Mustaqil ishi mavzu

Reja:

Sintagmatika.

Predikat.

Sodda gapning predikat xarekteriga ko’ra tiplari.

Gapning komunikativ aspekti.

Gapning aktual bo`linishi.

Qo’shma gap turlarining grammatik va semantik tuzilishi.

Sintagmatika

Relyasion “skelet”tashqi strukturada konfiguratsion “skelet”ga ya’ni, ma’lum gramatik shaklanishga muvofiq keladi. Relyatsion va konfiguratsion “skeletlar” ustma-ust qo’yilib, bog’lanish modelini hosil qiladi. Bog’lanish modelida o’zining tuzilishi modeliga ko’ra asosiy va yordamchi a’zosi ajraladi. Har qanday ganning relyasion strukturasi predikat va uning argumentlari munosabati birligi sifatida talqin qilinar ekan, bu tuzilishning asosiy a’zosi predikat sanaladi.

Predikatlar, odatda, ham paradigmatik, ham sintakmaning a’zolarini o’zida aks etiradi. Shu sababli u gap yoki uning ayrim qismlarining konstruktiv markazi sifatida markazga chiqadi. Argumentlar esa ularning faqat umumiy sintagmatik – semantik semalarini reallashtiradi. Bu esa predikat mavhum semantik – sintaktik sintagmaasosi, argumentlar ularning semantik valentliklarini konkretlashtiruvchi, reallashtiruvchi ekanligini ko’rsatadi. Demak valentlikning tashuvchisi bo’lgan predikat gap strukturasini belgilaydi. Har qanday sintaktik aloqa reallashgan valendlik sifatida qaraladi. Keyingi yillarda valentlik nazariyasi o’zining muomalari va terminalogiyasi bilan alohida tilshunoslik sohasi sifatida ajrala boshladi. “valendlik” terminisovetva chet el tilshunosligida bir vaqtda maydonga keldi. Bu termin 1948-yilda. S. D. Kasnelson tomonidan “Gramatik kategoriyalar haqida” asarida qo’llanadi. So’zning gapda ma’lum tarzda reallashishi va boshqa so’z bilan ma’lum aloqaga kirishi hususiyati va sintaktik valendligi hisoblanadi. Uning takidlashicha, valendlik – bu huddi anketadagi kabi to’ldiriladigan “bo’sh o’rinlari” mavjud bo’lgan ma’no hususiyatidir. Boshqacha aytganda, valentlik ostida so’z ma’nosidan anglashiladiki yoki unda yashirin mavjud bo’lgan “bo’sh o’rin” va uni gapda ayrim so’zlar bilan to’ldirish zaruratiga ishora tushuniladi. Demak, valentlik – bu ma’lum so’zning boshqa so’zni o’ziga birlashtirish hususiyatidir.

S. D. Kasnelson bilan deyarli bir vaqtda, ammo o’zi mustaqil ravishda fransus tilshunosi L. Te’ner ham 50yillarning boshlarida tobelik gramatika doirasida valentlik nazariyasini ishlab chiqdi. L. Te’nerning bu nazariyasi jahon tilshunosligiga keng tarqaldi va yangi-yangi tadqiqotlarning vujudga kelishiga tutki bo’ldi. Hozirgi kunda valendlik maslasi bilan MDH, Germaniya va boshqa bir qator mamlakat tilshunoslari shug’ullanmoqdalar.

Tilshunoslar tomonidan “vlendlik” termini faqat so’zlargagina emas, balki morfema, so’z yasalishi gaplarga nisbatan ham qo’llanilmoqda: morfema valendligi (“ichki valendlik”), gap valendligi va boshqa.

L. Ten’er o’zining gramatikasida gapni tuzilish jihatdan tahlil qilish jarayonida gapningtuzilish asosi sifatida fe’lga tayanadi.

Fe’l valendligi har qanday gap asosida fe’l yotadi degan konsepsiya natijasidir. Bunga ko’ra gap tuzilishi predikat (ko’p hollarda fe’ldan ifodalangan) belgilaydi va u o’ziga muvofiq kategorial belgilarga o’rin ochadi. Gapning barcha qismlari fe’l predikat munosabatiga ko’ra unga bog’liq (tobe) qismlarga (ular turli terminlar bilan yuritiladi: aktantlar, argumentlar, to’ldiruvchilar, parnerlar, komplementlar va boshqalar) va erkin qismlarga (ular ham turlicha nomlanadi: sirkonstantlar, erkin kengaytiruvchilar, holler, adyuniklar) bo’linadi.

Valentlik nazariyasi jahon tilshunosligida keng yoyilishiga qaramasdan, hali unig bir qator cheklangan tomonlari bor edi. Xususan, valentlikni belgilashning aniq o’lchovi yo’q edi. Natijada birikma tarkibidagi tobe qismga valentlik asosida bo’g’langanligi yoki erkin bog’langanligini chegaralash qiyin bo’ldi.kuzatishlar natijasida ma’lum bo’ldiki, ayrim so’zlar o’z qurshovida “ochiq o’rin”ga ega bo’lsalar ham, ammo ma’lum shart-sharoitlarda uning to’ldirilishi talab etilmaydi fakultativ valendliklarini chegaralash zaruriyati tug’ildi. Natijada 60-yillarda valentlik nazariyasi bo’yicha yana keng munozara boshlanib ketdi. Munozara, eng avvalo, valentlik nazariyasidagi sathlari va sathlararo munosabatlarga qaratiladi.

Valentlik nazariyasining mukammalashuvida G. Xel’big katta ro’l o’ynaydi. U nems tili materiallari asosida fe’lning valentlikmodellarini ishlab chiqdi va “Nems tilidagi fe’l valentliklari va distribusiyasi lug’ati”ni tuzdi. Bu modellar daslab faqat bir so’z turkumida – fe’l asosida belgilangan