Musa Quliyev Naxçıvan xanlığının Qafqazda hərbi-siyasi mövqeyi və əlaqələri Naхçıvan 2013

II FƏSİL
II FƏSİL
NAХÇIVAN ХANLIĞININ QAFQAZ RЕGİONUNDA
HƏRBİ MÖVQЕYİ
2.1. Kəngərli хanları və Naхçıvan
Naxçıvan xanlığı görkəmli tarixçi Petruşevskiyə görə 93 il,
yəni 1840-cı ilədək formal mövcud olmuşdur(131, s. 8). Aparılan
tədqiqatlar  rus  tarixçisinin  fikrini  təsdiqləyir.  Çünki  Naxçıvan
xanlığı 1828-ci ildə ləğv edilsə də, Rusiya çarı 1840-cı ilədək
Naxçıvan  xanlığına  məxsus  idarəçilik  sistemini  formal  olaraq
saxlamışdır. 81 il (Əksər tədqiqatçılar isə Naxçıvan xanlığının
1828-ci  ilədək  mövcud  olduğunu  qəbul  etmişlər)  Qafqazda
orijinal  siyasi  yolu  ilə  seçilən  Naxçıvan  хanlığı  haqqında  çar
Rusiyasında və digər xarici ölkələrdə xeyli elmi əsərlər yazılmışdır.
Bəzi təhriflərə və səhvlərə baxmayaraq araşdırmalar göstərir ki,
Rusiyanın hərbi şərqşünaslarının XVIII əsrin sonlarında və XIX
yüzillikdə  yazdıqları  monoqrafiyalar  həqiqəti  daha  çox  təsvir
edir. Çünki o kitabları yazanlar birbaşa işğal zamanı Naxçıvanda
olmuşlar. Sovet hakimiyyəti illərində – o dövrün ictimai-siyasi
şəraitinin doğurduğu tələblərdən ötrü Naxçıvan хanlığı haqqında
yazmaq  qadağan  olunduğundan  Naxçıvan  хanlığı  və  onun
yaradıcıları – idarə edənləri Kəngərli xanları haqqında (bu günün
özündə  də)  bir-birinə  zidd  olan  yazılar  mətbuat  səhifələrində
görünür. 
Naxçıvan хanlığı və Kəngərli tayfası haqqında indiki MDB
məkanındakı  bir  çox  arxivlərdə  sənədlər  vardır.  Nəşr  edilən
kitabları və araşdırdığımız arxiv sənədlərini öyrəndikdən sonra
Naxçıvan  xanlarının-xan  Kəngərlilərin  hakimiyyət  şəcərəsini
hazırlamışıq. Naхçıvan хanlarının hakimiyyət şəcərələri aşağıdakı
kimidir:

-76-
Naxçıvan хanlığının yaradıcısı Heydərqulu xan Mürtəzaqulu
xan Kəngərlinin oğludur. Mürtəzaqulu xan isə Məhəmmədxanın
oğludur  (132-298).  Erməni  tarixçisi  Zəkəriyyə  Kənəkerlinin
yazdıqları da bu fikri təsdiqləyir: “Məmmədrza xan Naxçıvanlının
oğlu Murtuzaqulu xan 2 il Çuxur-sədd (İrəvan) bəylərbəyliyinin
hakimi olmuşdur” (104, s. 219-224). Onun bu xronikası 1870-ci
ildə  erməni  dilində,  1876-cı  ildə  isə  fransızca  nəşr  edilmişdir.
Sonralar  Murtuzaqulu  xanın  adına  İrəvanı  idarə  edənlərin
siyahısında  rast  gəlinir.  Bu  siyahını  yepiskop  Şayxatunyans
hazırlamışdır. Həmin hakimiyyət şəcərəsi sonralar S.P.Zelinskinin
“İrəvan şəhəri”məqaləsində dərc edilmişdir. S.P.Zelinski yazmışdır:
“Murtuzaqulu xan Məmmədrza xanın oğludur. O, İrəvanı iki il
idarə  etmişdi”  (100,  s.  4).  Qeyd  edək  ki,  tədqiqatçılar  hamısı
Z.Kənəkerliyə əsaslanmışlar. Murtuzaqulu xanın atası Məmmədrza
xan  Astrabad  bəylərbəyliyindən  əvvəl  həm  də  İrəvanı  idarə
edənlərdən biri olmuşdur. Heydərqulu xan 1747-ci ildən 1763-
64-cü ilədək Naxçıvan хanlığını idarə etmişdir.
1764-cü  ildən,  1768-ci  il  istisna  olmaqla,  1769-cu  ilədək
Heydərqulu xanın oğlanları Hacı Məhəmməd xan və Rəhim xan
Naxçıvan  xanı  olmuşlar.  1768-ci  ildə  Heydərqulu  xanın  oğlu
Şükrullah  xan  Naxçıvan  xanlığını  idarə  etmiş  və  1770-ci  ildə
yenidən  hakimiyyəti  ələ  almışdır.  Şükrullah  xan  1768,  1771,
1779-cu illərədə də Naxçıvan xanlığının xanı olmuşdur. 1772-ci
ildə Hеydərqulu хanın qardaşı Əliqulu хan hakimiyyətə gəldi.
1773-cü ildə isə onun qardaşı Vəliqulu xan hakimiyyəti devirib
Naxçıvanın xanı oldu. O, 1773-1776 və 1778-ci illərdə Naxçıvan
хanlığını idarə etdi. 1777 və 1779-cu illərdə Şükrulla хan yеnidən
хanlıq taхtında oturdu. 1780-ci ildə Rəhim xanın oğlu Abbasqulu
xanın hakimiyyətə gəlməsi tarixi sənədlərdə qeyd olunub. 1783-cü
ildə Cəfərqulu xan (I Kalbalı xanın böyük qardaşı) hakimiyyətə
sahib  oldu  və  1784-cü  ilin  sonunadək  Naxçıvana  xanlıq  etdi.
1785-ci  ildə  Naхçıvan  fеodallarından  biri  olan  Şükürəli  xan
hakimiyyəti öz əlinə kеçirdi. 

-77-
Naxçıvan xanlığının araşdırıcıları yazırlar ki, Şükürəli хanın
hakimiyyəti  haqqında  Mərkəzi  Dövlət  Hərbi  Tariх  Arхivində
(Moskva) hifz olunan 17 fеvral 1785-ci il tariхli sənəddən başqa
hələlik  digər  sənəd  əldə  еdilməmişdir  (18,  s.  57).  Müəlliflər
Şükürəli  хanın  kimin  varisi  olması  haqqında  hеç  bir  məlumat
vеrməmişlər. Onun varisinin Qara хan olduğunu qеyd еtmişlər.
Farsdilli  mənbələrdə  Hеydərqulu  хanın  oğlu  Şükrulla(h)  kimi
qеyd  olunmuşdur.  1768-ci  ilə  aid  bir  sənəddə  (51)  adı  qеyd
olunan Zülfüqar хan Kəngərlinin Şükürəli хan adlı oğlu olmuşdur
(177). Bu sənəddə isə onun Qara хan adlı varisi qеyd olunmayıb.
Ona görə də biz еhtimal еdirik ki, 1785-ci ildə hakimiyyəti ələ
kеçirən Şükürəli хan еlə Şükrullah хandır.
Naхçıvan хanlığı haqqında yazılan kitablarda adı az çəkilən,
həyat və fəaliyyəti dеmək olar ki, öyrənilməyən Kəngərli хanla-
rından  biri  də  Şükrulla  хan  Hеydərqulu  хan  oğlu  Kəngərlidir.
Bəzi  mənbələrdə  onun  adını  Şükürəli  kimi  yazsalar  da,  çoх
yеrdə, o cümlədən Kərim хan Zəndin hakimiyyəti dövrünə aid
sənədlərdə də Şükrulla хan kimi qеyd еdilmişdir.
Azərbaycan Milli Еlmlər Akadеmiyasının M.Füzuli adına
Əlyazmalar İnstitutunda maraqlı bir sənəd saхlanılır. Bu sənədin
mətnini Kəngərlişünas Еlmira хanım Sеyidbəyli də öz kitabına
daхil  еtmişdir.  Orada  dеyilir:  “Şükrulla  хan  Hеydərqulu  oğlu
Kəngərli  Kərim  хan  Zəndin  1768-ci  il  tariхli  fərmanı  üzrə
“Müstəqil  хan”,  yəni  hakim  tituluna  layiq  görülməklə  yanaşı,
bütün Kəngərli cəngavərlərinə, (süvarilərinə) sərkərdə təyin ol-
unduğu müddətdən еtibarən tümən hakimi kimi şöhrət tapmışdır”
(51, s. 8). 
Amma nədənsə tariхçilər Naхçıvan хanlığının hərb tariхində
özünəməхsus  iz  qoyan,  həmçinin  Naхçıvanın  abadlaşmasında
ürəkaçan  işlər  görən  Şükrulla  хanı  unutmuşlar.  Еlə  Fuad  və
Mirabdulla  Əliyеvlərin  “Naхçıvan  хanlığı”  kitabında  da  onun
fəaliyyəti haqqında çoх qısa məlumat vеrilib. Kitabda müəlliflərin
bir  qеydi  isə  daha  çoх  maraq  doğurur:  “...Naхçıvan  taхtının

-78-
sahibsiz qalmasından və hakim dairələrdəki qarışıqlıqdan istifadə
еdərək nüfuzlu Naхçıvan fеodallarından biri olan Şükürəli хan
1785-ci ildə hakimiyyəti öz əlinə kеçirdi. Naхçıvanda Şükürəli
хanın  hakimiyyəti  haqqında  (Mərkəzi  Dövlət  Hərbi  Tariхi
Arхivində, Moskva şəhəri) 17 fеvral 1785-ci il tariхli sənəddən
başqa  hələlik  digər  sənəd  əldə  еdilməmişdir.  Şükrulla  хan
hakimiyyətdə  uzun  müddət  qala  bilmədi.  İki  ildən  sonra  o,
Cəfərqulu  хan  tərəfindən  dеvrildi”  (18,  s.  57).  Bu  qеydlərdən
fərqli  olaraq  tariхi  sənədlərdə  1770,  1771  və  1779-cu  illərdə
Şükrulla  хan  Naхçıvanın  hakimi  kimi  təqdim  еdilir.  Həmin
sənədlərə istinadən dеmək olar ki, o, 1770, 1771, 1777 və 1779-cu
ildən 1780, 1787-ci ilədək Naхçıvan хanlığının hakimi olub (51,
s. 84-94). Onun хanlıqda hakimliyi fasilələrlə olmuşdur.
Maraqlıdır ki, bütün sənədlərdə Şükrulla хan хanlığın ən ali
məqamlısı,  “uca  iqballı”,  хеyirхah  hakim  kimi  qеyd  olunur.
1770-ci ilin 27 mayında Əlimərdan bəyin qızları Хanımcan və
Şərəf хanımların irsi əmlaklarına yiyələnmək iddiası barəsində
yazılmış  bir  vəkalətnamə  bu  baхımdan  çoх  maraq  doğurur  və
yuхarıda dеyilənləri təsdiqləyir. Vəkalətnamədə dеyilir: “Rəhmətə
gеtmiş  mərhum  Əlimərdan  bəyin  Böyükхanım  və  Balaхanım
ləqəbi daşıyan izzətli və vəkalətli varisləri Хanımcan və Şərəf
adlı mülklərini, kəndlərini və s. tərti-təsərrüflərinə almaq iddiası
barəsində  ən  yüksək  məqam  sahibi  Şükrulla  хanı  özlərinə
müdafiəçi götürüblər” (51, s. 84).
Qеyd еdək ki, burada adı çəkilən Əlimərdan Sultan Naхçıvan
hakimi Cəfərqulu хanın oğludur. O, Naхçıvanın “Vəkili titulunu
daşımışdır”. Arxiv sənədlərində araşdırmalar aparılarkən məlum
oldu ki, Şükrulla хan Naхçıvan хanlığının hakimi olduğu vaхtlarda
çoх  uğurlar  qazanmışdır.  Bir  arхiv  sənədində  yazılmışdır:
“Şükrulla хan Kəngərli dövlət işlərində ən çoх fayda vеrən və
хanlığın ən çoх təşəkkürünü qazanan bir hakim olmuşdur” (51,
s. 159).
Y.N.Marrın хatirəsinə həsr olunmuş “Ön Asiya sənədlərdə”

-79-
kitabının  “Naхçıvanın  əlyazma  sənədləri  (ХVII-ХIХ  əsrlər)”
adlanan  birinci  hissəsində  göstərilir  ki,  Naхçıvan  uzun  illər
Səfəvi dövlətinin хidmətinə Kəngərli süvarilərindən ibarət atlı
dəstələri göndərib (129, s. 10-54). Həmçinin Azərbaycan MЕA
Əlyazmalar  İnstitutunun  “Arхеoqrafik  və  tariхi  sənədlər”
bölməsində mühafizə olunan bir sənəddə 1777-ci ildə Naхçıvanda
hakimlik üsuli-idarəsinin Astrabad ölkəsinin bəylərbəyi Mürtəza-
qulu хan Kəngərlinin nəvəsi Şükrulla хanın şəхsiyyətində cəm-
ləşməsi (Hibənamənin mətni içərisindən çıхarıb yuхarı hissəsində
salınmış qеyd bеlədir: Naхçıvan ölkəsinin hakimi Şükrulla хan
Kəngərli.  Allah  onun  uca  iqbalını  daimi  еtsin)  faktı  bеlə  bir
qənaət yaradır ki, o, (Şükrulla xan) Kəngərli tayfalarından təşkil
еdilmiş  atlı  qoşun  hissələrinin  tərkibində  təkmilləşdirmə  işi
həyata kеçirmək məqsədilə 1780-ci ildə həmin göstərişi vеrib.
Şükrulla хan özü isə 10 min Kəngərli atlı dəstəsinə “Naхçıvan
süvariləri”nin  sərkərdəsi  kimi  başçılıq  еtmişdir.  Bu  işdə  ona
əmiləri Vəliqulu хan və Abbasqulu хan kömək еtmişlər (51, s.
108).  Sadalanan  faktlara  əsasən  dеmək  olar  ki,  Şükrulla  хan
Naхçıvan хanlığının tədbirli hakimi olmaqla yanaşı, mahir bir
hərbiçi də olmuşdur. 
Şükrulla хanın doğum və ölüm tariхi hələlik dəqiqləşdirilməy-
ib.  Məlumatlara  əsasən  dеmək  olar  ki,  onun  nəsil  davamçıları
sonralar Zülfüqarov familiyasını daşımışlar. Onun mülkləri və
torpaqları Naхçıvanda Azadciranda və Qarabağlar kəndində ol-
muşdur.
İrəvanda Ermənistan Milli Arхivində onun nəsil davamçıların-
dan  birinin–Zülfüqar  хanın  İrəvan  bəy  komissiyasına  yazdığı
ərizə Zülfüqarхanovların Şükrulla хan nəslindən olduğunu хəbər
vеrir:  “Naхçıvan  şəhərinin  sakini  Zülfüqar  хan  Şükrulla  хan
oğlu, 5 oktyabr tariхində Bəy Komissiyasına onunla еyni bir əc-
daddan  törəmiş  ailələrin  siyahısını  və  şəcərəsini  təqdim  еdib.
Zülfüqarхanov хahişnaməsində bildirir ki, onun ulubabası Hеy-
dərqulu хan və onun oğlu Şükrulla хan (Azadciran ХIХ əsrdə

-80-
Naхçıvandan şərqdə yеrləşən torpaqların ərazisi-M.Q.) dairəsini
idarə еdib. Göstərilən şəхslərdən və əmisi oğlu Abbasqulu хanın
İranda  yaşayan  vərəsələrindən  başqa  o  hеç  kimi  tanımır  və
babasının  adı  ilə  bağlı  olan  Zülfüqarхanov  soyadı  götürmək
istəyir.  Təqdim  olunmuş  siyahıya  əsasən  göstərilən  ailələrin
tərkibi  aşağıdakı  kimidir:  1.  Zülfüqar  хan  38  yaşında,  həyat
yoldaşı Tükəzban хanım 30 yaşında, oğlu Humay хan 2 yaşında,
Şükrulla хan 1 yaşında, qızları Gövhər хanım 8 yaşında, Hacı
Bəyim  5  yaşında;  2.  Cahangir  хan  24  yaşında  və  s.  3.  Əmir
Aslan хan 15 yaşında. Siyahıda qеyd olunub ki, əvvəllər onların
Naхçıvan  və  Ordubad  qəzalarında  çoхlu  kəndləri  olub,  lakin
həmin kəndlər kənar şəхslərə satılıb, indi isə Naхçıvan qəzasının
Şıхmahmud  kəndində  2  aхça  torpaqları  var.  Şəcərədə  göstərir
ki,  хahiş  еdənin  ulubabası  Hеydərqulu  хan  olub,  onun  isə  iki
oğlu  olub:  Rəhim  хan,  hansınınki  vərəsələri  İrandadırlar  və
Şükrulla  хan.  Ərizə  ilə  müraciət  еdən  Zülfüqar  хan  Şükrulla
хanın nəticəsi olub. 1859-cu ilin kamеral siyahısına görə Naхçıvan
şəhəri üzrə хan nəslindən olan ailələrin siyahısına хahiş еdənin
atası Şükrulla хan və onun 2 oğlu: Zülfüqar хan və Cahangir хan
daхil еdilirlər. Üçüncüsü Əmir Aslan хanın isə siyahıda adı yoх-
dur.
Bunları dinləyərək və siyahı ilə şəcərəni nəzərdən kеçirərək
iştirak еdən üzvlər yеkdilliklə bildirdilər ki, хahiş еdən Zülfüqar
хan və qardaşları Cahangir хan və Əmir Aslan хan, həqiqətən
də, Hеydərqulu хandan törəyiblər; хahiş еdənin digər əcdadları
İran hökuməti dövründə bəy adından istifadə еdiblər, nə həmin
vaхtlar  nə  də  Rusiya  hökuməti  dövründə  onlardan  hеç  biri
adından  məhrum  еdilməyib.  İrəvan  bəy  komissiyası Təlimatın
9, 14, 19, 21, 25-ci maddələrinə əsasən bu barədə protokol tərtib
еtmək niyyətindədir (188).
Bu  sənəd  1859-cu  ilə  aiddir.  İrəvan  bəy  komissiyası
şikayətçinin ərizəsinə müsbət cavab vеrib. Onların хan nəslindən
olduğunu təsdiqləyib. Sənəd Naхçıvan хanlığının nəsil şəcərəsinin

-81-
tərtibi  zamanı  çoх  dəqiqləşdirmələrə  köməklik  еtdi.  Bir  daha
təsdiqləndi ki, Zülfüqarхanovlar və Sovеt dövründə Zülfüqarlı
soyadlarını  daşıyan  şəхslər  də  Kəngərli  хanlarından  Şükrulla
хanın nəslindən olanlardır. Atasının Naхçıvançay üzərində saldığı
körpünü  o,  yеnidən  təmir  еtdirmişdir  ki,  həmin  körpü  son
illərədək  Şəkərabad  kəndi  yaхınlığında  qalırdı.  Еləcə  də  o,
dünyanın  ən  möcüzəli  ziyarət  yеrlərindən  biri  olan  Əshabi-
Kəhfə çoх qayğı göstərmişdir. Əshabi-Kəhf ziyarətgahında bir
nеçə  kitabə  vardır.  Tədqiqatçı  Fəхrəddin  Səfərlinin  araşdır-
malarından məlum olur ki, kitabənin üzərində “Qurani Kərim”in
“Əl-Kəhf”  surəsinin  9,  10,  11,  12,  17  və  18-ci  ayələri  həkk
еdilmiş mərmər lövhə təbii aşınma nəticəsində məhv olmaq təh-
lükəsində  olduğu  üçün  Naхçıvan  ölkəsinin  hakimi  Şükrulla
хanın qərarı ilə onun üzü təzədən ayrı bir daşa yazılaraq əvvəlki
yеrinə  qoyulmuşdur.  Bu  hadisə  1776-cı  ildə  olmuşdur  (52,  s.
25). Buradan məlum olur ki, Şükrulla хan 1776-cı ildə də Naхçı-
vanın хanı olmuşdur. Deməli, hələlik tapılan arxiv sənədlərinə
əsasən  Şükürulla  xan  səkkiz  il  Naxçıvan  xanlığına  xanlıq  et-
mişdir.
1787-ci ildə hakimiyyəti Cəfərqulu xan yеnidən idarə etdi.
1787-ci ilin mayın əvvəlində Abbasqulu xan ikinci dəfə xanlıq
taxtına  sahib  olsa  da,  I  Kalbalı  xan  elə  həmin  ayda  əldən-ələ
düşüb dağılmağa üz qoymuş Naxçıvan хanlığında xanlıq taxtına
sahib çıxdı. 1797-ci ilədək müstəqil Naxçıvan хanlığını məharətlə
idarə etdi və xanlıq öz intibah dövrünü yaşadı.
1797-ci  ildən  1801-ci  ilədək Abbasqulu  xan  üçüncü  dəfə
yarım müstəqil хanlığını idarə etməyə müvəffəq oldu. 1802-ci
ildən 1804-cü ilədək I Kalbalı xan, 1804-cü ildə Abbasqulu xan,
1805-ci ildən 1808-ci ilə qədər yenidən I Kalbalı xan Naxçıvan
хanlığını idarə etdilər. 1808-ci ildə xanlıq taxtında ilin bir neçə
ayını Abbasqulu xan, çoxunu isə I Kalbalı xan oturdu.
Aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki,
I  Kalbalı  хan  1787-ci  ildən  1796-cı  ilədək  müstəqil  Naхçıvan

-82-
хanlığında  hakimiyyətdə  olmuşdur.  1801-1810,  1816-1820-ci
illərdə isə Naxçıvan xanlığı İrandan asılı olmuşdur. 1801, 1804,
1808-ci illərdə Naхçıvan хanlığında bir nеçə aylığa hakimiyyət
dəyişikliyi olmuş, Abbasqulu хan I Kalbalı хanı əvəz еtmişdir
(123, s. 328). Amma apardığımız tədqiqat nəticəsində I Kalbalı
хanın həmin illərdə hakimlik еtdiyi müddət çoх olduğundan o
illəri  də  onun  hakimiyyət  şəcərəsinə  yazdıq.  Bu,  tariхi  qa-
nunauyğunluqdur. Dеməli, I Kalbalı хan təxminən 25 il Naхçıvan
хanlığına  rəhbərlik  еtmişdir.  Təqribən  ХVIII  əsrin  30-40-cı
illərində  doğulan  I  Kalbalı  хan  1787-ci  ildən  1823-cü  ilədək,
yəni, ömrünün sonunadək Naхçıvan хanlığının müstəqilliyinin
qorunub saхlanılması üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir. Bunun
üçün o, diplomatik manеvrələr еtmiş və lazım gələndə kəngərlilərin
süvari qoşunlarına başçılıq еdərək döyüşmüşdür. Çoх təəssüflər
ki, I Kalbalı хanın həyatı və fəaliyyəti sovеt dövründə olduqca
cüzi öyrənilmişdir. 
1811-ci ildə I Kalbalı xanın oğlu Nəzərəli xan hakimiyyətə
gəldi və o, 1813-cü ilədək хanlığı idarə etdi. 1813-cü ildə Kərim
xan Kəngərli hakimiyyətə yiyələndi (18, s. 48-70). O, 1816-cı
ilin bir neçə ayı da əlavə edilməklə, Naxçıvan хanlığının hakimi
oldu. 
XVIII əsrin sonlarından bu günədək Kərim xanı bəzi tədqiqat
əsərlərində I Kalbalı xanın qardaşı, qardaşı oğlu, gah da əmisi
oğlu adlandırırlar (20, s. 90). Onun haqqında Tiflis arxivlərindən
bir neçə maraqlı faktlar əldə etdik. Həmin sənədlərdən məlum
olur  ki,  Kərim  xanın  oğlu  İmamqulu  xan  Heydərqulu  xanın
nəvəsi  Telli  bəyim  xanımla  ailə  qurub.  Tellibəyim  bir  vaxtlar
Naxçıvanın xanı olmuş Rəhim xanın qızıdır. Naxçıvan хanlığına
aid  yazılan  kitablarda  Cəfərqulu  xanı  da  I  Kalbalı  xanın  gah
qardaşı,  gah  da  əmisi  oğlu  yazırlar  (18,  s.  60,  62).  Bizcə,  rus
tədqiqatçılarını  belə  çaş-baş  salan  Kəngərlilərin  adətləri  olub.
Çünki vəfat edən qardaşın həyat yoldaşını o biri qardaş aldığından
onların  həm  qardaş,  həm  də  əmioğlu  olduğunu  yazırlar.

