MüNDƏRİcat

7.2. Mühasibat (maliyyə) hesabatının auditi

«Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununda mü­əy­­yən olduğuna görə xarici invesıisiyalı müəssisələr istisna olmaqla bütün müəs­sisələr rüblük və illik mühasibat hesabatı tərtib etməlidirlər.

Mühasibat (maliyyə) hesabatı mülkiyyətçilərə, dövlət vergi, Slatislika or­qan­larına və Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə müəssisənin fəaliy­yə­tinin ayrı-ayrı tərəflərinin yoxlaması və müvafiq hesabatların alınması həvalə edilmiş digər dövlət orqanlarına təqdim olunmalıdır.

Müəssisələrin maliyyə (mühasibat) hesabatlarının başqa ünvanlara gön­dəril­məsi təsisedici sənədlərə və ya Azərbaycan Respublikasının qanunverici­li­yi­ndə nəzərdə tutulduqda həyata keçrılır. (2-ci bölmənin 9-cu fəsilində ətraflı şərh olunmuşdur).

Auditor mühasibat (maliyyə) hesabatının auditini apararkən xüsusilə «Mü­hasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununun mü­ha­sibat uçotunun təşkili məsələlərinə dair tələblərin yerinə yetrilməsinə xüsusi diqqət verilməlidir.

Bu tələblər aşağdakılarla xarakterizə olunur;

1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin və bütün əməliyyatlarının müha­si­bat uçotunu və Qanun əsasında işlənib hazırlanmış mühasibat uçotu stan­dart­la­rına, mühasib uçotunun hesab planına və başqa normativ sənədlərə uyğun mü­hasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə aparıl­ma­lıdır.

2. Mühasibat uçotunun aparılmasında hesabat dövrü ərzində ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarını uçotunda düzgün əks etdirməli, əmlakın qiyrnətlən­di­rilməsi zamanı təsərrüfatçılıq şəraitindən asılı olaraq qəbul edilmiş uçot si­ya­sə­tinə və Qanuna uyğun hazırlanmış mühasibat uçotu slandartları və uçota da­ir başqa normativ sənədlərin tələblərinə əməl olunmalı, keçən dövr ilə mü­qa­yisədə uçot siyasətindəki dəyişikliklər mühasibat hesabatında izah edilməlidir.

3. Hesabat dövründəki (ay,rüb, il) mövcud əmlakın, öhdəliklərin, kapi­talın, hesablaşmaların və digər sərfətlərin invertarizasiyanın nəticələri uçotda tam və düzgün əks etdirilməlidir. Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının ardıcıl olaraq uçot registirlərində düzgün, xronoloji qeydiyyatı təmin edilməlidir.

4. Gəlir və xərclər hesabat dövrünə düzgün aid edilməlidir. Uçotda cari xərc­lərin isıehsala (tədavül xərclərinə) və kapital qoyluşlarına ayrılması dürüst mü­əyyənləşdirilməlidir. Hər ayın biri tarixinə analitik uçot hesablarının mə­lu­mat­ları ilə üzləşdirilərək onların bərabərliyi və düzgünlüyü müəyyənləş­di­ril­mə­lidir.

5. Mühasibat uçotunun əsas vəzifəsi maliyyə, bank, vergi orqanları, in­ves­torlar, malsatanlar, malalanlar, kreditorlar, dövlət orqanları və digər mara­ğı olan təşkilatlar və şəxslər tərəfindən operativ rəhbərlik və idarəetməni həya­ta keçirmək, təqdim ediləcək maliyyə (mühasibat) hesablarının tərtibi üçün, həmçinin müəssisənin təsərrüfat prosesləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında zəruri olan məlumatları tam və düzgün formalaşdırılmaqdır.

Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki mənfi halların qarşısını vaxtında almaq, təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkara çıxarmaq və onları səfərbər etməkdir.

6. Müəssisədə mühasibat uçotunun təşkilinə müəssisə rəhbəri cavab­deh­dir, Müəssisənin rəhbəri mühasibat uçotunun düzgün aparılması üçün lazımi şərait yaradır, uçotla əlaqədar olan bütün bölmələrinə, xidmətlərin işçiləri tərəfindən hazırlanan uçot sənədlərinin və məlumatların vaxtında və duzgün tərtib və təqdim edilməsi işində, tələblərin yerinə yetrilməsini tə'min edir və uçot üzrə normativ sənədlərin tələblərinə riayət edir.

7. Mühasibat uçotunun təşkili, aparılmasl, uçot siyasətinin formalaş­ma­sı, daxili mühasibat hesabatı, inventarizasiya qaydası, əmlak və öhdəliklərin qiy­mətləndirilməsi üsulları və s. barədə müəssisə rəhbəri daxili əmrlər, qərarlar, qay­dalar və s. hazırlayır. Bu zaman o, mühasibat uçotunun təşkilatı formasını, sənəd dövriyyəsi qaydasını və uçot məlumatlarının texnoloqiyasını təyin edir, daxili uçot və hesabat sistemini işləyib hazırlayır, mühasibat uçotunun məq­sə­dini həyata keçirmək üçün vacib olan təsərrüfat əməliyyatları üzərində qaydasını, sənədlərə imza etmək hüququ olanları və s. müəyyən edir.

8. Müəssisənin mühasibat xidmətinə baş mühasib rəhbərlik edir. Baş mü­ha­sib və mühasibat xidmətinin rəhbəri müəssisə tərəfindən həyata keçrilən bü­tün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu hesablarında düzgün əks et­dirilməsini, ona nəzarəti, operativ məlumatların təqdim edilməsini, müha­si­bat (maliyyə) hesabatlarının müəyyən edilmiş müddəttərdə tərtib və təqdim edil­­məsini, digər bölmə və xidmət sahələri ilə birlikdə təsərrüfatdaxili ehtiyat­la­rın aşkara çıxarılması və səfərbər edilməsi məqsədilə mühasibat uçotu və he­sa­batın məlumatları üzrə müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin iqti­sa­di təhlilini həyata keçirliməsini tə'min edir. Auditorun tərtib etdiyi proqramaya uyğun olaraq müəssisənin bütün təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti üzrə yoxlamalar aparıldıqdan sonra toplanmış materiallar mühasibat (maliyyə) hesabatının düzgünlüyü və etibarlılığını qiymətləndirməyə şərait yaranır.

Bununla əlaqədar auditor Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin illik mühasibat (maliyyə) hesabatının həcmi üzrə müəyyən olunmuş hesabat for­malarını yoxlamaqla, hesabat nəticələrini müəyyənləşdirir. Auditor yox­la­ma­sı ilə əlaqədar müəssisənin balansı, maliyyə nəticəiəri haqqında hesabat, əmlakın hərəkətinə dair hesabat, pul vəsaitinin hərəkətinə dair hesabat, müəs­si­sə balansına əlavə, illik hesabatı izahatlı arayış müvafiq normativ sənədlərlə qüvvədə olan digər hesabat formaları və sair.

Hesabatlar yoxlanarkən auditor qanunvericiliklə müəyyən olunmuş nor­mativ sənədlərlə yanaşı aşağıdakı informasi mənbələrindən istifadə edə bilər:

- müəssisə təsərrüfat maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar olan hesabat formaları;

- illik hesabatın tərtib olunması ilə əlaqədar olan inventarlaşdırma məlu­mat­ları;

- sintetik və analitik hesablarda əks olunmuş mühasibat uçotu yazılışları və sair.

Audit aparılarkən hesabat ilinin sonuna olan dövr üçün müəssisə balan­sı­nın bütün maddələri, əvvəldəki keçirilən inventarlaşma nəticələri əsasında əsas­lı şəkildə yoxlanmalıdır. Mühasibat uçotu yazılışlarda bütün səhvlər və nöq­sanlar müəyyən olunmalı və aid olan uçot yazılışlarında lazımi düzəlişlər aparılmalıdır.

Auditor balans maddələrinin düzgün qiymətləndirilməsini yoxtamalı və ba­lansa əlavə olunmuş maliyyə nəticələrinin, kapitalın hərəkətinın, pul və satı­şın hərəkəti və digər hesabatların uçot göstəricilərinə uyğunluğunu müəyyən et­məlidir. Bundan sonra auditor mühasibat uçotu analitik və sintetik he­sab­la­rın­da əks olunmuş məlumatları yox-lamalı və həmin göstəricilərin hesabat for­ma­larında əks olan göstəricilərə uyğunluğu müəyyən olunmalıdır. İilik he­sa­bat­lar yoxlanarkən rüblük hesabatlar da yoxlanmalı və onların bir-birinə uyğunluğu müəyyən olunmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, rüblük mühasibat hesabının məzmunu və tərkibində illik hesabat göstəricilərindən fərqiər müəy­yən oluna bilər. Belə halda auditor rüblük və illik hesabatların tərtib olunması qaydaları ilə əlaqədar olan məlumatlardan istifadə etməlidir.

Özünüyoxlama sualları

1. 
   İllik hesabatın auditor yoxlamasının aparılması zamanı auditor hansı əsas normativ sənədlərə əsaslanmadır?
   
2. 
   Hesabatı kim tərtib edib rəsmiləşdirməlidir?
   
3. 
   Mühasibat hesabatının düzgünlüyünə məsuliyyət kim daşıyır?
   
4. 
   İllik mühasibat hesabatının tərkibi necə olmalıdır?