Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek

Mavzuning о‘rganilish darajasi. Oybek haqidagi adabiy tanqidiy maqolalar ijodining ilk davrlaridan boshlanib, bizning kunlarimizgacha davom etmoqda. Agar Mirkarim Osimning “Tong yulduzi” devoriy gazetasida chop etilgan “Oybek va uning she’rlari” maqolasini (1925) shoir ijodi tadqiqiga bag‘ishlangan ilk jajji tadqiqot² sanasak, Oybek tavalludining 100 yilligi munosabati bilan О‘zbekiston Milliy universiteti tomonidan nashr qilingan “Millatni uyg‘otgan adib”³ maqolalar tо‘plamini keyingi yillarda yaratilgan salmoqli tadqiqotlar sirasiga kiritishimiz mumkin bо‘ladi.
Oybek hayoti va ijodini sinchkovlik bilan о‘rgangan olimlardan biri H.Yoqubovdir⁴. Olimning adabiy tanqidiy ocherk va monografiyalari faktik materiallarga g‘oyatda boy bо‘lib, adabiyotshunos Oybekning ijodiy kamolotini о‘zbek adabiyotining taraqqiyot tamoyillari bilan uzviy bog‘liqlikda о‘rganadi. Jumladan, zamonaviylik va tarixiylik, an’anaviylik va novatorlik, shakl va mazmun, ziddiyat va xarakter, realizm va badiiy tо‘qima, lirik konflikt va lirik xarakter, epik va liro-epik janrlarning о‘ziga xos xususiyatlari singari masalalalar atrofida baxs yuritadi. Akademik Matyoqub Qо‘shjonovning “Oybek mahorati”⁵ adib ijodining takomili badiiy mahorat, uslub nuqtai nazaridan о‘rganiladi. Olim Oybek asarlarida
xarakterlarning shakllanishiga alohida e’tibor bergan.
Oxunjon Sobirovning “Oybek ijodida folklor”⁶ risolasida Oybekning xalq og‘zaki ijodidan foydalanish mahorati xususida sо‘z boradi. Adabiyotshunos Oybek





² XX asr o’zbek adabiyoti tarixi. Universitetlar va pedagogika institutlari bakalavr ixtisosini oluvchilar uchun darslik. –Toshkent: O’qituvchi, 1999. –B. 197.
³ Millatni uyg’otgan adib. – Toshkent: Universitet, 2005.
⁴ Yoqubov H. Oybek (adabiy tanqidiy ocherk). – Toshkent: O’zadabiynashr, 1950; Yoqubov H. Oybek lirikasida g’oyaviylik va mahorat. –Toshkent: Fan, 1963; Yoqubov H. Adibning mahorati. – Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965
⁵ Qo’shjonov M. Oybek mahorati. – Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965; Bat L, Qoshchanov M. Aybek. Kratko-biograficheskiy ocherk. – Mосква: 1966.
⁶ Sobirov O. Oybek ijodida folklor. – Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1975.
poemalaridan, “Qutlug‘ qon” romanidagi Yо‘lchi xarakteridan, “Navoiy” romanining insonparvarlik pafosidan, “Oltin vodiydan shabadalar” romanidagi jamoa hayoti tasvirlaridan folьklor unsurlarini izlaydi.
Akademik Baxtiyor Nazarovning “Bu sehrli dunyo” risolasida Oybek hayoti va ijodi ilmiy-badiiy nuqtai nazardan tadqiq etiladi⁷. Bu hol olimga fikr-xayol parvozlarini erkin qо‘yish, mulohazalariga badiiy-estetik qanot bag‘ishlash imkonini beradi. Risolada Oybek estetik qarashlari XX asr adabiy – estetik tafakkuri rivoji bilan tarixiy aloqadorlikda tadqiq etiladi.
Professor Naim Karimovning “Oybek” (Mashhur о‘zbek adibining hayoti va ijodidan lavhalar)⁸, “Oybek gulshanida qolgan g‘unchalar”⁹ asarlari, shuningdek, О‘zbekiston Milliy entsiklopediyasining oltinchi jildidan о‘rin olgan “Oybek”¹⁰ maqolasida Oybek hayoti va ijodi mushkul bir davrda tug‘ilib, mashaqqatli hayot qо‘ynida ulg‘aygan shaxsning dilini nurafshon etgan orzular ifodasiga qanot bag‘ishlagan omillarni anglashga intilish tarzida yoritiladi. Oybek asarlarining 10 jildligi 1967-1975 yillarda chop etilgan bо‘lsa, uning mukammal asarlar tо‘plami 19 jildligi 1975-1982 yillarda chop etilganligi adabiyotshunosligimizning ulkan yutug‘i bо‘ldi¹¹. Shubhasiz, bu yirik tekstologik tadqiqotning yuzaga kelishida Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti (Institut о‘sha paytda A.S.Pushkin nomi bilan atalgan) zahmatkash olimlarining xizmatlari beqiyos bо‘lgan.
Kezi kelganda shuni ham ta’kidlash kerakki, Oliy ta’lim uchun yaratilgan adabiyot darslik va о‘quv qо‘llanmalarida ham Oybek ijodi keng tarzda о‘rganilgan. Jumladan, 1971 yildagi darslikdan Homil Yoqubov, 1990 yildagi darslikdan Baxtiyor Nazarov, 1993 yilgi о‘quv qо‘llanmadan Saydulla Mirzaev va Said Shermuhamedov¹², 1999 yildagi darslikdan Naim Karimov¹³larning Oybek ijodiy portretini aks ettiruvchi





⁷ Nazarov B. Bu sehrli dunyo. – . – Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1980.
⁸ Karimov N. Oybek. Mashhur o’zbek adibining hayoti va ijodidan lavhalar. – Toshkent: Yosh gvardiyai, 1985.
⁹ Karimov N.Oybek gulshanida qolgan g’unchalar. – Toshkent: 1985.
¹⁰ Karimov N. Oybek. O’zbekiston Milliy entsiklopediyasi. 6-jild. – Toshkent: 2003. – B. 474-477.
¹¹ Oybek. Mukammal asarlar to’plami. (19 jildlik) – Toshkent: Fan, 1975-1982.
¹² Hozirgi zamon o’zbek adabiyoti tarixi – Toshkent: O’zbekiston, 1993. – B.151-179.
¹³ XX asr o’zbek adabiyoti tarixi. – Toshkent: O’qituvchi,1999. – B:196-224.
maqolalari о‘rin olgan. Mazkur darslik va о‘quv qо‘llanmalari mafkuraviy yondoshuviga kо‘ra о‘z yaratilgan davriga nisbatan, shuningdek mualliflarning pozitsiyasiga kо‘ra bir-biridan farqlanadi. Yuqorida bu mualliflarning Oybek shaxsiyati va ijodiga munosabatiga tо‘xtalganimiz sababli ushbu о‘rinda tafsilotlar bayonidan tiyildik.
Taniqli shoir, nosir va adabiyotshunos Ulug‘bek Hamdamning “Badiiy tafakkur tadriji”(monografiya va maqolalar) kitobi¹⁴ XX asr о‘zbek she’riyatining tadqiqiga bag‘ishlangan bо‘lib, unda she’riyatning shaklan, mazmunan yangilanish jarayoni xususida baxs etiladi. Monografik izlanishning beshinchi fasli¹⁵da Oybek “sof lirika”sining mohiyati va estetik qimmati masalasi atroflicha yoritilgan.
О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Muso Toshmuhammad о‘g‘li Oybek tavalludining 100 yilligini nishonlash tо‘g‘risida”gi 2004 yil 21 dekabrdagi Qarori ¹⁶ qabul qilindi. Yubileyning tadbirlar rejasiga muvofiq adabiy-badiiy tadbirlar qatorida Mirzo Ulug‘bek nomidagi О‘zbekiston Milliy universiteti respublika filolog olimlarining “Millatni uyg‘otgan adib” nomli tо‘plamini nashrdan chiqardi.¹⁷
Farg‘ona Davlat universiteti dotsenti Akbarali Sabriddinov qalamiga mansub “Oybekning she’riy mahorati” monografiyasi¹⁸ da Oybek she’riyatining ta’sir manbalari, fikr va tuyg‘u uyg‘unligi, musiqiylik, milliylik kabi badiiy latofat omillari о‘rganiladi. Kо‘rinadiki, Oybek shaxsiyati va ijodini о‘rganish masalasi bо‘yicha bir qator ishlar amalga oshirilgan. Ammo shu paytgacha Oybek romanlarini interfaol usullarda щrganish masalasi maxsus tadqiq etilmagan. Oybekshunoslikda amalga oshirilgan mavjud tadqiqotlar muammoni о‘rganishda о‘ziga xos nazariy asos vazifasini о‘tashga xizmat qila oladi.





¹⁴ Ulug’bek Hamdam. Badiiy tafakkur tadriji. Monografiya va maqolalar. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002.
¹⁵ Ulug’bek Hamdam. Oybek “sof lirika”sining mohiyati va estetik qimmati // Badiiy tafakkur tadriji. Monografiya va maqolalar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002. – B.71-90.
¹⁶ O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 2004 yil, 24 dekabr, № 51-52 (3777).
¹⁷ Millatni uyg’otgan adib. – Toshkent: Universitet, 2005.
¹⁸ Sabriddinov A. Oybekning she’riy mahorati. – Toshkent: Fan, 2006

XULOSA

Oybek о‘zining ibratli hayoti va intilishlari, sermaxsul va samarali ijodiy merosi bilan adabiyotimiz nufuzini jahoniy miqyoslarga kо‘tarishga barakali hissa qо‘shdi. Ulug‘ akademik shoir, nosir, adabiyotshunos va tarjimon Oybek ijodiy merosi madaniyatimiz va adabiyotimizning tarkibiy qismi bо‘lib, uning ijodini о‘rganish bо‘yicha kо‘plab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ammo bugungi kunda ulug‘ shoir ijodiy merosini bilish va tadqiq etish g‘oyatda muhimdir. Shuning uchun ham shoir ijodiga chuqurroq kirib borish, asarlarining о‘ziga xos jihatlarini yoritish, uning san’atkorlik mahoratini bilib olish uchun har bir asarini yangicha qarashlar asosida tahlil etishimiz va о‘quvchi yoshlarga о‘rgatishimiz zarur.

Oybek buyuk shoir Navoiyning adabiy ijodi san’at, ilm, fanga qilgan xizmati, siyosiy faoliyati, qisqacha aytganda bu ulug’ shaxsiyatning ijodiyoti – madaniy o’rni va roli temuriylar davrida O’rta Osiyo tarixi, balki, butun musulmon sharqining tarixiy- madaniy vaziyati bilan anglashiladi, - deb hisoblaydi. Shu sababdan avvalo Mir Alisher Navoiyning har tomonlama boy ijodini va bu ijodni sug’organ adabiy fikrni, manbalarni to’la o’rganish uchun u yashagan tarixiy sharoitni oydinlashtirib oladi.Davlatda baland martabalarga ega bo’lgan Navoiy asrdoshlari – shoirlar, olimlar va san’at ahillariga moddiy va ma’naviy ko’magini ayamagan. Shu kabi jihatlarini inobatga olgan holda Oybek Navoiyni sa’nat va adabiyotning haqiqiy homiysi sifatida tasvirlaydi.
Asarda bu kabi muhim ilmiy tushunchalar izchil ifodalanganining guvohi bo’lamiz. Shu bilan birga Mir Alisher hayotining boy va asl mazmunini, muxtalif faoliyatining eng porloq jihatini tashkil etgan, real bir xazina kabi bizga qolgan, bizga va bizdan so’ngi nasllarga uning xotirasini yetkazgan narsa uning shoirligi, uning prozasi ekanligi ta’kidlangan.
Oybek tadqiqotlariga va shu tadqiqotlar uchun olib brogan tayyorgarlik variantlariga nazar tashlasak muallif faqat temuriylar davri adabiyotiva Navoiy
ijodigagina oid materiallar yig’ish bilan kifoyalanmaganigini ko’ramiz. Ularda adabiy hayot bilan bir qatorda umuman tarix, iqtisod, etnografiya, davlatni boshqarish sistemasi, sug’orish va irrigatsiya, xalq hayoti shaxar tarixi va relyefi, ijtimoiy munosobatlar va hokozolarga oidmateriallar alohida o’rin ishg’ol qiladi. Bularning barchasi Oybekning doimo va muttasil ravishda juda katta niyatlar bilan yashaganini, ular adibi va olim Oybekning Navoiydan tashqari Beruniy,Temur, Bobur, Mashrab haqida yaratilgan va yaratilishi niyat qilib qo’yilgan asarlarga tayyorgarliklar va shular davri hayoti, ijodi haqidagi ilmiy ishlarni ko`rinishi sifatida baholana oladi. Oybek buyuk kishilarga hos bo’lgan tabiatan va tug’ma kamtar inson edi. U Navoiy haqida o’z vaqtida (30-yillarda) turli hajmlardagi katta kichik tadqiqotlar yozib bitirgan. Bu uning ijodiyotining bir qismini tashkil qiladi holos.
Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yо‘nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Interfaol usullarni qо‘llash natijasida tarbiyalanuvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog‘lom muloqot, munozara, bahs olib borish kо‘nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi.