Мустақил иш мавзу: Donning xashoratlar bilan zararlanishi Топширди: Пардаев З

Hasharotlar
Hasharotlar umurtqasiz jonivorlar ichida don va don m ahsulotlarigaengko‘pzararkeltiradi.H ozirgikundadunyobo‘yicha hasharotlaming millionlab turlari mavjud b o iib , ular zoologiya 82 ■Uflida batafsil o ‘rganilib bitta sinf - Insesta ga birlashtiriladi. Don b x iru sig a ziyon yetkazadigan zararkunandalar ichida eng salmoqlisi «U hlisharotlardir. Hozirgi kunda hasharotlarning milliondan ortiq fori uniqlangan bo'lib, ular barchasi ensesta sinfiga mansubdir. Hasharotlar turli-tuman tuzilishga, shakl va kattalikka ega. Umuman olganda tuzilishi jihatdan hasharotlarni uch qismga Hjratish mumkin: bosh qismi, ko‘krak va qorin qismi. Hasharotlar 0‘zIarining barcha xossa xususiyatlari yuzasidan sinflar, sinfchalar, oilalar va boshqa boiim larga ajratiladi. Don zaxirasining barcha Zararkunanda hasharotlari qattiq qanotlilar, qo‘ng‘izlar va parda qanotlilar yoki kapalaklar guruhiga mansubdir. M a’lumki barcha hasharotlar jinsli hisoblanadi. Ularning erkak va urg‘ochilari bir-biridan katta-kichikligi, shakli, rangi va boshqa belgilari bilan yaqqol ajralib turadi. Hasharotlarning barchasi tuxum qo‘yish orqali ko‘payadi. Urg'ochi hasharotlar otalangandan so‘ng turiga bog‘liq holda bitta, ikkita yoki to ‘p-to‘p qilib tuxum qo‘yadi. Odatda hasharotlar tuxumini ozuqa ichiga yoki unga yaqin bo‘lgan joyga qo‘yadi, negaki undan chiqqan lichinka mana shu oziqa bilan ovqatlanadi, Bundan tashqari ko‘pgina tur urg'ochi hasharotlar tuxumlarini tashqi xavflardan (harorat, namlik, zararli hasharotlar va b) himoya qilish maqsadida maxsus suyuqlik bilan himoyalaydi yoki don ichiga berkitib qo‘yadi. Tuxumlar hasharotlarning turiga bog‘liq holda turli rang, shakl va kattalikda bo‘ladi. Shuningdek turli vaqt oralig‘ida undan lichinkasi chiqadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalarning rivojlanishi ikki xil bo‘ladi: to ‘ liq bo ‘ lm agan va to ‘ liq. To ‘ 1 iq bo ‘ lmagan r i voj lanishda hasharotlar uch bosqichni bosib o ‘tadi: tuxum, lichinka va yetuk hasharot. Bunda tuxumdan chiqqan lichinka ko‘rinishi jihatdan otaonasiga o'xshab ketadi, faqat unda qanotlar bo‘lmaydi va shakli kichik bo‘ladi. Rivojlanishi davomida unda asta-sekin qanot hosil boiadi. Lichinkaligining oxirgi davridagi po‘st tashlashi bilan yetuk hasharotga aylanadi. Bunday ko‘payuvchi hasharotlarga tripslar, dala qandalalari, pichanxo‘rlarni misol qilib olish mumkin. 83 Hasharotlarning to ‘liq rivojlanishida to‘rtta bosqich mavjud: tuxum, lichinka, g ‘umbak va yetuk hasharot. Гuxiundan chiqqan lichinkaota-onasiga umuman o'xshamaydi, ya’ni chuvalchangsimon k o ‘rinishda boiadi. Ular o ‘sish va rivojlanish davrida kuchli oziqlanadilar. Lichinkaligining oxirgi davrida o ‘ziga qulay joy qidirishadi, chunki g‘umbaklikka o ‘tishi bilan ular harakatdan to ‘xtaydilar. K o‘pgina hasharotlar g‘umbaklikka o ‘tish davrida o ‘zlariga boshpana yasab oladilar, ba’zilari belanchak, ba’zilari esa pillaga o ‘ralib oladilar. G ‘umbaklikka o‘tishda ulaming tanasi kichrayadi, ko‘krak qismi esa qalinlashuvi kuzatiladi, so‘ngra g ‘umbak ichida uning asosiy organlari shakllana boshlaydi. Yetuk hasharotga aylangach ular tashqi qobiqni yorib chiqadi va tarqaladi. Dastavval g ‘umbakdan chiqqan hasharotning qanotlari yorqin rangda va yumshoq boiadi. Biroz muddat o‘tgach kattalashadi va rangi to ‘qroq tusga kiradi. Q o‘n g ‘izlar qulay sharoitda tez k o ‘payish xususiyatiga ega. Urg‘ochi qo‘n g ‘izlar m ahsuldor b o ig an d an keyin don zaxirasiga, qoplarga, yog‘ochlarga va boshqa joylarga tuxum q o ‘yadilar. B a’zi turlari don ichini kovlab shu yerga tuxum qo‘yadi. Tuxumdan lichinkalar chiqadi. Chiqqan lichinkalar juda ham ozuqaxo‘rlik