Mustaqil ish mavzu: Muzliklar yotqiziqlari reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Muzlik turlari. Yer sharidagi barcha muzliklarniig 99,5% qutblarga va qutb yaqinidagi o’lkalarga (materik qoplama muzligi), faqat 0,5% o’rtacha va tropik mintaqalardagi baland tog’li hududlarga to’g’ri keladi. Yer yuzasidagi barcha muzliklar shakliga va harakatning xarakteriga ko’ra uchta guruhga bo’linadi. Bular - materik muzliklari yoki qoplama muzliklar, tog’ muzliklari hamda vodiy muzliklaridir.

Materik muzliklari - qutb o’lkalarida tarqalgan bo’lib, ular tog’larni ham, tekislik va pasttekisliklarni ham yoppasiga qoplab yotadi. Bunga sabab qutblarda va qutb atrofidagi joylarda haroratning yil bo’yi juda past bo’lishidir. Antarktikani va Grenlandiyani qoplab yotgan muz qalqoni bunga misoldir

Qutub hududlarida qor chizig’I havo haroratining pastligi tufayli okean satxigacha tushadi. Qor chizig’ining eng baland nuqtasi subtropiklarda joylashgan (6400 m gacha) ekvator havosi nam bo’lib, u yerda yog’in miqdori birmuncha ortadi va qor chizig’i balandligi 4400-4900 m gacha tushib qoladi.
Qor to’planadigan qismda uning zahirasi doimiy ravishda kamayib turadi. Bu kamayish 2 xil yo’l bilan muzliklarning qor chizig’idan pastga siljishi va qor kuchkilari ko’rinishida kuzatiladi.
Qor kuchkilari (lavinalar) deb, tog’ yon bag’irlarining qiya yuzalari boylab surilib, tushadigan qor uyumlariga aytiladi. Kuchkilar qiyaligi 15 dan katta va qor qalinligi 0,5 m dan ko’p bo’lgan tog’li va qutb oldi hududlari uning xarakterlidir. Kuchkilarning paydo bo’lish sabablari turlichadir. Masalan, quruq kuchkilar yangi yoqqan qor bilan eski qor o’rtasida ishqalanish kuchi kichikligi va shu tufayli yaxshi jipslashmaganligi sababli vujudga keladi. Shamolning kuchli esishi ham ma’lum sharoitda kuchkilarga sabab bo’ladi. Ba’zan havo haroratining ko’tarilishi yer sirti bilan qor qoplami o’rtasida erigan suv hosil bo’lishiga olib keladi. Suv esa tungi soatlarda yoki haroratning keskin pasayishi natijasida muzlaydi. Bu nilan qorning surilishiga yoki “ko’l kuchkilar” hosil bo’lishiga sharoit yartiladi.
G.K.Tushinskiy qor uyumlarining yonbag’rlarda surilish holatiga ko’ra kuchkilarni 3 turga bo’ladi: qor surilmalari, novsimon yonbag’irlar kuchkilari, sakrovchi kuchkilar. Qor surilmalari qor juda ko’p miqdorda yoqqan yillari kuzatilib, bunda qor qoplami yonbag’irda front boylab suriladi. Ikkinchi holda esa qor ma’lum novsimon uzanda suriladi va uzanning tubida konussimon uyilma hosil qiladi. Sakrovchi kuchkilar juda katta tezlikka ega bo’ladi, chunki ular nishabligi keskin ortgan yonbag’irlarda kuzatiladi.
Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, kuchkilar juda xavfli hodisa bo’lib, ular katta ziyon keltirish va ba’zi hollarda inson hayotiga ham xavf solishi mumkin.
 Musbat muvozanatli qismda qor qoplami vaqt o’tishi bilan firn (qotgan qor) ga aylanadi. Bu hodisaga sabab qorning yuqori qatlamlarini uning pastki qismiga ko’rtsatgan bosimidir. Shu bilan bir qatorda qor qoplamining yuqori qismida erigan qor suvlarining, uning pastki qismiga o’tishi va u yerda muzlashi ham frinlashuvga sabab bo’ladi. Firnning zichlashishi esa gletcher muzligining hosil bo’lishiga olib keladi. Zichligi 0,90g/sm. Uning yanada zichlashishi esa haqiqiy muzlikni hosil qiladi. Ma‘lum sharoitlarda muzlik elastiklik xususiyatiga ega bo’ladi, u qancha katta bosim ostida bo’lsa va harorati qancha yaqin bo’lsa, uning elastikligi shuncha katta bo’ladi.
Muzliklar doimiy harakatda bo’ladi. Harakat yonbag’ir nishabligi va muzlik qoplami qalinligiga bog’liq. Nisbatan yuqori haroratlarda ham tezlik ortadi. Eng katta tezlik (10-40 m / kun) Grenlandiya muzliklarida o’lchangan.
Muzlik qatlamlardan iborat bo’ladi, chunki doimiy ravishda toyinib turadi. Ular bir-biridan zichligi rangi bilan ajralib turadi va me‘yordagi atmosfera bosimi (700mm) da 0 s haroratda eriydi. Bosim 1 atmosferaga ortishi bilan erish harorati 0,0073 s ga pasayadi. Shuning uchun muzlik suvlari hisobiga toyinuvchi daryolarda doim suv oqib turadi.
Muzliklarning hosil bo’lishi iqlim va rel‘ef xususiyatlaribilan bevosita bog’liq. Qorning to’planishiga tog’ rel‘efi uchun xarakterli bo’lgan ko’tarilgan yuzalar bilan chegaralangan, nisbatan tekis maydonchalarning mavjudligi yaxshi sharoit yaratadi. Muzlik xarakatga kelib qor chizig’ini kesib o’tadi va manfiy muvazanatli qismiga kiradi. U yerda erish boshlanadi, demak har qanday muzlikda quyidagi ikki harakterli qism mavjud bo’ladi. Toyinish qismi bilan sarf bo’lish qismi o’rtasidagi chegara firn chizig’i deb ataladi.
Vodiy turidagi muzlik (oddiy – bir oqimli muzlik).
 Muzlik o’z xarakati natijasida vodiy yonbag’irlariga va o’zi joylashgan zaminga ta‘sir ko’rsatib, tog’ jinslarini ko’chirib o’zi bilan olib ketadi. Tog’ jinslarining bir qismi muzlik yuzasida saqlanib yuza molekularini hosil qiladi.
Muzlikni toyintiruvchi bosh manba muzlikning toyinish qismiga yog’adigan qordir. Muzlik massasining sarf bo’lishi esa ablyatsiya muzlikning erishi va bug’lanishi hamda mexanik sabablar-muzlik tipining sinib ketishi kabi ko’rinishlarda roy beradi.
Muzlikning massasi muvazanatining kirim va chiqim qismilarining o’zgarishi natijasida uning o’lchamlari ham o’zgaradi. Ular teng bo’lgan hollarda muzlik o’zgarmas – turg’un holatda saqlanadi. Muzliklarning ko’p yillik tebranishi sharoiti o’zgarishi bilan bog’liq yoki boshqacha qilib aytganda bu tebranma iqlim sharoitining o’zgarishini aks ettiradi.
Ablyatsiya miqdori odatda suv qatlami qalinligi bilan ifodalanadi. Muzlikning bo’ladigan bug’lanish juda kam (1-2 mm / kun) bo’lib, uning suv muvazanatiga sezilarli ta‘sir etmaydi. Shu sababli umumiy ablyatsiya miqdori asosan erish miqdori bilan aniqlanadi. Muzlikning erish tezligi haroratga bog’liq bo’lib, bu muammoni olimlar o’rgangan. Masalan: O.A.Drozdov Zarafshon va Fedchenko muzliklarida olib borgan kuzatishlari natijasida asoslanib muzlikning erish miqdori bilan Quyosh radiatsiyasi orasida bog’lanish mavjudligini aniqladi.
