Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim tizimi oldida turgan eng muhim vazifalardan biri ijtimoiy faol shaxsni tarbiyalashga yunaltirilgan

Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim tizimi oldida turgan eng muhim vazifalardan biri ijtimoiy faol shaxsni tarbiyalashga yunaltirilgan. Bular: ta’limning milliy, madaniy, tarixiy qadriyatlarga asoslanishi; ta’limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish; ta’limning ijtimoiylashuvi; ta’limni differensiallashtirish; ta’limni texnologiyalashtirish kabi shaxsga yo’naltirilgan ta’lim mazmuni bo’lib, ularning markazida o’qituvchi o’rin egallagan. Demak, shaxsning ijtimoiylashuvida esa ta’lim tizimi ustuvor hisoblanadi. Albatta bunda pedagogik jarayonning sezilarli ta’siri va rolini inobatga olgan holda ta’limning shaxsga yunaltirish talab etiladi. Demak,ijtimoiy faol shaxsni shakllantirishda uzluksiz ta’lim tizimi, intellektual va ma’naviy-axloqiy tarbiya muhim o’rin tutadi. Demak, ularning intellektual salohiyati, yuksak aql-zakovatini rivojlantirishda, ta’lim jarayonida eng yangi texnologiyalarni amalga oshirish uning milliy zaminini mustahkamlashni tashkil etadi.

Ma’naviy-axloqiy kompetensiyalar talaba-yoshlarda mustaqil e’tiqod, dunyoqarash va maqsadga ega bo’lish, ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu amal birligini ta’minlash, shaxsiy manfaatni jamiyat manfaati bilan uyg’un ko’rish yo’nalishlarida mustahkamlanadi. O’quvchilarda muayyan darajada ma’naviyaxloqiy tafakkur, ma’naviy axloqiy fazilat, ma’naviy-axloqiy faoliyat, ma’naviy-axloqiy munosabat, ma’naviy-axloqiy harakatlar yaxlit holatda kamol topadi va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot hamda jamiyat ma’naviyatini mustahkamlash uchun asos bo’ladi
Bugungi kunda davlatimizning asosiy maqsadlaridan biri kelajak poydevori bo’lgan yoshlarni ma’naviy, madaniy, axloqiy, siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy yetuk mustaqil fikrlovchi barkamol avlod qilib voyaga yetkazishdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 3 maydagi “Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish choratadbirlari to’g’risida” PQ-4307-son Qarori ijrosini ta’minlash, shuningdek, yoshlarni mustaqil hayotga dunyoqarashi keng, faol fuqarolar etib tarbiyalash maqsadida mamlakkatimizda keng qamrovli ishlar olib borilmoqda. Ushbu konsepsiyaning maqsadi - yosh avlodda mustaqil va baxtli hayot uchun zarur ijtimoiy malaka hamda fazilatlarni yoshiga mos, bosqichma-bosqich shakllantirishdan iboratdir.[1] 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida nazarda tutilgan “aholi, ayniqsa, yoshlar tarbiyasi bilan bog’lik vazifalarni samarali amalga oshirish, ularni tinch-osoyishta hayot uchun eng zarur tayanch kompetensiyalar bilan ta’minlash, ma’naviy tarbiyani baholashning ilmiy asoslangan indikatorlarini ishlab chiqish, tarbiya jarayonida uzluksizlik, uzviylik tamoyillariga tayangan holda avvalo, yoshlarni ma’naviy tarbiyalash bo’yicha asosiy yo’nalishlarni belgilash, yoshlarda Vatanga sadoqat, tadbirkorlik, irodalilik, mafkuraviy immunitet, mehr-oqibatlilik, mas’uliyatlilik, bag’rikenglik, huquqiy madaniyat, innovasion fikrlash, mehnatsevarlik kabi muhim fazilatlarni bolalikdan boshlab bosqichma-bosqich shakllantirish kabi chora tadbirlar bosqichma bosqich amalga oshirilmoqda” [2]. Ta’limni tarbiyadan,tarbiyani ta’limdan ajratib bo’lmaydi, bu ikki jarayon o’zaro uyg’un, uzluksiz asosda tashkil etilgandagina odobli, axloqiy fazilatlarga ega, yuksak ma’naviyatli, shu bilan birga bilimdon, zukko, ruhan va jismonan sog’lom, keng dunyoqarash va tafakkurga ega, zamonaviy kasb-hunar egasi bo’lgan vatanparvar yoshlarni yetishtirib beradi