xususiyatiga ega b o iib , o ‘zining rivojlanishi davrida kuchli oziqlanadi. K o‘pgina qo‘n g ‘izlam ing lichinkalari chuvalchangsim on b o ia d i va ko‘kragida uch juft oyoqlari b o ia d i. Q o‘n g ‘izlar donga katta zarar yetkazadi. Ular donni o ‘suvchi qismini ham zararlab donning unuvchanlik darajasini pasaytiradi. Shuningdek, donni o ‘zining ekskrimentlari g ‘umbaklari, lichinkalari va boshqa chiqindilari bilan ifloslantirib yuboradi. Don zaxirasi qo‘ng‘izlarining bir necha yuz ming turlari mavjud. Ular don elevatorlarida va don omborlarida keng tarqalgan b o iib don zaxirasiga kuchli ziyon yetkazadi. Shularning b a’zi bir turlari bilan quyida tanishib chiqamiz. 84 Uzunburunlar (Cursulionidae) 24.r B uoilagakiruvchiqo‘ng‘izlarning boshi cho‘zinchoqtrubasim on bo‘ ladi. M ana shu uzunchoq qismi tumshuq deb ataladi. Ularda mana ih u uzun tumshuq b o ‘lganligi sababli uzun tumshuqlar yoki filchalar deb ataladi. Don zaxirasida bu turga kiruvchi hasharotlar dan ombor, sholi, m akkajo‘xori uzun tumshuqlari ko‘p uchraydi.
Dunyoning hamma joyida tarqalgan tanasining uzunligi tum shug“ i bilan birga 3-6m m bo‘ladi. K o‘pincha uning lichinkasi va g ‘umbagi rivojlangan donning kattaligiga ko‘ra turlicha boiishi mumkin. Tuxumdan chiqqan yosh qo‘ng‘izcha yorqin jigarrang tusda bo‘ladi. Ombor uzun tum shug“ i o ‘ziga xos shu bilan bir qatorda donning buzilishiga olib keluvchi holatda tuxum qo‘yadi. Bitta urg‘ochi hasharot 50 dan 300 gacha kulrang tusli oval shaklda tuxum qo‘yadi. Tuxumning uzunligi 0,6-0,7mm eni 0-3mm b oiadi. Urg‘ochi uzuntumshuq bug‘doy, arpa, javdar donlariga bittadan, yirik donlarga (masalan m akkajo‘xori) 2-3 tadan tuxum qo‘yadi va ustini tez qotib qoluvchi suyuqlik bilan berkitib ketadi. Tuxumdan chiqqan lichinka mana shu donning endospermi bilan oziqlanadi va shu eming o ‘zida g ‘umbakka aylanadi. G ‘umbak bosqichi tugagandan so‘ng undan yosh qo‘n g izcha chiqadi va shu donning 3-4 kunda endospermning qolgan qismlarini ham yeb tugatadi. Natijada donning faqat po‘sti qoladi. So‘n g rapo‘stini yorib qo‘ng‘iz tashqariga chiqib ketadi. Qulay sharoitda 25°-27°C harorat 14% namlikda. Tuxum qo‘yilgandan yosh qo‘ng‘izcha chiqqanda 28-3 0 kun kerak bo ia d i. Bu qo ‘ng ‘ izlar urug ‘ likdan qochadi va havo oqimini ко‘tar a olmaydi. Ularga nisbatan issiq joylarga to ‘planib oladilar. Ombor uzuntumshug‘i odatda bug‘doy, arpa, sholi javdar donida rivojlanadi. 86 Suli, makkajo‘xori, tariq va grechixada kam uchraydi jo ‘xori jnoyli ekin donlari, dukkakli donlarda urauman uchramaydi. UzuntUmshuqlar asosan donning ichki qismida rivojlanganligi uchun ularga qarshi kurash qiyin hisoblanadi. Deyarli barcha issiq iqlimli mamlakatlarda tarqalgan. Tuzilishi jihatidan ombor uzunburunigajuda o ‘xshab ketadi. Qanotining ustki qismida smetrik joylashgan 4 ta kulrang tusli sariq dog'lari bo‘ladi. Tungi ombor uzunburuniga qaraganda nisbatan ingichkaroq bo‘ladi. Ombor uzuntumshug“ idan farqi shundaki uning ichki qanoti yaxshi rivojlangan va yaxshi ucha oladi. Yashash faoliyati ombor uzuntumshug'idan deyarli farq qilmaydi. Urg‘ochisi 300-600 tagacha tuxum qo'yadi. O 'rta Osiyo sharoitida 5 martagacha avlod beradi va u birinchi marta sholida topilgan. Shuning uchun u sholi uzunburuni deb ataladi. Bu hasharot ombor uzunburuni zarar yetkazadigan boshqa turli donlarga ham zarar yetkazadi. M akkajo‘xori uzuntumshug‘i (Sitorhilus Zea maus motssh) Bu uzuntumshuq yer yuzining asosan issiq iqlimli mintaqalarida keng tarqalgan. Mamlakatimizda ham bu turli hasharot uchrab turadi. Uning uzunligi 5mm bo‘lib yaxshi ucha oladi. M akkajo‘xoridan 87 tashqari boshqa donlarga ham zarar yetkazadi. Tuxumini makkajo'xorining doniga mum pishiqlik paytida qo‘yadi. Sut pishiqlik davrida zarar yetkazadi.
Bu oilaga kiruvchi qo‘ng'izlar un, yorma va omuxta-yem zavodlarida yashaydilar.Ulaming tanasi odatda qora tusli boiadi. Yer sharining ko‘pgina qismlarida keng tarqalgan b o iib , asosan un, yorma va kepaklar bilan oziqlanadi. Mamlakatimizdan bu oila vakillarining quyidagi turlari keng tarqalgan katta un xrumagi va kichik un xrumagi Un yorm a va kepakda juda yaxshi rivojlanadi. Bu qo‘ng‘iz dop, suxari, non, quritilgan sabzavot va mevalarga kuchli ziyon yetkazadi. Kichik qora qo‘n g ‘iz uzunchoq shaklga ega b o iib , rangi to ‘q kulrang qo‘ngir tusli k o ‘krak qismi to ‘rtburchak shaklga ega. Tanasining uzunligi 3-5m m ,eni 1,2-1,3m b o iad i. Tez k o ‘payish xususiyatiga ega. U rg‘ochisi o ‘rtacha 450 tagacha tuxum qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar dastlab oq, so‘ngra rivojlanib 1 dan 6-7m m gacha kattalashadi va rangi sarg‘ish tusga kiradi. Lichinkalari don uyumining yuqorigi qismida g ‘umbakka aylanadi. Qulay sharoitda qisqa muddat ichida (27-35 kun)o‘zining butun rivojlanish bosqichini bosib o'tadi va bir yilda bir necha marotaba avlod berishi mumkin. Q o‘n g iz la r va lichinkalar k o ‘p miqdorda ozuqa iste’mol qiladi. Donda asosan uning murtagi bilan oziqlanadi. Bu hasharot don zaxirasida uchraydigan qo‘nqizlarning eng kattasi hisoblanadi. Tuzilishi jihatidan kichik qora qo‘ng‘izga o ‘xshab ketadi, lekin tanasining uzunligi 13-16 mmgacha boradi. Rangi qoramtir yoki qora tusda. Yaxshi ucha oladi,ayniqsa kechqurun. Tanasi yirik b o isad a unchalik xavfli emas. Bir yilda bir marotaba avlod beradi. Isitilmaydigan inshootlarda lichinka bosqichida qishlaydi. Bahorda may-iyun oylarida qo‘ng‘izlari chiqadi.Urg‘ochisi 29-rasnu Katta qora qo‘ng‘iz (Tenebrio molitor L) 89 qisqa vaqt ichida 280-580 tagacha tuxum qo‘yadi va undan tez orada ko‘krak oyoqlari yaxshi rivojlangan oq tusli lichinkalari chiqadi. Lichinkalik davri uzoq davom (yilning asosiy qismi)etadi va bu davrda 2mmdan 25-30 mmgacha kattalashadi. Rangi ham mos holda avval yorqin sariq, so‘ngra to ‘q sariq tusga o ‘tadi. Lichinkalari o ‘zining rivojlanishi davrida 15 martagacha po‘st tashlaydi va unni ifloslantirib yuboradi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki lichinkalar unda bemalol harakatlana oladi. Un, yorma va omuxta-yem mahsulotlaridayuqoridagilardan tashqari mazkur hasharotlarga tuzilishi va faoliyati jihatidan o ‘xshash bo‘lgan shoxli qora qo‘ng‘iz (Gnatoserus sornutus F) m o‘ylovdor xrumak (Tribolium sastaneum Herbst) kabi yana bir qancha qo‘ng‘iz turlari uchrab turadi.