Tog 'jinslarining qoldiqlari muzlik tomonidan turli masofalarga ko'chirilgan, natijada morena hosil bo'lgan. Ushbu xilma-xil massa tarkibida loydan yasalgan zarralar, qum, shag'al qoldiqlari, shuningdek har xil shakldagi va o'lchamdagi toshlarni topish mumkin, ular ma'lum bir shaklda astarli qilingan va yuzalarida oluklar bor.
Muzliklar yer relyefining shakllanishida bevosita ishtirok etadi. Ular qutbli mintaqalarning iqlim zonalarida, tog'larda baland balandlikda hosil bo'ladi. Muzlikning harakatlanishiga muzning fazilatlaridan biri, ma'lum bir bosim ostida joyni o'zgartirish qobiliyati sabab bo'ladi. Bunday holda, muhim o'rinni haroratga to'g'ridan-to'g'ri mutanosib ravishda oshib boradigan muzning plastikligi egallaydi. Qoida tariqasida harakat 30 metr chuqurlikda sodir bo'ladi.
Ko'chayotganda muzlikning asl shakli o'zgarishi mumkin, siljishlar, yoriqlar, turli shakl va o'lchamdagi burmalar hosil bo'ladi. Harakat tezligiga kelsak, o'rtacha ular kichik bo'lib, yiliga 100 metrga etadi. Muzliklarning erishi natijasida erigan suv oqimlari va butun muzli ko'llar vujudga keladi, bu esa yangi, modifikatsiyalangan cho'kmalar hosil bo'lishini va landshaftning o'zgarishini nazarda tutadi.
Bugungi kunga qadar butun er yuzining taxminan uchdan bir qismi muzliklar bilan qoplangan. Endi bu ko'rsatkich 10% ni tashkil qiladi. Bitta muzlik ham global o'zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Barcha muz qatlamlarini ikkita katta guruhga bo'lish mumkin: saralangan va saralanmagan.
Natijada morena hosil bo'lgan savolga javob berib, muzlik yotqiziqlarining qaysi turiga mansubligini aniqlashtirish kerak. Uni to'liq saralanmagan deb atash mumkin emas, garchi u ushbu guruhga tegishli bo'lsa. Morain - bu to'g'ridan-to'g'ri muzlik tomonidan to'plangan yoki cho'ktiriladigan yomon tartiblangan axlat.
Yana bir toifaga suv bo'yicha saralangan muzlik qoldiqlari kiradi. Ular, shuningdek, muzlikdan uzoqda joylashgan, u bilan bevosita aloqada bo'lganlarga va undan daryolar yoki erigan soylar bilan yuvilib ketgan qoldiqlarga bo'linadi.
Saralangan muzlik yotqiziqlari ancha xilma-xil tuzilishga ega, shu tufayli relef shakllarining o'zgaruvchanligini kuzatish mumkin. Eng qiziqarlisi, muzlik bilan aloqada bo'lgan konlar. Kame terrasalari kabi shakllanish asosan daryolar va suv omborlari vodiylarida joylashgan muzlikning muz qirralari bo'ylab turli jinslarning to'planishi natijasida paydo bo'lgan. Muz eriganida, bu qoldiqlar vodiylar bo'ylab ajralib chiqdi. Muzdan tushganlar qulab tushishi va ko'chkilarga olib keldi. Va shakllangan tepaliklar kamlar deb nomlangan.
Ozi - qo'pol qum va shag'alning to'lqinli tizmalariga o'xshash yana bir muzli tartiblangan cho'kindi. Bir vaqtlar ular tunnel oluklarining tubida edilar va juda kamdan-kam hollarda yuzaga chiqdilar.
Muzliklar guruhi juda xilma-xildir va quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  muzlik morenalari;
  