Kitobxonlik insonni ma’naviy boyitib, uni ma’rifiy kamolot sari yetaklaydi. Shuningdek, kitoblar -qalbni yoritadi, insonni yuksaklikka ko’taradi, kuchiga kuch qo’shadi, unda eng yaxshi orzu-istaklarni uyg’otadi, aqlni charxlaydi va qalbning torlarini chertib, yuraklarni yumshatadi.
Kitobxonlikni ijodiy mehnat sifatida ham ta’rif etiladi. Chunonchi, kitobxonlik mehnati tanlangan asarning turiga qarab ham o’zgarib boradi. Bu borada ilmiy asarlar, albatta muayyan mehnat talab etishi, badiiy asarni o’qish garchi mehnat talab etilmaganday ko’rinsa ham, aslida kitobxon qahramonboshidan kechirgan voqyealar orqasidan borib, asarda tasvirlangan voqyealar ustida fikryuritadi, qahramonlar taqdirini o’ylab, diqqatini jamlaydi, tafakkurini ishga soladi. Bu yozuvchi maqsadini, asarda ilgari surilgan muammoni o’ylashga, fikr qilishga yo’llaydi. Ana shu jarayon kitobxonda estetik his-tuyg’u uyg’otadi. Shuning uchun ham badiiy asarni o’qishva o’qiganini tushunib o’qish muhim sanaladi. Xullas, kitobni “tushunib” o’qish, kitobxonlik darajasini, uning madaniyatini ko’rsatadi.

Fan to’garagi mashg’ulotlarining miqdori, qaysi vaqtda bajarilishi va to’garak a’zolari sonining muvofiq tanlanishini ilmiy asosda tashkil qilish to’garak ishining muvaffaqiyatli borishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Shunga ko’ra bu faoliyatni tashkil etish qanchalik oqilona bo’lsa talabalardagi qiziqish va ijodkorlikning rivojlanishi shuncha osha boradi

To’garak ishida talabalar ijodkorlik faolligini oshirishda tushuntirish-namoyish usulidan foydalanishning ahamiyati katta. Tushuntirish-namoyish usulidan foydalanish talabalarda yangi bilimlar hosil qilishdagina emas, balki hayajonli kayfiyatni vujudga keltirishda, ularni texnika, tabiatshunoslikka oid kashfiyotlar qilgan buyuk daholar va u yoki bu mavzu bo’yicha ularni faol suhbatdoshga aylantirishda ham muhim omil hisoblanadi.
tashqari ta’lim muassasalarining to’garak qatnashchilari ongida yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlar mujassamlashgan bo’lishi kerak. To’garak qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning so’nggi yutuqlaridan xabardor qilib turish, ular ongini ijodiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band qilish muhim o’rin tutadi. To’garak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllangan bo’lishi, ular davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf-odatlarimizni yaxshi bilishlari kerak.Maktabdan tashqari ta’lim o’quvchilarga, xohishlariga asoslangan holda darsdan bo’sh vaqtlarda o’quv tarbiya jarayonini to’ldiradi va quyidagi yo’nalishlar bo’yicha to’garak qatnashchilariga talablar qo’yilishi kerak:1.Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi;2.Estetik ta’lim; Sayyohlik yo’nalishi bo’yicha to’garaklarga qatnashish;4.Yekologik ta’lim yo’nalishi bo’yicha to’garaklar;5.O’quvchilarning ma’naviy-axloqiy yo’nalishi bo’yicha;6.Huquqiy ta’lim yo’nalishi bo’yicha;7.Texnik ijodkorlik yo’nalishi bo’yicha;8. Istiqlol bolalari va iste’dodli yoshlar;9. Iqtisodiy ta’lim
"Ekskursiya" so'zi lotincha "ekskursiya" dan olingan. Bu so'z rus tiliga 19-asrda kirib kelgan va dastlab "tugash, harbiy reyd", keyin "sally, sayohat" degan ma'noni anglatadi. Turli vaqtlarda "ekskursiya" atamasiga turli xil mazmun kiritilgan. Bugungi kunda ekskursiya - bu diqqatga sazovor joylar, tarixiy va madaniy yodgorliklarning uslubiy o'ylangan namoyishi bo'lib, u diqqatga sazovor joylarni ko'rishga qaratilgan ob'ektlarni tahlil qilish, shuningdek, ular bilan bog'liq voqealar haqida mohirona hikoya qilishdir. Ekskursiyaning mohiyati shundaki, u bizni o'rab turgan dunyoni bilish shakllaridan biri bo'lib, ikkita eng muhim elementdan iborat: tabiatda oldindan tanlangan vizual ob'ektlarni, atrofdagi voqelikni yoki xonani ko'rsatish. vizual qatorni tushuntirish vazifasini bajaradigan ular haqida hikoya. Agar siz shou gastrollaridan mahrum bo'lsangiz, u endi gastrol emas, balki faqat ma'ruza yoki suhbat bo'ladi. Hikoyasiz ekskursiya shunchaki diqqatga sazovor joylar bo'lib qoladi, uning samaradorligi sayyohlar ongiga minimal ta'sir qiladi.

Qisqacha aytganda, ekskursiyaning mohiyatini quyidagicha ta'riflash mumkin: ekskursiya - bu bir guruh odamlarga etkazilgan bilimlar yig'indisi va ularni o'tkazish bo'yicha muayyan harakatlar tizimi. Ob'ektlarni ko'rsatish mutaxassis - gid rahbarligida amalga oshiriladi, shu bilan birga yo'riqnoma bir vaqtning o'zida to'g'ri ko'rsatilgan narsani ko'rsatadi va ko'rishga o'rgatadi.

Ekskursiya vazifalari: - ilmiy tashviqot funktsiyasi - ekskursiya siyosiy, falsafiy, ilmiy, badiiy va boshqa qarashlar, g'oyalar va nazariyalarni tarqatishga yordam beradi; - axborot funktsiyasi - ekskursiya bilimlarning ma'lum bir bo'limiga oid ma'lumotlarni o'z ichiga oladi, boshqa ommaviy axborot vositalaridan yuqori ko'rinishda farqlanadi; - madaniy hordiqni tashkil etish funktsiyasi - ekskursiya insonning ma'naviy ehtiyojlarini qondirish va shakllantirishni ta'minlaydi. Ekskursiyada yetkaziladigan bilimlarning tizimliligi, «sayohat qilish» elementining mavjudligi bilan bog‘liq uning jozibadorligi, o‘z qiziqishlariga mos ravishda tanlash imkoniyati - ekskursiyani odamlar uchun ommabop faoliyatga aylantiradi; - madaniy va texnik ufqlarni kengaytirish funktsiyasi - ekskursiya insonning dunyoqarashini kengaytirishga yordam beradi. tarix, san'at, arxitektura sohasidagi bilimlarni etkazish va konkretlashtirish. adabiyot, iqtisodiyot; - inson manfaatlarini shakllantirish funktsiyasi - har qanday ekskursiyaning vazifasi - tinglovchilarga bilimlarni etkazish va odamlarning ma'lum bir bilim sohasiga qiziqishini uyg'otish, bu ko'pchilik uchun o'z-o'zini tarbiyalash ishining boshlanishiga aylanadi. Har bir maxsus tur bir vaqtning o'zida bir nechta funktsiyalarni bajarishi mumkin. Bu qaysi turistlar guruhi bilan olib borilishiga bog'liq. Bolalar va yoshlar uchun ekskursiya ularning madaniy va texnik ufqlarini kengaytirish funktsiyasidir; kasbni tanlayotgan o'smirlar uchun bu qiziqishlarni shakllantirish funktsiyasidir; chet ellik turistlar uchun - axborot funktsiyasi va boshqalar.

Ekskursiya tamoyillari:

- nazariyaning hayot bilan aloqasi - ekskursiya materiali hayot, voqelik, xo‘jalik va madaniy qurilish amaliyoti, mamlakatda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar bilan bog‘langan bo‘lishi kerak; - tushunarlilik - ekskursiyaning samaradorligi materialning qanchalik aniq taqdim etilishiga, uning mazmuni bo'yicha ma'lum bir auditoriya uchun qanchalik qulay ekanligiga bog'liq; - ishonarlilik - ekskursiya materialini ishonchli taqqoslash, nufuzli manbalarga havolalar, voqea guvohlari va ishtirokchilarining xotiralari, fotosuratlar, hujjatlar nusxalari va boshqalar bilan ta'minlash. Ekskursiya madaniy-ma’rifiy ishning boshqa shakllari kabi tashkil etilishi va uslubiy jihatdan o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning ba'zi xususiyatlari ishning boshqa shakllari bilan o'xshashligi haqida gapiradi, boshqalari esa, aksincha, ulardan tubdan farq qiladi.

Barcha ekskursiyalar uchun umumiy xususiyatlar:

1. Bir akademik soatdan (40-45 daqiqa) bir kungacha bo'lgan vaqt davomiyligi. 2. Ekskursorlarning (guruhlar yoki shaxslar) mavjudligi. 3. Ekskursiyani olib boruvchi gidning mavjudligi. 4. Ekskursiya ob'ektlarini ularning joylashgan joyida ko'rish, vizual idrok etish, ko'rsatish. 5. Ishtirokchilarning oldindan tuzilgan marshrut bo'ylab harakatlanishi. 6. Ob'ektlarni maqsadli ko'rsatish, muayyan mavzuning mavjudligi. 7. Ekskursiya ishtirokchilarining faol faoliyati (obyektlarni kuzatish, o'rganish, tadqiq qilish). Yuqoridagi ettita belgidan kamida bittasining yo'qligi hodisani ekskursiya deb atash huquqidan mahrum qiladi. Ushbu umumiy xususiyatlarga qo'shimcha ravishda, har bir ekskursiya turi o'ziga xos xususiyatlarga ega: - avtobus turlari uchun - yodgorliklarni ko'rish uchun avtobusdan majburiy chiqish; - muzeyda - stendlarda joylashgan ekspozitsiyalar materiallari bilan tanishish; - ishlab chiqarish ob'ektlarida - mavjud quvvatlarni (mashinalar, agregatlar, konveyerlar, mexanizmlar) namoyish qilish.