Mustaqil ishi mavzu: Tushunish va tafakur qilishning ijtimoiy mohiyati

Tafakkur – inson ongining bilish obyektlari hisoblanmish narsa va hodisalar o’rtasida murakkab, har tomonlama aloqalarning bo’lishini ta’minlovchi umumlashgan hamda mavhumlashgan aks ettirish shaklidir.
Tafakkur muammolari uzoq vaqtgacha o’zining murakkabligi bilan psixologlar nazaridan chetda bo’lgan, u asosan faylasuflar va mantiqshunoslar fikr yuritadigan masala hisoblangan. Psixologiya ilmining otaxoni hisoblanmish nemis olimi Vilgelm Vundt ham psixologiyani ikkiga: fiziologik psixologiya (eksperimental yo’l bilan bilish jarayonlarini o’rganuvchi fan) va xalqlar psixologiyasi qismlariga bo’lib, oxirgisining tarkibiga nutq va tafakkur psixologiyasini ham kiritgan. Uni eksperimental tarzda o’rganib bo’lmaydi, ularni tushuntirish mumkin xolos, deb hisoblagan. Bu xulosalar aslida tafakkur va fikrlash jarayonlarining naqadar murakkab tabiatga ega ekanligidan dalolat beradi. Lekin shunday bo’lsa ham buni alohida ravishda quyidagicha ta’kidlash joiz-ki:

• 
  
  birinchidan, tafakkur va fikrlash jarayonlari – bu bilish jarayonlari;
  
• 
  
  ikkinchidan, ular ham shaxs tomonidan borliqni aks ettirish shakli, umumlashtirib, bilvosita aks ettirish shakli;
  
• 
  
  uchinchidan, bu jarayonlar ham eksperimental psixologiya tomonidan o’rganiladi;
  
• 
  
  to’rtinchidan, tafakkur bilishning eng oliy va yuqori darajadagi shaklidir.
  

