Musayev nihal valeh oğlu magistr dissertasiyasi

FƏSIL 1. İstehsal müəssisələrində logistika məsələləri

1. Logistikanın mahiyyəti və logistika prosesinin tərkibi

Logistika anlayışının tərifinə bir neçə yanaşma mövcuddur. Onların əksəriyyəti bu anlayışı material axını və informasiya axını ilə əlaqələndirirlər. Logistikanın bütün tərifləri iki qrupa birləşdirilə bilər. Birinci qrup təriflər logistikanı istehsal və tədavül sferalarında maddi və informasiya axınlarının idarə olunmasından ibarət iqtisadi fəaliyyət istiqaməti kimi şərh edir. İkinci qrup təriflər logistikanı maddi və informasiya axınlarının səmərəliliyini artırmaq üçün yeni imkanların axtarışı ilə bilavasitə əlaqəli fənlərarası elmi istiqamət kimi nəzərdən keçirir.
Yerli ədəbiyyatda istehsal və tədavül sferalarında maddi və informasiya axınlarının səmərəli idarə olunmasından ibarət olan idarəetmənin elmi-praktik istiqaməti kimi logistikaya yanaşma getdikcə daha çox yayılmışdır.
1995-ci ildə Rusiyada nəşr edilmiş logistika üzrə terminoloji lüğətdə belə tərif verilir: “Logistika xammal və materialların istehsalata gətirilməsi prosesində həyata keçirilən nəqliyyat, anbar və digər maddi və qeyri-maddi əməliyyatların planlaşdırılması, idarə və nəzarət edilməsi haqqında elmdir. müəssisə, xammal, material və yarımfabrikatların zavoddaxili emalı, hazır məhsulun istehlakçıya onun maraq və tələblərinə uyğun çatdırılması, habelə müvafiq məlumatların ötürülməsi, saxlanması və emalı”.
Yuxarıda göstərilənlərin hamısını ümumiləşdirərək, logistikanın daha qısa tərifini təklif edə bilərik. Logistika maddi və informasiya axınlarının ilkin mənbədən son istifadəçiyə qədər məkan və zamanda hərəkətinin təşkili, planlaşdırılması, idarə edilməsi və tənzimlənməsi elmidir.
Yerli və xarici iqtisadi ədəbiyyatda nəzarət obyektinin maddi axını ilə məhdudlaşmadığı logistika anlayışının daha geniş şərhinə rast gəlmək olar. Bu gün logistikaya iqtisadi sistemlərdə baş verən insan, enerji, maliyyə və digər axınların idarə edilməsi daxildir. Bank logistikası, informasiya logistikası və bir sıra başqa terminlər yaranmışdır.
“Logistika” termini razılaşdırılmış hərəkətlər ardıcıllığının dəqiq planlaşdırılması ilə bağlı vəziyyətlərdə istifadə olunmağa başlayır. Məsələn, Avropa mehmanxanasında simpoziuma gələn iştirakçıdan əlavə fəaliyyət proqramını öyrənmək üçün logistika meneceri ilə əlaqə saxlaması xahiş oluna bilər və ya cinayət xronikası bölməsində televiziya aparıcısı qeyd edə bilər ki, adı çəkilən cinayətkarlar qrupunun yaxşı qurulmuş logistika sistemi var.
80-ci illərdə və xüsusilə 90-cı illərdə müşahidə olunan logistikanın əhatə dairəsinin genişlənməsi, ilk növbədə, material axınlarının idarə edilməsi üsullarının inkişafı ilə izah olunur. Təbii ki, eyni zamanda, logistika ideyası və metodu maddi axınların idarə edilməsindən kənara çıxmağa və daha geniş şəkildə tətbiq olunmağa başlayır. Bununla belə, logistikanın əsas potensialı dəqiq material axınlarının idarə edilməsinin rasionallaşdırılmasındadır.
Bu kurs logistikanı material və əlaqəli məlumat axınlarının idarə olunması nəzəriyyəsi və təcrübəsi kimi araşdırır.
Logistikanı təyin etməzdən əvvəl material axınının idarə edilməsi prosesini vizual olaraq nəzərdən keçirək. Sadə fiziki nümunə olaraq, krandan axan su axını götürək. Bu axını müxtəlif hərəkətlərdən istifadə edərək idarə edə bilərsiniz - kranı bağlamaq və ya açmaq, isti və ya soyuq su əlavə etmək. Mikser kranını duşa keçirə və ya suyun axını istənilən istiqamətə yönəltmək üçün çevik şlanqdan istifadə edə bilərsiniz. Yuxarıda göstərilən hərəkətlər nəticəsində axının intensivliyi və onun istiqaməti dəyişir: keyfiyyət xarakteristikası dəyişir, temperatur dəyişir, jet duş ekranı vasitəsilə püskürtüldükdə struktur dəyişir.
İqtisadi sistemlərdə dövr edən material axınlarının müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların idarə edilməsi, prinsipcə, su axınının idarə edilməsinə bənzəyir:
- "kranı açdı" - mallar təchizatçıdan alıcıya keçdi;
- "kranı açdı" daha çox - təchizatı artırdı;
- "kranı bağladı" - təchizatı dayandırdı. Ünvanı dəyişə bilərsiniz - axın fərqli bir yol tutacaq, tədarük olunan malların çeşidini dəyişdirərək axının keyfiyyət tərkibini dəyişə bilərsiniz və s.
Nəzərdən keçirilən obyektlərin müəyyən oxşarlığına baxmayaraq, iqtisadi sistemlərdə maddi axınların idarə edilməsi, əlbəttə ki, daha mürəkkəbdir. Material axını ilə birbaşa əməliyyatlara əlavə olaraq (yükləmə, boşaltma, daşıma və s.) Buraya:
- müxtəlif kommersiya əməliyyatları, bunun nəticəsində tərəflər arasında axınların keçməsi və onların parametrləri haqqında razılaşma var;
- rasional nəqliyyat formalarının axtarışı
yük alanlar üçün ekspedisiya xidməti;
- material axınlarının getməli olduğu optimal yolların, habelə onların müvəqqəti toplanacağı yerlərin, eləcə də bir çox başqa iş növlərinin müəyyən edilməsi.
Material axınını istehlakçıya çatdırmaq üçün həyata keçirilən fəaliyyətlərin tərkibi ikinci fəsildə ətraflı müzakirə olunur. Material axınının idarə edilməsi, hər hansı digər obyekt kimi, iki hissədən ibarətdir:
- qərar qəbul etmə;
- qərarın icrası.
Material axınlarının idarə edilməsi ilə bağlı əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək üçün müəyyən biliklər tələb olunur. Bu bilikləri inkişaf etdirmək üçün fəaliyyətlər logistika adlanır; müvafiq olaraq, təriflərin böyük bir qrupu logistikanı bir elm və ya elmi istiqamət kimi şərh edir: logistika maddi axınların səmərəliliyini artırmaq üçün yeni imkanların axtarışı ilə birbaşa əlaqəli olan fənlərarası elmi istiqamətdir.
Logistika elmi aşağıdakı vəzifələri necə qoyur və həll edir:
- tələbin proqnozu və onun əsasında fondun planlaşdırılması;
- istehsal və nəqliyyatın tələb olunan gücünün müəyyən edilməsi;
- material axınlarının optimal idarə olunması əsasında hazır məhsulların paylanmasının elmi prinsiplərinin işlənib hazırlanması;
- istehsal məntəqələrində və istehlakçılarda daşınma proseslərinin və nəqliyyat və anbar əməliyyatlarının idarə edilməsi üçün elmi əsasların işlənib hazırlanması;
- logistika sistemlərinin fəaliyyətinin riyazi modellərinin müxtəlif variantlarının qurulması;
- hazır məhsulun birgə planlaşdırılması, tədarükü, istehsalı, saxlanması, bazara çıxarılması və göndərilməsi üsullarının işlənib hazırlanması, habelə bir sıra digər tapşırıqlar.
Elmin işləyib hazırladığı biliklər material axınının idarə olunması sahəsində əsaslandırılmış qərarlar qəbul etməyə imkan verir. Qəbul edilmiş qərarların praktiki icrası üçün konkret tədbirlərə ehtiyac var. Buna görə də, başqa bir qrup tərif logistikanı iqtisadi fəaliyyət kimi nəzərdən keçirir:
Logistika istehsal və tədavül sferalarında maddi axınların idarə olunmasından ibarət iqtisadi fəaliyyət istiqamətidir.
İlkin xammalın mənbəyindən başlayaraq son istehlakçıya qədər olan logistikanın əsas obyekti olan uçdan-uca material axınının sxematik diaqramını nəzərdən keçirək (Şəkil 1). Bu diaqramdakı materialların bütün hərəkət yolunu iki böyük hissəyə bölmək olar:
- birinci bölmədə sənaye və texniki təyinatlı məhsullar hərəkət edir;
- ikincisi - istehlak malları.

Şəkil 1. Material və informasiya axınlarının sxematik diaqramı
Logistika prosesində material axını müəssisəyə gətirilir, sonra onun rasional təşviqi anbar və istehsal sahələri zənciri vasitəsilə təşkil edilir, bundan sonra hazır məhsul sonuncunun sifarişinə uyğun olaraq istehlakçıya çatdırılır.
Müxtəlif keyfiyyətli material axınlarının idarə edilməsi üçün sadalanan fəaliyyətlər eyni adlı terminoloji lüğətin aşağıdakı kimi müəyyən etdiyi logistikanın məzmununu təşkil edir:
Logistika (logistika) - xammal və materialların istehsal müəssisəsinə gətirilməsi, xammalın, materialların və yarımfabrikatların zavodda emalı prosesində həyata keçirilən daşıma, anbar və digər maddi və qeyri-maddi əməliyyatların planlaşdırılması, idarə və nəzarət edilməsi haqqında elmdir. məhsullar, sonuncunun maraqlarına və tələblərinə uyğun olaraq hazır məhsulun istehlakçıya çatdırılması, habelə müvafiq məlumatların ötürülməsi, saxlanması və emalı.
Bu tərif məzmunundan belə çıxır ki,logistikaya bir elm kimi yanaşır. İqtisadi fəaliyyət kimi logistika aşağıdakı tərifdə təqdim olunur:
“Loqistika tədarükçülərə pul ödənildiyi andan hazır məhsulun istehlakçıya çatdırılması üçün pul alındığı ana qədər təsərrüfat dövriyyəsində olan xammalın, komponentlərin və hazır məhsulların hərəkəti və saxlanmasının idarə edilməsi prosesidir (ödəniş prinsipi). pul - pul almaq)."
Xarici ədəbiyyatda logistika anlayışının bu cür şərhinə daha çox rast gəlinir.
İlk baxışdan logistika iqtisadi prosesləri bir qədər sadələşdirir, yalnız maddi axınlara diqqət yetirir. Bununla belə, bu sadələşdirmə ilkin xammal mənbəyindən tutmuş bütün aralıq proseslər vasitəsilə, son istehlakçıya daxil olana qədər malların hərəkətinin başdan-başa monitorinqi problemlərini müəyyənləşdirməyə və həll etməyə imkan verir. Bir sıra amillərdən mücərrəd almaq və material axınının tədqiqat və idarəetmə obyekti kimi vurğulanması, modelləşdirmə tapşırıqlarının ölçüsünü əhəmiyyətli dərəcədə azaldaraq, son-uca logistik zəncirlər dizayn etməyə, onların davranışını öyrənməyə və proqnozlaşdırmağa imkan verir, həmçinin yeni imkanlar açır. iqtisadi proseslərin rəsmiləşdirilməsi imkanları.
Logistika obyektinə müxtəlif nöqteyi-nəzərdən baxa bilərsiniz: marketoloq, maliyyəçi, istehsalın planlaşdırılması və idarə edilməsi üzrə menecer, alim mövqeyindən. Bu, logistika anlayışının müxtəlif təriflərini izah edir. Xarici və yerli ədəbiyyatın təhlili göstərdi ki, bu gün logistika və logistika prosesi aşağıdakı kimi başa düşülür:
- malların daşınmasının təşkilində yeni istiqamət;
- İnsan-maşın sistemlərində müxtəlif axınların planlaşdırılması nəzəriyyəsi;
- lazımi miqdarda yükün lazımi yerdə və lazımi vaxtda minimal xərclə əldə edilməsi üçün müxtəlif fəaliyyətlər kompleksi;
- daşıma və istehsal proseslərinin inteqrasiyası;
- əmtəələrin istehsaldan istehlaka qədər hərəkəti və saxlanması xərclərinin planlaşdırılması prosesi;
- məhsulun fiziki paylanmasının idarə edilməsi forması;
- hazır məhsulların istehsal yerindən istehlak yerinə səmərəli hərəkəti;
- material və informasiya axınlarının idarə edilməsinin rasional üsullarının işlənib hazırlanması ilə bağlı yeni elmi istiqamət;
- istehsalın və bölgünün rasional təşkili haqqında elm.
Zəncir boyu hərəkət etdikcə axının keyfiyyət tərkibi dəyişir. Əvvəlcə xammal mənbəyi ilə ilk emal müəssisəsi arasında, eləcə də müxtəlif sənaye sahələri arasında, bir qayda olaraq, kütləvi homojen mallar hərəkət edir. Zəncirin sonunda material axını müxtəlif istehlaka hazır məhsullarla təmsil olunur. Ayrı-ayrı sənayelər daxilində material axını da baş verir. Burada dükanlar arasında və ya sexlərin içərisində müxtəlif hissələr, blanklar, yarımfabrikatlar daşınır.
Bir sıra təriflər logistika problemlərinin həllində yaradıcılığın yüksək əhəmiyyətini vurğulayır:
Logistika ehtiyacların müəyyən edilməsi, eləcə də həyat dövrü ərzində bu ehtiyacları təmin edən hər şeyi əldə etmək, bölüşdürmək və saxlamaq sənəti və elmidir. Gəlin Amerika, Fransa, Almaniya, Rusiya alimləri və praktikləri tərəfindən tərtib edilmiş logistikanın bir sıra təriflərini verək.
Logistika xammalın satın alındığı nöqtədən son istehlak nöqtəsinə qədər material və əlaqəli məlumat axınlarının keçməsini təmin edən hər cür hərəkət və saxlama fəaliyyətinin planlaşdırılması, təşkili və idarə edilməsidir.
Logistika, bu məhsula ehtiyacın olduğu əvvəlcədən müəyyən edilmiş yerdə müəyyən edilmiş vaxtda lazımi miqdarda məhsul əldə etməyə yönəlmiş müxtəlif fəaliyyət növlərinin məcmusu haqqında elmdir.
Logistika materialların, yarımfabrikatların və hazır məhsulların səmərəli və qənaətcil daşınmasını və saxlanmasını, habelə malların istehsal yerindən istehlak yerinə çatdırılması üçün əlaqəli məlumatların planlaşdırılması, həyata keçirilməsi və nəzarət edilməsi haqqında elmdir. müştəri tələblərinə uyğun olaraq.
Logistika məhsulların məkan və zamanda fiziki paylanması prosesi haqqında elmdir.
Logistika tədarükün satış və nəqliyyatla əlaqəsi və qarşılıqlı əlaqəsi haqqında elmdir.
Logistika istehsal və nəqliyyat sistemlərinin bütün elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsi haqqında elmdir: istehsaldan məhsuldar istehlaka qədər.
Logistika elmdə material axınlarının idarə edilməsi problemlərini əhatə edən mürəkkəb bir sahədir.
Logistika istehsalın və paylamanın rasional təşkili haqqında elmdir, istehsal vasitələrinin tədarükü, bazara çıxarılması və bölüşdürülməsini hərtərəfli öyrənir.
Logistika müəssisəyə daxil olan, emal edən və bu müəssisədən çıxan material axınının və müvafiq məlumat axınının planlaşdırılması, idarə və nəzarət edilməsi elmidir.