­dir.

«Nə olursa olsun, təkcə ölüm olmasın!» nidası bütün əsər boyu qəh­rə­ma­nın keçirdiyi hiss-həyəcanı çox gözəl ifadə edir. Çünki ölüm məhz za­ma­nın qırıldığı məqamdır. M.Nüaymə əsərin qəhrəmanı doktor Musa Əs­gə­ri­nin dili ilə «mən – zamanam, zaman da mənəm», – deyir. «Nə mən onu sona çat­dıra bilərəm, nə də o, məni». Digər tərəfdən zamanın kiçiyi və bö­yüyü yox­dur. Hər saat, hər dəqiqə, hər saniyə elə zamanın hamısıdır. Bu­rada M.Nü­aymə anın əbədiyyəti problemini çox gözəl qoyur. Çünki bir anda baş verənlər daha böyük zaman intervalında baş verənlərlə elə sıx bağ­lıdır ki, onu «keçmişindən və gələcəyindən qoparmaq mümkün deyil».

Əsərdə ölümü barədə qeybdən qərar verilmiş Musa Əs­gərinin düşün­cə­ləri və qoyduğu suallar diqqəti öz fəlsəfi yönümü ilə cəlb edir. «Haradan gəlib, haraya gedirəm?», «Niyə olduğum kimi yox, başqa cür görünürəm?», «İn­­san həyatı boyu hara getdiyini bilirmi, nə alıb-verdiyini və nə üçün alıb-ver­diyini bilirmi?». Yaxud övladının şikəstliyini yada salaraq verdiyi sual­lar: «Fəqət onun günahı nədir?», «Valideynlərin günahına görə uşaq cəza çək­­mə­lidirmi?». Bütün bu suallar nə üçünsə həyatla vidalaşmaq məqamın­da bir daha yada düşür və insan bu həyatda nə qazandığını, o dünyaya nə ilə get­­diyini özü üçün aydınlaşdırmaq istəyir. Bu dünyanın faniliyi, gəldi-ge­dər­liyi bir daha vurğulanır. Lakin bununla belə həyatın mənasız olmadığı, hət­ta o dünyanın da əslində bu dünyadakı həyatın bir növ davamı olduğu haqqındakı fikirlər müəllifin tam pessimizmə qapılmadığını göstərir.

M.Nüaymənin mifoloji və mistik mövzuya həsr etdiyi «Mirdadın ki­ta­bı» olduqca ciddi fəlsəfi problemlərin aydınlaşdırılması­na xidmət edir.

Bu əsərdə müəllif yenə də həyatın sonlu olmasından irəli gələn bir sıra fəlsəfi sualları cavablandırmağa çalışır. Nuh peyğəmbər bu dünyadan köçər­kən öz övladları və nəvə-nəticələrinin simasında davam edən həyata nikbin bir nəzər salsa da və ürəyindən keçənləri icra etmək üçün oğluna mü­raciət et­sə də, içindəki bir qorxu hissini dilə gətirir. Sən demə, onun qor­xusu, öl­mək­dən yox, öldükdən sonra gələcək nəsillərin yaddaşından si­lin­mək təhlü­kə­sindən irəli gəlir. Əgər «Son gün» romanında insan hə­ya­tının kəsil­məsin­dən, başladığı işlərin yarımçıq qalmasından qorxurdusa və hər şey ölümlə, qə­birlə tamamlanırdısa, insana daha artıq ancaq o dünya haq­qında düşün­mək qalırdısa, bu əsərdə həyatın məhz bu dünyada – öv­lad­ların fəaliyyəti ilə da­vam etdirilməsi ideyası önə çəkilir. Yəni insan əmin olsa ki, onun əməl­lə­ri davam etdiriləcək və başladığı işlər yarımçıq qalma­ya­caq, bu dünyadan ra­hat köçə bilər. Bir cəhət də önəmlidir ki, Nuh peyğəmbər onunla başlayan ye­ni nəslin, yeni həyatın təməlində məhz iman dayandığının unudulmasını is­təmirdi. Gələcək nəsillərə ötürülən ən böyük ərməğan din-iman, haqq-əda­lət olmalı idi. Və insan bu dünyadan bu imanın yaşadığına əminlik hissi ilə getməlidir.

Professor Aida İmanquliyeva M.Nüaymənin təbiətə bağlılığından da­nı­­şarkən, onun fəlsəfə ideyalarına da müraciət edir: «Nüaymə istirahət sa­at­la­­rını təbiətin qoynunda keçirirdi. Təbiətlə ünsiyyətdən böyük ilham alır, da­xi­­li rahatlıq və sevinc duyurdu: “Təbiət böyük alicənab, şan-şöhrət aşiqi­dir. Onu oxumağı bacaranlar üçün ən maraqlı kitabdır, biliyə can atanlar üçün ən kamil məktəbdir. Bütün müəllimlərdən ən yüksəkdə duran mü­əl­lim tə­bi­ət­­dir. Lakin bu, yalnız qulaqların eşidə bildiyindən çox eşidənlər, göz­lərin görə bildiyindən çox görə bilənlər üçündür”».1

Təbiətə bir kitab kimi baxılması fikri əslində islam fəlsəfəsinə xas olan çox mühüm ideyalardan biridir. Bütün həqiqətlərin mənbəyini ancaq Quran Kərimdə axtarmaq mövqeyindən çıxış edən ilahiyyatçılardan fərqli olaraq, bir çox görkəmli islam filosofları, o cümlədən, Məhəmməd İqbal, Taha Cabir Əlvani «iki kitab» ideyasını irəli sürür. Yəni vəhylə nazil olan Qu­rani Kərimlə yanaşı, Allahın yaratdığı təbiət də bir kitabdır ki, insanlara onu oxumaq üçün əql verilmişdir. Əlvani yazır: «Onlar­dan birincisi Allahın və­hyidir ki, burada dini əhəmiyyət daşıyan bü­tün məsələlər aydın­laş­dırılır (Qurani Kərim 12/111); ikinci kitab isə O-nun yaradıcılığıdır (Qurani Kərim 6/38) (yəni təbiət universumu). Bi­rinin digərinə istinad etmədən oxunması cəhdi bəşərə heç nə vəd etmir; nə ona sivilizasiyalı cəmiyyətin qurulması və qorunması üçün hərtərəfli olan, nə də sonrakı inkişaf və yenilənmə baxımından dəyəri olan bilik verə bilir. Fak­tiki olaraq, belə birtərəfli oxuma heç zaman insana nə Allahın xəlifəsi olaraq, nə də O-nun əmanətinin daşıyıcısı kimi vəzifəsini tam şəkildə yerinə yetirməyinə imkan verməz».

M.Nüaymənin təbiət haqqında belə bir fikir söyləməsi onun xristian olmasına baxmayaraq, islam fəlsəfəsinə də dərindən bələd olduğunu gös­tə­rir. Lakin çox təəssüf ki, müsəlman dünyası Qurani Kərimdə dönə-dönə töv­si­yə olunan ikinci kitabın, yəni təbiətin də oxunmasına zərurəti nəzərə al­ma­mış və təhsil sistemində vəhylə verilmiş biliklərin öyrənilməsinə üstünlük vermişdir.

Qərb sivilizasiyası və Qərb təfəkkür tərzi ilə Şərq təfəkkür tərzinin uy­ğun gəlməyən məqamları heç də dini dəyərlərlə bağlı olmayıb, interpre­tasi­ya­dakı fərqlərdən qaynaqlanır.

M.Nüaymə təbiəti bir müəllim kimi təqdim edir. Lakin bu müəllim nor­­­malda olduğun­dakından daha yüksək imkanlara malikdir. Belə ki, təbiət özün­­­də gözlə görünən, qulaqla eşidilən məlumatlardan başqa, görülməyən və eşidilməyən, yəni hiss orqanlarının imkanları xaricində olan məlumatları da saxlayır. Lakin insan arxa planda, qaranlıq zolaqdan qalan bu infor­ma­si­ya­­­nı ala bilmək üçün özündə əlahiddə imkanlar, resurslar axtarmalıdır. Orta əsr təsəvvüf fəlsəfəsində bu qabiliyyət, bu resurs bəsirət gözü sayəsində re­a­li­zasiya olunur.

İslam düşüncəsi ilə əlaqə M.Nüaymənin əsərlərində nəfsə qarşı müba­ri­zənin metod və formalarını araşdırarkən ortaya çıxır. Məsələn, onun «Mir­da­dın kitabı»nda dağın başına yüksəlişin pillələri və məqamları təsəvvüf fəlsəfəsindəki hal və məqamlar konsepsiyasına uyğun gəlir.

A.İmanquliyeva məhz bu cəhəti önə çəkdiyinə görə, M.Nüaymənin ide­­yalarını L.N.Tolstoyla müqayisə edir: onun din fəlsəfəsinin əsasında «özü­nü təkmilləşdirmə, öz qüsur və nəfsi ilə mübarizə, əməli xeyirxahlığın gücünə inam dayanır. İnsanın etdiyi xeyirxahlıq zahiri mərasimlərə riayət etməkdən yüksəkdə durur və buna görə də Allah üçün daha əziz və daha istəniləndir».1 Həm də bu mövqe tək Tolstoyun təsiri kimi izah oluna bil­məz. M.Nüaymə təsəvvüf fəlsəfəsinin böyük ənənələri ilə heç şübhəsiz ta­nış idi. Onun həyat tərzi də sufi həyatını xatırladırdı. A.İmanquliyeva yazır: «Nüaymə gənc yaşlarından seyrçiliyə, tənhalığa, susqunluğa, özündə hətta qarşılıqlı məhəbbət hissini zorla boğmağa meyl göstərirdi. Hələ o vaxtdan yaradılış və insan varlığının sirləri barədə mürəkkəb məsələlər onu narahat edirdi. Nüaymənin diqqətini təbii hissi təzahürləri üstələməyi bacaran insanın «daxili» həyatı cəlb edirdi».2

Bütün bu deyilənlər M.Nüaymənin görkəmli yazıçı və ədəbiyyat tən­qidçisi olmaqla yanaşı, həm də böyük mütəfəkkir olduğunu, xristianlıqdan daha çox, təsəvvüf ənənələrini bədii yaradıcılığında məharətlə tərənnüm etdiyini və beləliklə Şərq ilə Qərb arasında iman və zehniyyətin vəhdətindən çıxış etdiyini göstərir.




Yüklə 1,9 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin