Murakkab tabiiy-iqlim sharoitlarda yo'l poyini qurish

Konturli portlatish o„yma, yarim o„yma va transheyalarni loyixdviy yon qiyaligiga mos kelishini ta‟minlaydi. O„ymalarni loyixdviy konturi uni atrofiga xolostoy skvajinalarni (shpur), zaryadi kam PMli skvajinalarni yoki dastlabki yorikliklar xrsil qilib joylashtirish hisobiga sakdanadi. Burg„ulash ishlarini ko„p ligi koya toshlarini ekskavator bilan olish va tozalash ishlarini iktisodini juda kam qismini tashqil kladi.
Yunaltirilgan portlatishlar bir tomonlama (yunaltirilgan) jinsni hisobiy masofaga surish bilan portlatishdir va unga zaryadlar katorini sekin bir tekis portlptish bilan erishiladi. Kerakli yo„nalishga otish umumiy portlagan jinsni hajmini 80 % ni tashqil qiladi.
Bu xrlda zaryadlar orasidagi masofa qabul qilinadi
bu erda h_yp- birinchi va ikkinchi zaryadlar katorini kam qarshiliqko„rsatuvchi
chizig„ini o„rtacha uzunligi, m; n₁- birinchi kator zaryadini (jinslarni surilishini asosiy yo„nalishiga yaqini) portlash ta‟sirini ko„rsatkichi; p₂ - ikkinchi kator
portlpsh ta‟sirini ko„rsatkichi.
n₁va p₂ larni qiymatini quyidagi shartni saklab belgilanadi
n₂= p₁ + 0,5

Portlashni boshqao„lchamlarini hisobi keyinchalik keltirilgan va unchalik xususiyatga ega emas. Yunaltirilgan portlatish murakkab o„ymalarni xrsil qilish yoki gruntlarni tog„ yon bag„ridan ko„tarmaga, yarim ko„tarmaga, dambaga va boshqa inshootlarga surish uchun ko„llaniladi.

Havo bushligi bilan ajratilgan, skvajinali zaryadlarni portlatish, jinsni iaydalanish va bir tekisliligini yaxshilaydi, jinsni maydalanish balandligini,
portlashni seysmik ta‟sirini, zaboydagi materialni balandligini va osilgan toshlarni
kamaytiradi. Portlatiladigan qatlamni balandligi 20 m gacha bo„lganda zaryadni ikki-uch bo„lakka bulinadi. Xamma xdvo bushligini miqdorini yegindisi 0,17-0,35 (kichik qiymati qattiq jinslarda) xamma zaryadni balandligiga teng. PM zaryadini massasini hisoblab anikdanadi.
Ko„rsatib o„tilgan usullarni qo„llash, ayniksa ularni birgalikda ishlatish, portlatish ishlarini yuqori sifatli, xdvfsiz va samarali olib borishni ta‟minlaydi. Demak, masalan, konturli va kiska sekinlashgan portlash maksimal darajada o„yma va yarim o„ymani yon qiyaligini loyixdda keltirilganga yaqinlashtiradi va ularni yaxshi uzoq muddat turg„unligini ta‟minlaydi.Portlatish ishlarini kisobi zaryad miqdorini, ularni joylatttitttini va massasini aniklashdan iborat. Portlatish ishlari bushatish va uloktirishga (otish) olib keladi.
Zaryaddagi PMni miqdorini aniklash uchun kisobiy ifodalar bu qiymatlarni portlagan jinsni kajmiga emperik bog„liqdigiga asoslangan. Agar zaryad S ni koya tosh yoki gruntni hchuqurligiga joylashtirilsa, unda uni portlashi natijasida radiusi
r_jbo„lgan voronka hosil bo„ladi. PM ko„p bo„lgan portlashda, usha chuqurlik hga
joylashtirilgan, g₂> g g₃> g₂ va bosh. kbul klinib voronkani radiusi oshadi.
Natijada, bu nisbat portlash ta‟sirini ko„rsatkichi bo„lib kizmat qiladi
n= r/h
bu erda g - portlash voronkasini radiusi, m; h- eng qarshiligi kam chiziq (EKKCH), ya‟ni zaryaddan er yuzasigacha bo„lgan eng kam masofa, m.
Zaryad, natijasida r= h (n= 1 bo„lganda) radiusli voronka hosil bo„lsa, normal otuvchi zaryad deb ataladi. Bunday vornkani kajmini hga teng deb qabul qilish
mumkin, zaryadni massasi quyidagi ifoda bila3n aniklanadi
S = K_Nh
bu erda K_N - berilgan jinsda normal otilgan voronka hosilbo„lish uchun PM kisobiy
sarfi, kg/m .
K_N koeffitsientining qiymatini ammonit №6ga kisobi 2.1-jadvaldan olinadi.Boshqa
PM ishlatilgan xrlatda zaryad miqdorini xisobiga tog„ jinsli ammonit uchun 0,8
dan granulit va igdanit uchun 1,2 gacha koeffitsient e kiritiladi.
Burg„ulash portlatish ishlarini burg„ulash portlatish ishlarini olib borishni Umumiy koidalariga mos ravishda bajariladi. Ishni boshlashdan avval xavfli xududni chegarasi aniklanadi va belgilar bilan tusiladi, portlatish vaqtida postlar bilan uraladi. Hisob bo„yicha yoki Kridalardan qabul qilinadigan taxminiy radiusi 500 m. Skvajinani chuqurligi 10 m ko„p bo„lganda elektor portlatuvchi turlarni ikkita qilish majburiydir. SHurf, skvajina va kamerlarni joylashuvini portlatish maydonini bajarish rejasiga kiritiladi. Boeviklar (detoniruyushie shnurlar) tayyor holda zaryadga o„rnatiladi.
Portlatish ishlarini kattiy belgilangan vaqtda, shuningdek xammaga yaxshi tanish bo„lgan va eshitiladigan signal bilan (tayyorlaning, oting, kayting) olib boriladi.
PMni maxsus quruqdanadigan omborxonalarda portlatish vositalari- dan (PV) aloxida saqlanadi. PVni portlatish joyiga faqatportlatuvchi maxsus idishda olib keladi. Xamma omborxonalar iflosliklardan toza va koravul xona Bilan
telefon orgali bog„langan bo„lishi kerak. PM va PVlarni faqattuzatilgan
avtomobillarda, kizil bayroklar bilan
kurollangan, 20 km/soat tezlikda olib kelinadi. Portlatilmagan zaryadlarni
zaryadkasini olish taqiqlanadi. Ularni uncha uzoq bo„lmagan masofada
joylashgan,navbatdagi yoki maxsus portlatish zaryaddetonatsiyasidan portlatiladi. Portlatish ishlariga portlatuvchini Umumiy kitobchasi bo„lgan shaxslarga ruusat beriladi.
Tog„li tumanlarga ayrim balandliklari, cho„qqilari yoki massivlari atrof joylardan 500 m dan baland bo„lgan va balandlik bo„yicha temperaturasi tez o„zgaruvchi xududlar taaluqlidir. Tog„li xududlar uchun cho„qilar yoki boshqa vodiyli va tog„lararo chuqurliklar va xar xil qiyaliklikdagi va shakildagi tog„ yon bag„rilarini o„zgarib turishi xosdir.
Tog„ yo„llarini yo„l poyi tekislikdagi yo„l poyiga qaraganda fark qiladi: yo„llar ko„p incha qiyaliklardan o„tadi; katta ko„tarmalar chuqur o„ymalar va yarim o„ymalar bilan almashinib turadi; yo„l poyi konstruksiyasiga ko„p incha katta hajmdagi maxsus inshootlar kiradi; yo„l poyini koya toshli gruntlarda qurish portlatish bilan olib boriladi. Bu ishlarni bahosi umumiy yo„l ishini 55-60 % (tekislik joylardagi 12-25 % o„rniga)ga etadi.
Tog„li xududlarda avtomobil yo„llarini qurishda ishlab chiqarish, agar tog„li xududlarni uzaro farklarini chiqarib tashlansa xam quyidagi umumiy xususiyatlari
bilan farklanadi:
1. Qurilishi jixatidan tog„ yon tagrini juda kiska masofasida ko„p chiliq omillarni o„zgarishi. Birqanchasi, ba‟zan bu omillarni ko„p chiligi, kidiruv burg„u kuduklarini masofasi juda katta va boshqa kidirish materiallarini etishmasligi uchun texnik loyihani tuzishda xisobga olish mumkin bulmaydi; oxirgisini ko„p qismi ishchi loyihasini tuzishda xisobga olinadi.
2. Hamma joyda va tuxtovsiz rivojlanuvchi denudatsion jarayonlarni, shuningdek kor va sel oqimi, agdarmalar, ko„chkilar, seysmik va boshqa xodisalar ta‟siri ostida tog„ yo„llarini yo„l poyi bo„laklari sekin, ayrim holda birdan bo„ziladi. SHuning uchun tog„ yo„llarini eng kiyin bo„lagida agdarmaga, ko„chkiga, selga va kor oqimlariga qarshi inshootlar kuriladi.
3. Yo„l poyini qurishda, odatda, yo„l o„tilaytgan qiyalikni mustahkamligi va turg„unligi kamayadi. Qiyaliklarni bo„zilishi eng ko„p bo„zilishi ko„chkili tumanlardadir, shuningdekportlatish ishlari olib boriladigan va kotlovanlar xosil bo„lgan joylardir.
4. Ayrim tog„li tuanlarda: iqlimni birdan o„zgarishi mumkin, masalan tog„li xududlarga xos bo„lgan oqimi ta‟sirida kurilayotgan ko„tarmani va o„ymani qiyaligi bo„zilishi mumkin, tog„ suvlari sathi juda tez ko„tarilishi mumkin; isishi natijasida kor ko„chkilari xosil bo„ladi. Tirgovich devorlar drenajlar qurishni kamaytirish kerak va bu ishlarni yilni eng yaxshi vaqtida qilish kerak, ishchilarni, texnikani va materiallarni xavfli joylarda, masalankor ko„chkisi bo„ladigan joyda koldirish kerak emas.
5. Tog„ yo„llarini temir yo„llar kam kurilgan joylarda rivojlanti- riladi, buning uchun kurilayotgan yo„ldan 60-80 km va undan ortiq masofada bir ta‟minot bazasi kerak bo„ladi.
6. Kurilayotgan yo„lga, odatda olib keluchi yo„l bulmaydi, bo„lsa xam
trassani bir nuqtasida bo„ladi. Ish frontini rivojlantirish bo„yicha murakkab keyinchalik bir vaqtni o„zida transport oqimini o„tqazuvchi masala xrsil bo„ladi.
7. Koya tog„ jinsarida yo„l bo„lagini qurishda, ayrim lollarda bush- bo„lakli gruntlarda portlatish ishlarini olib borish kerak. Koya tog„ jinslarida portlatish ishlarini olib bormasdan, bush koya jinslari va juda ko„p yorikli jinslardan tashqari, ishlash mumkin emas. Bush- donali gruntlarda portlatish ishlarini uni bajarish muddatini va mashinani ish unumdorligini oshirish uchun kerak bo„ladi. Bu portlatish ishlari iktisodiy asoslangan bo„lishi kerak.
Koya tog„ gruntlarida avtomobil yo„llari yo„l poyini qurishga yo„lovchi
yo„lakchasini qurish, ishchi proezdini ta‟minlash va yo„l poyini to„liq kesimini uosil qilish kiradi.