Tafakkurning oliyligi va murakkabligi shundaki, u idrokdan farqli, bevosita aks ettirish bo’lmay, narsalar va ularning xossalarini ular yo’q paytda ham aks ettirishga imkon beradi. Masalan, Afrikaning subtropik hududlari to’g’risida gap ketganda, umrida biror marta Afrikaga bormagan odam ham subtropiklik xossasini bilgani uchun ham ushbu axborotni tushunib, uni qabul qila oladi. Sinov paytida talaba kecha o’qigan, laboratoriya sharoitida sinab ko’rgan qonuniyatlar xususida xuddi ro’parasida namoyon bo’layotganday, obrazli qilib gapirib berishi, ro’y bergan hodisalarni yana formulalar va statistik hisob-kitoblar vositasida isbot qilib berishi ham mumkin. Bu operasiyalarning asosida tafakkur jarayonlari yotadi.
Tafakkur qilishimizni ta’minlovchi organ – bu bizning miyamiz. Barcha hisob-kitob ishlari – eng elementar harakatlarni rejalashtirishdan tortib, murakkab mavhum teoremalarni isbot qilishga qaratilgan operasiyalar miyada sodir bo’ladi. Shuning uchun ham juda charchab turgan paytda odamdan biror qiyinroq masala xususida fikr bildirishini so’rasangiz, “hozir boshim og’rib turibdi, juda charchaganman, biroz o’zimga kelay, keyin fikrlashamiz”, deb javob beradi. Demak, miya faoliyati bilan fikrlash faoliyati o’zaro uzviy bog’liq ekan. Miyamizning fikrlash qobiliyati va imkoniyatlari shunchalik salmoqliki, ayrim olimlarning fikricha, uning ishlash qonunlari hozir biz ishlatayotgan kompyuterlar emas, yana 100-200 yillardan keyin paydo bo’ladigan murakkab, o’ta “aqlli” kompyuterlar faoliyatiga yaqin ekan.
Kallamizga kelgan barcha o’y-xayollar – bu fikrlardir. Normal insonni fikrsiz tasavvur qilib bo’lmaydi, har on, har daqiqada odam miyasi qandaydir fikrlar bilan band bo’ladi. Ularni tartibga solish, keragiga diqqatni qaratish, ichki yoki tashqi nutq vositasida uni yechish – fikrlash jarayonidir.
Fikrlash jarayoni aslida ma’lum bir masala, muammo, jumboqni hal qilish kerak bo’lganda paydo bo’ladi. Fikrlash doimo bir narsa xususida bir nechta yechimni berishi shart, yechimlar juda ko’payib ketsa, u boshqa jarayonga – xayol, fantaziyaga aylanib ketishi mumkin. Fikr, g’oya, aniq yechim bo’lmaganda, inson miyasining borliqdagi narsa va hodisalar mohiyatini aks ettirishi xayol deb ataladi. Shuning uchun ham do’stlar davrasida ba’zan muammo xususida tortishuv bo’lib qolganda, aniq bilimi yoki g’oyasi yo’qligi tufayli kallasiga kelgan narsani aytgan bolaga qarab: “Juda olib qochishga ustasan-da, xayolparast”, deyishadi.
Shunday qilib, muammo yoki jumboqlar bizni fikrlashga majbur etadi. Masalan, shunday masalani olib ko’raylik. Sizga mixlar solingan bir karton quticha, ikkita sham va bolg’acha berilgan. Vazifa: eshikka shamni o’rnatib, yoqib qo’yish kerak. Kim qanday yechadi? Albatta, birdaniga to’g’ri yechimga kelish qiyin. Agar qutichani bo’shatib, uni shamdon sifatida eshikka qoqish mumkinligi to’g’risida fikr kallaga kelmaguncha, yechimni topish qiyin. Ayni shu masala ikki xil shart bilan berilgan: bittasida quticha mixlar bilan to’la deyilgan, ikkinchisida quticha bo’sh deb berilgan. Ikkinchi holatda bolalar uning yechimiga tezroq kelishgan.
Psixologlarning fikricha, har qanday masalani yechish mobaynida odam uning shartlarini bir necha variantlarda tasavvur qilsagina yechimga kelarkan. Agar idrok bilan bog’laydigan bo’lsak, figura fonga, fon esa figuraga aylanadi, ularning o’rinlari almashadi va hokazo. Bundagi individual farq shundaki, ba’zi bolalar yechimga to’g’ridan-to’g’ri figura asosida keladi, boshqalar esa bir necha yechimning variantlarini ko’z oldiga keltirib, so’ng bir qarorga keladi. Kimdir juda tez fikrlaydi, kimdir juda sekin. Shuning uchun ham test yechish jarayonida yonma-yon o’tirgan ikki bola bir xil yechimni belgilaydi, lekin o’sha yechimga kelish yo’llari har birida o’ziga xos bo’ladi. Aynan shu jarayonning qanday kechishini tafakkur psixologiyasi o’rganadi. Muammoning yechimi ba’zan birdan , yorqin yulduzday yarq etib paydo bo’ladi. Bunday psixologik holat psixologiyada insayt – oydinlashuv deb ataladi. Odam qachon fikrlarida tiniqlik, insayt paydo bo’lganini o’zi ham bilmaydi. Eng iqtidorli, zukko olimlar ham o’z fikr yuritish qonuniyatlariga e’tibor berib, yangi g’oya qachon, qanday yo’l bilan paydo bo’lganiga javob topolmaganlar. Hattoki, ba’zan shunday ham bo’ladiki, yangilik kashf etgan olim o’zining fikri naqadar noyob ekanligini ham anglash imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Qolaversa, kashfiyot go’yoki uniki emasday, qayerdan kelib qolaganini ham tushunmaydi. Shuning uchun ham ko’plab olamshumul (genial) kashfiyotlarning haqiqiy qadr-qimmati muallif o’tib ketgandan keyin tarix tomonidan baholanadi. Xuddi shunday qadrga ega bo’lgan kashfiyotlar yurtimizda yashab o’tgan yuzlab allomalar ijodiga taalluqli. Masalan, Ibn Sino, Alisher Navoiy, Abu Nasr Farobiy, Al-Farg’oniy, Xorazmiy, Zamashhariy kabi allomalar o’zlari ijod qilgan paytlarida yaratgan g’oyalari va kashfiyotlarining qanchalik ahamiyatli va o’lmas ekanligini keyingi avlod, butun bir insoniyat tarixi isbot qilib, tan oldi. Ibn Sinoning buyukligi, uning tibbiyot sohasidagi kashfiyotlarini kim bilmaydi deysiz? Lekin alloma o’z shogirdlari bilan ilmiy-amaliy kashfiyot qilish uchun o’sha xurofot davridagi qat’iy man etilishlarga qarmay, kerak bo’lsa, kechalari tun qorong’ularida og’ir kasallar va ba’zan, murdalar ustida jarrohlik sinovlarini qilganki, bu hozirgi zamonaviy tibbiyot ilmi uchun ham o’lmas meroslarga aylandi. Olim o’z g’oyasini isbot qilish uchun ana shunday qatiy qarorlar qabul qilib, o’z nomini abadiylashtirdi.
R.Dekartning kallasiga analitik geometriya g’oyasi kelganda, o’zida yo’q xursand bo’lgan va cho’kkalab, yig’lab shu fikrni unga ato etgan Xudoga sajda qilgan ekan. Darhaqiqat, miyadagi tiniqlik, oydinlashuv avvalo Ollohning inoyati, qolaversa, o’sha fikr egasining mashaqqatli mehnati, tinimsiz ilmlar dunyosida to’kkan zahmatli terlari evaziga ro’y beradi. Umuman yangiliklar ochish, ijod qilishga aloqador tafakkur turi uning eng ahamiyatli va shu bilan birga eng qiyin turidir. Chunki ijodkor, yoki kashfiyotchi nimanidir kashf qilishni xohlaydi, tinimsiz izlanadi, lekin qachon, qanday sharoitda, qanday yo’l bilan uni ochishi mumkinligini o’zi ham bilmaydi. Shu o’rinda akademik Kedrovning Mendeleyev davriy jadvalini kashf qilganligi xususidagi esdaliklari juda o’rinli. Olim uzoq vaqt mobaynida barcha kimyoviy elementlarni ma’lum qonuniyat asosida jadvalga tushirishni o’ylab yurgan. “Kallamga kelyapti-yu, uni ko’rolmayapman”, deb tashvishlanardi olim. Kunlardan bir kun u juda toliqib, yozuv stoli ustida uxlab qolganda, tushida davriy jadvalni “ko’rgan”. Xursand bo’lib ketib, uyg’ongan zahoti moddalarni jadvalga joylashtira boshlagan. Tushdagi ishi bilan o’ngidagi ishining farqi shu bo’lganki, tushida yengil moddalar pastda joylashgan bo’lgan, Mendeleyev ularni o’ngida “to’g’rilab” chiqqan. Bu ham o’sha insaytga bir misol.