• 
  eriydigan muzliklardan flyuvioglasial yog'ingarchilik;
  
• 
  muzli suv omborlarining limnoglasial qoldiqlari;
  
• 
  yumshatish konlari;
  
• 
  dengiz muzliklarining cho'kindi jinslari.
  

Morenaga nima sabab bo'ldi? Ushbu muzlik yotqiziqlari kam tartiblangan qoldiqlarning hosil bo'lishidir va qum va loy bilan aralashtirilgan har xil bloklar, toshlar uyumiga o'xshaydi. Bir qarashda, bu massa butunlay tartibsiz joylashgan, ammo bu unday emas. Yaqindan o'rganib chiqsak, muzlik erishi bilan morenaning ichki qatlamlari uning asosiga o'tadi degan xulosaga kelish mumkin. Ammo ba'zida kuchli muz oqimlari morenani yaxshilab yuvib tashlaydi, natijada bu katta toshlar.
Muzlik morenalari uch turga bo'linadi. Ichki muzlik morenasi qoldiqlarning ichki muzlik qatlamlariga kirib borishi natijasida hosil bo'ladi. Muzliklarning turli erlar bo'ylab harakatlanishi paytida ular o'zlari bilan yo'lda uchraydigan toshlar, toshlar, qum va loyni olib ketishadi. Pastki morena tosh qoldiqlarini qirib tashlash va ko'chirish yo'li bilan hosil bo'ladi, so'ngra kuch va harakat tezligining ba'zi omillariga qarab, ushbu to'plangan materialni o'zi, muzlikning tagida va chuqur qatlamlarida uzatadi.
Terminal morenalar odatda muzlikning chetida hosil bo'ladi. Ushbu tosh bilan to'ldirilgan toshlar muzlik chegarasi uzoq vaqt davomida bir joyda bo'lganida va muzlik bu erga doimiy ravishda yangi qoldiqlarni etkazib berganida hosil bo'ladi. Agar muzlikning harakatlanishi chekka yoki boshqa to'siq tufayli cheklangan bo'lsa, bu mumkin. Terminal morena bir-biriga parallel bo'lgan tepaliklar va tizmalarga o'xshaydi. Bunday shakllanishlarga nafaqat qattiq jinslar, balki muzlik tomonidan olingan daryo yoki ko'l cho'kmalarining bo'sh qatlamlari ham kiradi.
Moraines tarkibi jihatidan juda xilma-xildir. Muzlik morenalarining quyidagi turlari ajratiladi:

• 
  toshli;
  
• 
  qumli;
  
• 
  qumli qum;
  
• 
  qumloq;
  
• 
  loyli.
  

Sof shaklda morena juda kam uchraydi, odatda ma'lum hududlarda aralash tarkib topiladi. Muzlik konlarini to'g'ri tashxislash va o'rganish uchun toshlar va materiallarni bitta o'rganish etarli emas, ularning boshqa qatlamlar bilan paragenetik aloqalarini tushunish kerak.
Ko'pkomponentli material siljish paytida muzlik tomonidan olinadi, natijada morena hosil bo'lib, uni ko'chirish (ko'chirish) va yotqizish mumkin (muzlik shakllanishining genetik turlari). Morena muzli landshaftning alohida shakli sifatida mavjud bo'lishi mumkin. Ularning asosiy qismi tekisliklar, drumlinlar va tepalikli-morenaviy relyeflarga xos bo'lgan bo'shashgan yotqiziqlardan iborat.
Muzlik-suv konlari muzlikning yuqori qatlamlarida cho'kma natijasida hosil bo'ladi.Ushbu turdagi morena qo'pol molozlar va katta toshlar bilan to'ldirilgan. Oxirgi cho'kindilar muzlikning erishi boshlanishi bilan harakatlanishning so'nggi nuqtasida hosil bo'ladi. Minerallarning moren tarkibi (kvarts, slyuda, dala shpati) to'g'ridan-to'g'ri muzlik tanasi ostida ezilgan jinslarga bog'liq. Bunga morenaning muz massasi ichidagi holati, shuningdek, uzoq muddatli harakat paytida qoldiqlarning konvertatsiya jarayonlari ham ta'sir qiladi.
Muzlik yotqiziqlari ham kontinental, ham tog'li. Ular bir qator parametrlari, xususan, relyef shakllanishi jarayonlari va yotqiziqlar shakllari, tarkibi va turlari bilan farq qiladi.