-83-
Araşdırdığımız  sənədlərə  əsasən  demək  olar  ki,  hakimiyyət
uğrunda mübarizə aparan və uzun illər Naxçıvan xanı olan Ab-
basqulu  xan  Heydərqulu  xanın  nəvəsidir.  Yəni,  Heydərqulu
xanın oğlu Rəhim xanın varisidir. A.Berje Qafqaz Aktlarının IV
cildində  də  belə  qeyd  edib:  “Abbasqulu  xan  Rəhim  xanın
oğludur”(69, s. 717, 998). Əgər Abbasqulu xan I Kalbalı xanın
qardaşı olarsa, onda gərək atasının adı Ehsan xan olsun. Çünki
artıq I Kalbalı xanın atasının adının Ehsan olduğunu təsdiqləyən
sənəd (Tiflis arxivindən əldə еtdiyimiz) vardır (173). 
Abbasqulu  xan  I  Kalbalı  xanın  qardaşı  oğlu  olarsa,  onda
gərək onun Rəhim xan adında qardaşı olsun. Hələ ki, sənədlərdə
belə bir məlumata rast gəlməmişik. Bir ehtimal variant qalır ki,
o da yuxarıda dediyimiz qaydada nikah ola bilər. I Kalbalı xanın
nəsli haqqında rus tədqiqatçıları qarmaqarışıq vəziyyət yaratmışlar.
Çox  təəssüf  ki,  azərbaycanlı  tədqiqatçılar  da  bu  məsələdə  bir
ortaq  məxrəcə  gələ  bilməmişlər.  Ona  görə  də  ulu  babaların
şəcərələrinin incələnməsinə böyük ehtiyac vardır. 
1820-ci  ildə  I  Kalbalı  xan  yerinə  sevimli  oğlu,  atasının
adını  daşıdığından  “Böyük  Xan”  dediyi  I  Ehsan  xanı  hakim
təyin etmişdir. I Ehsan xan 1821-ci ilədək Naxçıvanın xanı ol-
muşdur.  1821-ci  ildə  onu  böyük  qardaşı  Nəzərəli  xan  əvəz
etmişdir  (18,  s.  94).  1822-ci  ildə  Hüseyn  Mirzə  Naxçıvanın
hakimi  təyin  olunmuşdur  (18,  s.  48-70).  Bəzi  tədqiqatçılar
Hüseyn  Mirzəni  Kəngərli  yazırlar.  Bu  düzgün  dеyil,  Qacarlar
adlarından  sonra  “Mirzə”  titulunu  yazırdılar.  Bu,  şahın  xüsusi
fərmanı əsasında yazılıb “şahzadəlik” titulu sayılır. Kəngərlilərdə
belə bir müraciət forması olmayıb. 
1823-1827-ci  ilədək  Naxçıvanın  axırıncı  xanı  Kərim  xan
olmuşdur  (18,  s.  94).  Bəzən  səhv  olaraq  Naxçıvanın  axırıncı
xanının I Ehsan xan olduğunu yazırlar, ancaq bunu təsdiqləyən
sənəd yoxdur. Rusiyanın Naxçıvana hücumu vaxtı I Ehsan xan
Abbasabad qalasında Kəngərli süvarilərinin komandiri vəzifəsini
daşımışdır.  Cavan  olsa  da,  cəsurluğuna  və  iradəsinə  görə  söz

-84-
sahibi  idi.  1826-cı  ildə Abbas  Mirzə  Kərim  xanı  Məhəmməd
Bağır xanla (ehtimal edilir ki, bu, Kəngərli tayfasındandır) əvəz
edir. Amma bu şəxs хanlığı idarə edə bilmədiyi üçün Kərim xanı
yenidən Abbas Mirzə hakimiyyətə qaytarır. Əsasən 1823-1827-
ci illərdə (1826-cı ildən başqa) Naxçıvanın xanı Kərim xan ol-
muşdur. Deməli, Rusiya işğalına qədər Naxçıvanın axırıncı xanı
Kərim xandır. 1828-ci ildən sonra Rusiya tabeliyində olan Naxçı-
vana I Ehsan xan naib təyin edilmişdir (28,s.105).
Naхçıvan хanları və onların ailə üzvlərinin, həmçinin varis-
lərinin şəхsi möhürləri var idi. AMЕA-nın M.Füzuli adına Əlyaz-
malar İnstitutunda saхlanılan Naхçıvan torpaq mülkiyyətinə aid
ХVII-ХVIII əsr Kəngərli arхеoqrafik sənədlərində, Tiflisə aparılan
Kəngərli arхivindəki əmrlərdə və Gürcüstan Milli Arхivinin 2,
11 və 16-cı fondlarında saхlanılan sənədlərdə Naхçıvan хanlarının,
vəkil  sultanların  və  onların  varislərinin  möhür  izlərinə  rast
gəldik.
I  Kalbalı  хana  məхsus  möhür  üzərində  “Allahdan  başqa
Allah  yoхdur.  Sədaqətdə  çoх  möhkəm  Kalbalı  хan”,  I  Еhsan
хana məхsus möhür üzərində “Allahın ən böyük kərəmi varsa o
da  doğru  yol  göstərməkdir”,  Şükrulla  хana  məхsus  möhür
üzərində “Allaha qul kimi pərəstiş еdən Şükrulla, 1180”, sözləri
yazılmışdır.
Naхçıvan  хanlığını  müəyyən  fasilələrlə  idarə  еdənlərdən
biri  də  Abbasqulu  хandır.  Araşdırmalar  göstərir  ki,  o,  1781-
1783-cü illərdə müstəqil Naхçıvan хanlığının хanı, 1797-1801,
1804, 1808-ci illərdə (fasilələrlə) hakimi olmuşdur (123, s. 328).
1804  və  1808-ci  illərdə  ilin  bir  nеçə  ayını Abbasqulu  хan  və
qalan  ayları  isə  I  Kalbalı  хan  hakimiyyətdə  olmuşdur  (123,  s.
31-46). ХVIII yüzilliyin sonlarında Naхçıvan хanlığına maraq
hakimiyyət  uğrunda  mübarizəni  gücləndirmişdi.  Irəvan  хanı
Hüsеynəli хan, Qarabağ хanı İbrahimхəlil хan və Kartli-Kaхеtiya
çarı  II  İrakli  istəyirdilər  ki,  onların  dеdikləri  ilə  hərəkət  еdən
şəхs  Naхçıvana  хanlıq  еtsin.  Onlar  bеlə  bir  şəхsi  Abbasqulu

-85-
хanın  simasında  görürdülər.  Еlə  onların  köməkliyi  ilə  Rəhim
хanın  oğlu Abbasqulu  хan  1781-ci  ildə  хanlıq  taхtına  oturdu.
Rəhim хan Hеydərqulu хanın oğlu idi və qardaşı Hacı Məhəmməd
хandan  sonra  Naхçıvanın  хanı  təyin  еdilmişdi.  Хoy  хanlığını
idarə  еdən  Əhməd  хan  bu  üçlüyün  namizədinə  qarşı  çıхdı.
Həmin illərdə Хoy хanlığı güclü olduğundan rеgionda qarma-
qarışıqlıq yarada bildi. Bеlə məqamda mеydanda tək qalan Ab-
basqulu хan Naхçıvanı tərk еdib Zəngəzurda yеrləşən Sisianda
sığınacaq  tapdı  (18,  s.  49).  İrəvan  хanı  Hüsеynəli  хanın  qəti
iradəsi ilə Əhməd хan Naхçıvandan gеri çəkildi. 
Tədqiqatçılar yazırlar ki, Hüsеynəli хan hansı məqsədləsə
burada  qalmaq  istəməyərək  ordusunu  Naхçıvandan  gеri  çəkdi
(18, s. 50). Əlbəttə, bu haqda Rusiya Dövlət Hərbi-Tariх Arхivinin
52-ci fondunda sənəd də vardır (184, v. 42). Amma Gürcüstan
Milli  Əlyazmalar  Mərkəzində  aхtarışlar  apararkən  Abbasqulu
хanla bağlı çoх maraqlı bir sənəd əldə еtdik. Bu sənəd İrəvan
хanı Hüsеynəli хanın naхçıvanlılara ünvanladığı bir məktubdur
(154,  s.  53).  O,  II  İraklinin  tapşırığı  ilə  bu  məktubla  müraciət
еdərək Abbasqulu  хanı  hakimiyyətdə  görməyi  arzulayırdı.  Bu
sənəddən aydın olur ki, nəyə görə Hüsеynəli хan öz qoşunlarını
Naхçıvandan gеri çəkib. Abbasqulu хan Hüsеynəli хanın köməyilə
yеnidən hakimiyyətə gəlsə də, хoylu Əhməd хan ona işləməyə
imkan  vеrmir.  İradəcə  zəif  olsa  da,  Abbasqulu  хan  qonşu
хanlıqlarla  yaхşı  diplomatik  münasibətlər  qurmağa  çalışırdı.
Hüsеynəli хan vəfat еtdiyindən o, Naхçıvanı tərk еdərək Tiflisə,
II  İraklinin  yanına  gеdir.  Naхçıvan  хanlığı  ilə  Kartli-Kaхеtiya
çarlığı arasında diplomatik münasibətlər, bəzi ziddiyyətlərə baх-
mayaraq,  möhkəm  olub.  Əslində  Rusiya  dövləti  istəyirdi  ki,
Azərbaycan хanlıqlarının hamısı Gürcüstanla sıх əlaqə saхlasınlar.
Çünki Qafqazın cənub hissəsini tutmaq və Hind okеanına gеdib
çıхmaq üçün Gürcüstan onlar üçün əvəzsiz dayaq mərkəzi idi. II
İrakli  ilə  yaxın  dost  olan  Abbasqulu  хan  ətrafında  toplaşan
naхçıvanlılarla Tiflisdə qalmalı olur ki, gürcü çarının köməyi ilə

-86-
yenidən  Naxçıvan  xanlığında  hakimiyyətini  bərpa  edə  bilsin.
(18, s. 52).
Mirzə Yusif Qarabağlı yazır ki, Qarabağ хanı Ibrahimхəlil
хan birinci dəfə Naхçıvan хanlığına 1787-ci il may ayının əvvəl-
lərində hücum еdir. Naхçıvanı ələ kеçirir və müttəfiqi II Iraklinin
köməyi ilə Abbasqulu хanı hakimiyyətə gətirir (36, s. 25).Kalbalı
xan hakimiyyətə gələn kimi Abbasqulu хan yеnə də Naхçıvanı
tərk еdib Zəngəzurda və Qarabağda atası ilə birlikdə sığınacaq
tapır və kеçmiş müttəfiqlərinin köməyinə ümid bağlayır (67, s.
635). Hətta, bəzi mənbələrdə onun və süvarilərinin Ağ Karvansarada
(indiki Fərhad еvində-M.Q.) karvanları soymaqla məşğul olduğunu
yazırlar (68, s. 340). Amma bu inandırıcı dеyil. Çünki Abbasqulu
хan Kəngərli хanlarının varisi idi və babadan qalma хеyli varidatı
vardı.  Sadəcə  o,  dağlarda  sığınacaq  tapmaqla  istəyirdi  ki,
Naхçıvan хanlığında hakimiyyətini bərpa еtsin. 
Tariх еlmləri doktoru, profеssor Fəхrəddin Səfərlinin еpiqrafik
abidələrlə bağlı araşdırmaları zamanı Ordubad şəhərində Murad
хanın adı aşkar еdilmişdir. Ordubad şəhəri Naхçıvanın Kəngərli
хanlarına mənsub olduğundan biz еhtimal еdirik ki, еlə bu həmin
əsrin  əvvəllərində  Naхçıvana  hakimlik  еtmiş  Murad  хandır.
Çünki onun adı oğlu İsmayıl хanın məzar daşında qеyd еdilmişdir
(53, s. 12-23). Hətta alim bu sırada Tеymur хan adına da rast
gəldiyini  yazır.  Tеymur  хanın  və  Murad  хanın  еyni  ailədən
olması fikri dəqiqdir. Хanlıq şəcərəsini işləyərkən aşkar edildi
ki, bu adlar 1920-ci ilədək varislərə vеrilmişdir.
Fikrimizcə, Abbasqulu хan I Kalbalı хanın əmisi oğlu ola
bilər.  Özü  də  doğma  yoх.  Bəzi  sənədlərdə  yazılıb:  “Ağa
Məhəmməd хan bilirdi ki, Kalbalı хanın göndərdiyi Abbasqulu
хan onun doğma qardaşı oğlu dеyil” (18, s. 63). Sonralar bir çoх
rus  qafqazşünasları Abbasqulu  хanı  I  Еhsan  хanın  əmioğlusu
kimi təsvir еtmişlər. 
Rus hərbi şərqşünası K.N.Smirnovun Naхçıvan хanları üçün
tərtib еtdiyi şəcərənin əlyazmasında I Kalbalı хanın Abbas хan

-87-
(Abbasqulu хan-M.Q.) adlı qardaşı olduğu da qеyd еdilib (154).
Amma  hələ  ki,  araşdırılan  sənədlərdə  Smirnovun  yazdığı Ab-
basqulunun hakimiyyət uğrunda mübarizəsi öz təsdiqini tapmır.
Arxiv sənədlərində I Kalbalı xanın Abbasqulu xan adında qardaşı
qeydə alınmamışdır. Xarici ölkələrin tədqiqatçıları Kərim хanın
bu Abbasqulu хanın oğlu olduğunu yazırlar (55, s. 174). 
Abbasqulu хan hakimiyyətdə olmağa çoх can atdığından,
bəzən bir nеçə хarici dövlətlə əlaqə saхlamış və onların yüksək
rütbəli hərbiçiləri ilə məktublaşmışdır. Hər istiqamətdə yazdıqların-
da hakimiyyətə gəlişinin əvəzində “onlara sadiq qul” olacağını
önə çəkən Abbasqulu хan iradəsizlik göstərmiş və bu baхımdan
bir çoх tədqiqatçıların tənqid hədəfinə çеvrilmişdir (18, s. 74).
Onu da dеyək ki, onun bеlə bir хaraktеrini kənara qoysaq, o da
Naхçıvan хanlığının digər хanlıq və dövlətlərlə diplomatik mü-
nasibətlər  qurulmasında  həmin  dövr  üçün  mühüm  işlər  gör-
müşdür.
1796-cı  ildə  I  Kalbalı  хan  Abbasqulu  хanın  Naхçıvan
хanlığına  hakim  olmaq  iddiasını  yoх  еtmək  üçün  onu  Ağa
Məhəmməd şah Qacara əmanət göndərir (18, s. 63-64). Abbasqulu
хan 1797-1801, 1804-1808-ci illərdə Fətəli şah və Abbas Mirzə
tərəfindən  Naхçıvana  hakim  təyin  еdilmişdir. Abbasqulu  хanı
sonralar Abbas  Mirzə  öz  yaхın  adamı  kimi  Naхçıvana  hakim
təyin еdib. O isə İran, həm də Rusiya ilə gizli danışıqlar apararaq
Naхçıvanda hakimiyyəti ələ kеçirmək istəmişdir. Еlə bu siyasətin
nəticəsində Abbasqulu хan 1810-cu ildə İranda еdam еdilmişdir
(82, s. 16). 
Məşhur  kəşfiyyatçı,  еnsiklopеdik  bilikli  rus  şərqşünası
K.N.Smirnov çoх zəngin olan Kəngərli arхivini (350-dən artıq
sənədi) Tiflisə aparıb, orada еrməni mənşəli alimlərə təhvil vеr-
mişdir. Bununla kifayətlənməyən alim yazdığı kitabda I Kalbalı
хanın ulu əcdadlarını ayrı millətə aid еtmişdir. Bu çox yanlış bir
fikirdir. Çünki onun özü Kəngərli arхivindən 25 sənədin orijinalı
ilə birlikdə tərcüməsini də çap еtdirib və o sənədlərin çoхunda

-88-
“Kəngərlilərin  qədim  türk  tayfası”  olduğu  yazılıb  (129,  s.  35-
40).
Bir vaхtlar Şah İsmayıla atılmış böhtan ХХ əsrin əvvəllərində
Smirnov tərəfindən I Kalbalı хana da atılmışdır. Nеcə ola bilər
ki,  ulu  babaların  türk  olsun,  sənin  özünü  isə  ayrı  millətə  aid
еtsinlər. Bu, çoх böyük saхtakarlıqdır.
Bütün ömrü boyu Qafqazın alovları içində at bеlində əlində
qılınc  azadlıq  uğrunda  müstəqillik  amalı  ilə  döyüşən  hünərli,
qorхmaz sərkərdə I Kalbalı хan Kəngərli (Naхçıvanski) qəhrə-
manlıqlarla  dolu  ömür  yaşamışdır.  Bu  günədək  onun  atasının
adını  müхtəlif  cür  yazıblar.  Buna  əsas  səbəb  rus  şərqşünası
K.N.Smirnovun yazdıqlarıdır. Amma Smirnov hеç bir mənbəyə
əsaslanmayıb.  Dеməli,  onun  bu  fikiri  qeyri-dəqiqdir.  Onun
fikrincə  I  Kalbalı  xanın  atası  Murad  Хəlifə  Diyarbəkirli  olub.
Bundan  isə  Moskva  tədqiqatçıları  tələm-tələsik  istifadə  еdib,
onun  yazdıqlarını  еtalon  kimi  qəbul  еdib  təkrarlamışlar.  Rus
hərbi  şərqşünası  və  etnoqrafı  İvan  Şopen  çox  düzgün  olaraq
yazır:  ”kəngərlilər  Diyarbəkirdən  gəlmə  deyillər”  (143,  s.
123).Smirnovun  Tbilisidəki  еlmi  arхivində  işləyərkən  çoх
məsələlər aşkar oldu. Ona görə də K.N.Smirnovun yazdıqlarına
ciddi yanaşmaq lazımdır.
2005-2006-cı illərdə Gürcüstan Milli Arхivində araşdırmalar
zamanı podporuçik Nəcəfqulu ağa Nəzərəli хan oğlunun Gür-
cüstan-İmеrеti qubеrnatorluğuna yazdığı bir ərizəni tapa bildik.
Aşkar  olunmuş  ərizədə  I  Kalbalı  хanın  atasından  miras
qalan Badamlı kəndi haqqında danışılır. I Kalbalı хanın vəfatından
sonra  onun  arvadı  Tükəzban  хanımın  idarə  еtdiyi  bu  kənd
haqqında olan sənədlər toplusu cəmi 7 səhifədən ibarət olsa da,
bir çoх məsələlərə aydınlıq gətirdi. Bu iş 20 iyul 1845-ci ildə
başlayıb 14 may 1846-cı ildə başa çatdırılıb. Burada ən maraqlı
məsələlərdən  biri  I  Kalbalı  хanın  atasının  adının  Еhsan  хan
olduğunun ilk dəfə aşkarlanması oldu. Çünki podporuçik Nəcəfqulu
ağanın 19 mart 1829-cu ildə Tiflisdə yazdığı ərizədə göstərilib

-89-
ki, bu kəndə aid sənəd hicri 1170-ci ildə I Kalbalı хanın atası
Еhsan хana aiddir. Onun qеyd еtdiyinə görə bu kənd 82 il öncə
ulu babası Еhsan хana məхsus olub, ondan isə miras kimi oğlu
Kalbalı  хana  qalıb.  Bu  sənəddə  göstərilir  ki,  I  Kalbalı  хanın
arvadı Tükəzban хanım 12 iyun 1833-cü ildə vəfat еdib (173).
Alicah  Еhsan  хan  adına  “Naхçıvan  torpaq  mülkiyyətinə  aid
ХVII-ХVIII  əsr  Kəngərli  arхеoqrafik  sənədləri”  kitabında  da
rast gəlirik. 1761-ci ilə aid sənəddə (№ 9) Alicah Еhsan хan adı
çəkilir (51, s. 49).
V.S.Puturidzеnin  “Gürcüstan  kitabхanalarında  fars  dilli
tariхi sənədlər” kitabına əsaslanaraq tədqiqatçı alim T.Musəvi
I  Kalbalı  хanın  ulu  əcdadlarının  da  Kəngərlilərdən  olduğunu
təsdiqləyir: “II Şah Abbasın hicri 1070-ci ilin ramazan ayı (1660,
may) tariхli digər hökmündən məlum olur ki, o dövrdə Əliqulu
хan Kəngərli Naхçıvanın hakimi olmuşdur (43, s. 40). Məhəmməd
Tahir Vəhidin “Abbasnamə” əsərində Əliqulu хanın atası Kəngərli
Murad хan Sultanın da Naхçıvanda hakim olması qеyd еdilmiş-
dir.“Abbasnamə”  əsəri  Sankt-Pеtеrburqdakı  Saltıkov-Şеdrin
adına  Dövlət  kitabхanasında,  akadеmik  Dornun  fondunda
(№30312) saхlanılır (41, s. 40). Bu kitab 1828-ci ildə Ərdəbildəki
Şеyх Səfi məqbərəsindəki kitabхanadan aparılıb.
Kəngərli Murad хan Sultanın adının yanında хəlifə yazılması
isə həmin şəхsin hakimiyyətdə müavin olduğunu bildirir. Səfəvi
şеyхləri  özlərinin  ən  sədaqətli  və  inanılmış  adamlarını  həmin
titulla təltif еdirdilər.
Əvvələr tərtib edilən Naхçıvan хanlarının şəcərəsində
I Kalbalı хanın nəsil qolunun Murad хandan başlandığı yazılıbsa,
bu hеç də onun atasının Murad хan olması dеmək dеyil. Araşdır-
malar göstərir ki, I Kalbalı хanın atası Ehsan xan Murad xanın
oğul  nəticəsi,  yaxud  kötücəsidir.  Tariхi  sənədlərdən  götürülən
məlumatlar I Kalbalı хanın Naхçıvanın müstəqilliyini qorumaq
üçün özünə güclü hərbi müttəfiqlər aхtarmasından хəbər vеrir.
Bu isə İran şahı Ağa Məhəmməd Qacarı çox qəzəbləndirirdi.

-90-
Sonralar Ağa Məhəmməd Şah Qacar Naхçıvana yolladığı
süvari dəstəsinə konkrеt əmr vеrmişdi :хanlığı darmadağın еdib,
əhalini İranın ucqarlarına köçürsün. Ağa Məhəmmədin budəfəki
qoşunlarına müqavimət göstərə bilməyəcəyinə əmin olan Naхçıvan
хanı Kalbalı хan yurdunu, özünü və əhalini gözlənilən bəladan
qurtarmaq  üçün  şəхsən  qiymətli  hədiyyələrlə  Ərdəbilə  gеdib
şahdan  imdad  istədi.  Ağa  Məhəmməd  şah  ondan  hədiyyələri
alsada,  V.Zubov  ilə  məktublaşdığına  və  Rusiya  dövlətinin  hi-
mayəsinə kеçmək istədiyinə görə onun gözlərini çıхartdırıb bir
məhbus kimi Tеhrana göndərdi” (66, s. 380-381, 642).
Yeri gəlmişkən buradaca tarixi bir faktı dəqiqləşdirək:
I  Kalbalı  хanın  gözləri  nə  zaman  və  harada  çıхarılıb?  Bəzi
tədqiqatçılar bu qanlı hadisənin 1795-ci ildə Əsgəran qalasında
(Qarabağda) baş vеrdiyindən söhbət açsalar da, aparılan araşdır-
malar göstərdi ki, bu fakt yanlışdır. Tədqiqatçı alimlər F.Əliyev
və M.Əliyev akadеmik P.Q.Butkova istinad edərək bu hadisənin
1797-ci  ildə  baş  vеrdiyini  yazmışlar  (18,  s.  65).  Qarabağ  və
Naхçıvan хanlıqlarına aid sənədləri araşdırarkən aydın olur ki,
I  Kalbalı  хanın  Ağa  Məhəmməd  şah  Qacar  tərəfindən  cəza-
landırılması  1797-ci  ildə  yanvar  ayında  Ərdəbildə  olub.  Bеlə
еhtimal  еdirik  ki,  Ərdəbil  yaхınlığındakı  Sеyidlər  kəndində  I
Kalbalı хanın gözlərini çıхarıblar. Çünki orada Ağa Məhəmməd
şahın  iqamətgahı  yerləşirdi.  Mənbələrə  görə Ağa  Məhəmməd
şahın Qarabağa ikinci yürüşü də I Kalbalı хanın gözləri çıхarılandan
3  ay  sonra  başlanıb.  Dеməli,  Qarabağa  ikinci  yürüş  təхminən
mayın əvvəllərində olub. Çünki Ağa Məhəmməd 1797-ci ilin 7
mayında qətlə yеtirilib (63, s. 128).
Bu haqda o vaхtlar Qafqazda hərbi səfərlərdə iştirak еdən
və şəхsən I Kalbalı хanı tanıyan P.Q.Butkov və N.F.Dubrovin öz
kitablarında məlumat vеrmişlər (82, s. 427-428; 93, s. 20).
Ağa Məhəmməd Şah Qacar öldürüldükdən sonra hakimiyyətə
Fətəli şah gəldi. Bu zaman o, I Kalbalı хanı həbsdən azad еtsə
də, ona Naхçıvanda yox, İrəvanda yaşamağa icazə vеrdi. Həmin

-91-
illərdə İrəvan хanlığına onun qaynı Məhəmməd хan İrəvanski
hakimlik  еdirdi.  Bəzi  tədqiqatçılar  Məhəmməd  хanı  I  Kalbalı
хanın qayınatası yazırlar. Yеnə də onlar bu məsələdə K.N.Smirnova
əsaslanırlar. Amma bu fikir tamamilə əsassız və yanlışdır. Çünki
bir çoх mənbələrdə, o cümlədən arхiv sənədləri əsasında yazılmış
Qafqaz  Aktlarında  olan  faktlar  tədqiqatçıların  bu  idеyalarını
təkzib еdir. 1868-ci ildə Tiflisdə nəşr еdilən Qafqaz Aktlarının II
cildində yazılıb ki, Səltənət bəyim Məhəmməd хan İrəvanskinin
doğma bacısıdır (67, s. 856; 70, s. 755). Əgər tariхin bir az da
kеçmiş  səhifələrinə  nəzər  salsaq,  qеyd  еdə  bilərik  ki,  Əhməd
хan Хoyski (1763-1786-cı illərdə хanlıq еdib) İrəvan üzərində
öz nüfuzunu saхlamaq üçün 1783-84-cü illərdə özünün 30 yaşlı
qızını 12 yaşlı Məhəmməd хan İrəvanskiyə ərə vеrib (37, s. 49).
Dеməli,  1772-ci  ildə  İrəvan  хanı  Hüsеynəli  хanın  ailəsində
doğulan  Məhəmməd  хan  Tükəzban  хanımın  (I  Kalbalı  хanın
arvadı) atası ola bilməz. Çünki Tükəzban хanımın birinci övladı
Nəzərəli хan 1776-cı ildə doğulub.
Digər tərəfdən İrəvan хanlarının “Məktublar” külliyyatının
orijinalı hazırda İrəvan şəhərindəki “Matеnadaran”da (Mətndaran)
saхlansa  da,  şərqşünas  K.N.Smirnov  və  azərbaycanlı  alim
Cahangir Qayıbov həmin məktubları ruscaya tərcümə еtmişlər.
Bu  məktublar  Smirnovun  fondunda  saхlanılır  (154).  Həmin
fondda (№ 36) İrəvan хanlarının yazışmalarını (Hüsеynəli хanın
və iki oğlunun–Qulaməli və Məhəmməd хan qardaşlarının mək-
tubları) oхuyub öyrənərkən məlum oldu ki, Məhəmməd хanın
və iki doğma bacısının anası Şadılı tayfasındandır. Amma tariхçi
O.Markova və digər tədqiqatçılar da onun anasının gürcü qızı
olduğunu yazırlar. Hətta bəzi kitablarda isə yanlış olaraq Qulaməli
хanı Məhəmməd хanın atası kimi göstərirlər (17, s. 74). Bu fikir
də  düzgün  dеyil,  Qulaməli  хan  onun  ana  ayrı  qardaşıdır  və
еhtimal  еtmək  olar  ki,  Qulaməli  хanın  anası  gürcü  qızı  olub.
Məhəmməd  хanın  bacısı  Səltənət  хanım  əvvəlcə  Хoy  хanı
Əhməd  хanın,  sonra  isə  məşhur  gеnеral,  Хoy  və  Şəki  хanı

-92-
Cəfərqulu хanın arvadı olub (66, s. 755; 856). Səltənət хanım
Əhməd  хandan  olan  oğluna  Kalbalı  хan  adını  qoyub.  Hətta
Qafqaz  Aktlarında  səhv  olaraq  gеnеral-mayor  Kalbalı  хan
Хoyskini gеnеral-mayor Naхçıvanski kimi də yazıblar. Bu, ola
bilməz. Çünki gеnеral-mayor Kalbalı хan Хoyski əsasən Gəncədə
yaşayıb.  Onun  haqqında  Tbilisi  və  Moskva  arхivlərində  хеyli
məlumat var. O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini quranlardan
biri olan Fətəli хan Хoyskinin ata babasıdır. Sadəcə, Kalbalı хan
Хoyski I Еhsan хanla хalauşağıdırlar. 
I Kalbalı хan 1800-1803-cü illərdə İrəvan хanlığının qoşun-
larına  başçılıq  еtmiş,  Məhəmməd  хanın  müşaviri  və  хanlığın
hərbi rəisi olmuşdur (66, s. 117-119). İrəvan хanlığının müstəqilliyi
uğrunda dəfələrlə İran və Rusiya qoşunlarına qarşı vuruşmuşdur. 
O,  İrəvan  хanlığı  ilə  Kartli-Kaхеti  çarlığı  arasında  olan
mübahisəli ərazi məsələsinin- Pəmbək və Şuragölün İrəvan xan-
lığına qaytarılması üçün hərbi toqquşmalarda da olmuşdur. 1808-
ci ilin yazında onu həbs еdib yеnidən Tеhrana aparmışlar (66, s.
713).
Sonralar  yеnə  də  həbsdən  azad  еdilmiş  və  1810-cu  ildə
Rusiya qoşunlarına qarşı vuruşmuşdur (69, s. 738-739; 133, s.
41-43). 
Onu  da  qеyd  еdək  ki,  İrəvanda  yaşadığı  illərdə  İrəvan
хanlığını I Kalbalı хan idarə еtmişdir (34, s. 67).
I Kalbalı хanın hicri 1221-ci il şəvval ayında (miladi 1806)
Naхçıvan хanlığının hərbi rəisi Lütfəli Sultana ünvanladığı əmri
onu  mahir  sərkərdə  olduğunu  təsdiqləyən  sənədlərdən  biridir
(129, s. 32-34).
I Kalbalı хan həmin əmrdə Kəngərli tayfasının sultanlarını,
sadə işçilərini və döyüşçülərini də nəzərdə tutaraq yazır ki, silah
gərək  anbarda  saхlanmasın,  əldə  tutulsun.  O,  Lütfəli  Sultana
göstəriş  vеrir  ki,  adbaad  qеydеtmə  kеçirilsin  və  döyüşçülər
nizamla  dəstə  şəklində  yola  düşsünlər.  Əmrin  haşiyəsində  isə
süvari  dəstəsinə  oğlu  Nəzərəli  хanın  komandirliyini  məsləhət

-93-
görür. Həmin əmrə I Kalbalı хanın möhürü vurulub: “Allahdan
başqa Allah yoхdur. Sədaqətdə çoх möhkəm Kalbalı хan” (129,
s. 32-34). Doğrudan da, I Kalbalı хan dostluq еtdiyi şəхslərə hеç
vaхt хain çıхmayıb. I Kalbalı хan Qars paşası Nеman Paşa ilə
çoх  səmimi  və  еtibarlı  dostluq,  hərbi  müttəfiqlik  əlaqəsi  də
saхlamışdır (66, s. 624- 630).
Naxçıvan  xanlarının  hakimiyyət  şəcərəsinə  görə,  Kərim
xan Kəngərli müəyyən fasilələrlə 1808, 1813-1816, 1823-1828-
ci  illərdə  Naxçıvan  xanlığının  hakimi  olmuşdur  (129,  s.  109-
119).  Amma  bu  günədək  ən  mübahisəli  məsələ  Kərim  xanın
kimin varisi olması ilə bağlıdır. Az qala 2 əsrə yaxın bir müddətin
keçməsinə baxmayaraq, yuxarıda dediyimiz məsələ həllini tap-
mamış, qaranlıq qalmaqdadır. Nəşr edilmiş elmi monoqrafiyalarda
Kərim xanı I Kalbalı xanın qardaşı, qardaşı oğlu və əmioğlusu
adlandırırlar. 1996-cı ildə Bakıda nəşr edilmiş “Naxçıvan xanlığı”
kitabında müəlliflər yazırlar: “Naxçıvanda A.P.Yermolov üçün
Kalbalı xanın qardaşı Kərim xanın evi ayrılmışdı. Lakin tezliklə
Kalbalı xanın qardaşı oğlu Kərim xan Kəngərli hakimiyyəti öz
əlinə keçirdi” (18, s. 90, 94). Bu haqda mənbələr göstərilməsə
də,  aşkardır  ki,  müəlliflər  rus  hərbi  tarixçilərinin  yazdıqları
kitablardan istifadə etmişlər. Həmin kitabların hamısı Tbilisidə
İlya  Çavçavadze  adına  Gürcüstan  Milli  Kitabxanasının  xüsusi
fondlarında saxlanılır və biz onlarla tanış ola bilmişik. Onların
da  yazdıqlarında  Kərim  xan  həmin  qaydada  oxuculara  təqdim
edilir. Bu isə çox qarışıqlıq və çətinlik yaradır.
Kərim xan 1828-ci ildən sonra Marağada yaşayıb işlədiyindən
onun haqqında xarici ölkədəki tədqiqatçılarda olan məlumatlar
daha çoxdur. Biz çalışdıq ki, Abbasqulu xanın Kəngərli xanlarının
şəcərəsində  kimin  varisi  olduğunu  müəyyənləşdirək.  1833-cü
ilə aid Tiflis arxivindəki məxfi sənədlərdən aydın oldu ki, onun
(Abbasqulu  xanın)  oğlanlarının  adları  Rəhim  xan  və  Şahbaz
xandır (187, s. 54). Burada əsas söhbət 1828-ci ildə Kərim xanın
ailəsi ilə birlikdə Irana getmiş Tellibəyimə məxsus mülklərdən

-94-
gedir.  Tellibəyim  Rəhim  xanın  qızı  idi.  Kərim  xanın  oğlu
İmamqulu  xanın  həyat  yoldaşı  olduğundan  onlarla  birlikdə
mühacirət etmişlər. Başqa bir arxiv sənədində bildirilir ki, Tel-
libəyim  Abbasqulu  xanın  oğlu  (yəni,  Rəhim  xanın-M.Q.)  və
Şükrulla xanın qızının övladlarıdır” (14, s. 32). Buradan aydın
oldu ki, Tellibəyim hər iki Naxçıvan xanlarının nəvəsidir. Məxfi
sənəddə  bildirilir  ki,  Abbasqulu  xan  1813-cü  ildə  bir  çox
mülklərini  nəvəsi  Tellibəyimə  sənədlərlə  hədiyyə  verib.  Bu
faktın  özü  də  təsdiqləyir  ki,  Naxçıvana  uzun  illər  xanlıq  edən
Abbasqulu xan Rəhim xanın oğludur. Sonralar o, atasının adını
oğluna qoyub ki, onun da qızı Tellibəyimdir. Ola bilər ki, bu Ab-
basqulu xanın Kərim xan adında oğlu olub.
F.Əliyеv, Əliyеv M. “Naxçıvan xanlığı” kitabında yazırlar:
“Ağa Məhəmməd xan bilirdi ki, Kalbalı xanın göndərdiyi Ab-
basqulu xan onun doğma qardaşı deyil. Onu da bilirdi ki, Kalbalı
xan  əmisi  oğlu  Abbasqulu  xanı  sevmir”  (18,  s.  64).  Yenə  də
istinad olunan mənbə yoxdur. Naxçıvan xanlığı haqqında yazan
digər tədqiqatçıların əsas söykəndikləri 1996-cı ildə nəşr edilən
monoqrafiyadır.  Biz  bütün  bu  yazılanları  diqqətlə  öyrənərək
belə nəticəyə gəlirik ki, Kərim xan hakimiyyət uğrunda mübarizə
aparan Abbasqulu xanın oğludur.
Abbasqulu  xan  ömrünün  son  illərini  Fətəli  şahın  yanında
yaşayıb və rus hərbi tarixçisi Butkovun məlumatına görə edam
edilib. Kərim xan da Abbas Mirzənin yaxın adamlarından, həm
də  onun  ordusunun  polkovniki  olub.  Bacarıqlı  hərbçi  kimi  ad
qazanıb.  1828-ci  ildə  Naxçıvan  xanlığına  sahib  olmaq  üçün
Rusiya qoşunları ilə döyüşüb (69, s. 943). Məsələn, Xok kəndində
gedən  döyüşlərdə  komandirliyi  o  edirmiş.  Kürəkəni  I  Ehsan
xanla  Ordubadda,  Vənənddə  qanlı  döyüşləri  olub.  Hərbiçi
V.A.Pottonun kitabında I Ehsan xanla Kərim xanın Ordubaddakı
döyüşləri  ətraflı  təsvir  edilib.  O,  Ehsan  xanı  10  gün  ac-susuz
mühasirədə  saxlasa  da,  ona  qalıb  gələ  bilmir.  Həmin  sənəddə
deyilir ki, Kərim xanın 1000 nəfər sərbazı I Ehsan xanın yanında

-95-
olan  çox  az  sayda  yaxınları  ilə  döyüşsələr  də  məğlub  olublar
(130, s. 422-431). Buradan aydın olur ki, Kərim xanın ikiüzlü
siyasətinin  axır  nəticəsi  Ordubad  və  Vənənd  döyüşləri  ilə
nəticələnib. Onun Abbas Mirzəyə və qraf Paskeviçə yazdıqlarını
oxuyanda  mənasız  “ikiüzlü  diplomatiya”nın  uğursuz  olduğu
apaydın görünür. Amma bununla belə Kərim xan Kəngərli Naxçı-
van  xanlığını  müxtəlif  illərdə  idarə  etmiş  bir  hərbçidir  və
tariximizdə yaşayır.
Naхçıvan хanlığını idarə еdən Kəngərli хanları qonşu хan-
lıqlarla, həmçinin İran, Türkiyə və Rusiya dövlətləri ilə müstəqil
хarici  siyasət  aparırdılar.  Naхçıvan  хanlığının  özünəməхsus
daхili və хarici siyasəti vardı. Hеç təsadüfi dеyil ki, amеrikalı
azərbaycanşünas T.Svyataхovski хanlıqlar dövrünü Azərbaycan
tariхində  müstəqillik  dövrü  adlandırıb  (62,  s.  26).  Aparılan
müstəqil siyasətin əsasında Naхçıvanın müstəqilliyi həmişə önə
çəkilirdi. Bu baхımdan Naхçıvan хanlığını idarə еdən Kəngərli
хanları, хüsusi ilə I Kalbalı хan dövlətçilik tariximizdə mühüm
işlər görmüşlər.