Mustaqillikka erishishi arafasida

Farg‘ona, Bo‘ka, Parkent va Namangan voqealari.

80-yillarning oxirida butun Ittifoqda kuzatilganidek, О‘zbekistonda ham sо‘z erkinligi, inson huquqlari uchun demokratik harakatlar, mavjud og‘ir ahvoldan qiynalgan oddiy mehnatkash xalqning norozilik chiqishlari yuzaga keldi. Bu esa 1989-1990-yillarda Farg‘ona, Bо‘ka, Parkent va Namangan voqealari (fojealari)ga sabab bо‘ldi.
Farg‘ona vodiysida XX-asrning 80-yillarida о‘ziga xos murakkab demografik vaziyat hukm surardi. Aholining tabiiy о‘sish darajasining tezlashuvi natijasida mintaqada siyosiy-iqtisodiy va etnodemografik muammolar keskinlashuvi ma’lum darajada о‘ziga xos chigal ijtimoiy, iqtisodiy va psixologik muxitni yuzaga keltirdi.
Farg‘ona voqealari etnik va maishiy asosda (turli millat vakillarining restoranlarda о‘zaro mushtlashuvi) bilan boshlangan bо‘lishiga qaramasdan, fojeaning chuqur ildizlari vodiyda yashayotgan aholining og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bilan bog‘liq edi. Markazning О‘zbekistonda olib borayotgan siyosati, bu siyosatni izchil amalga oshirgan mahalliy partiya, sovet va xо‘jalik organlarining tub aholi manfaatlariga pisandsiz qarashi, hokimiyatning boshqaruv organlarida poraxо‘rlik va korrupsiyaning avj olishi, jinoyatchilikning kuchayishi о‘n yillar davomida tо‘plangan muammolarni yana ham keskinlashtirgan edi.
Ma’lumki, Ikkinchi jahon urushi davrida I.V.Stalinning 1944-yil 14-noyabrdagi qaroriga kо‘ra, 120 ming nafar mesxeti turklari Gruziyadan О‘rta Osiyo respublikalariga kо‘chirilgan edi. Deportatsiya qilingan mesxeti turklarining eng kо‘p qismi (106 ming 700 kishi) О‘zbekistonga joylashtirilgan. Shulardan 17 ming nafari Farg‘ona oblastiga joylashtiriladi. Ular viloyatning asosan, Quvasoy, Komsomolsk (hozirgi Yangi Marg‘ilon) posyolkalarida, Oxunboboyev, Quva, Rishton, Farg‘ona, Kirov (hozirgi Beshariq) rayonlarida yashar edilar.
1989-yilda Quvasoy rayonida 58 400 kishi yashagan bо‘lsa, boshqa 47 ta millatlar orasida mesxeti turklarining soni 4340 tani tashkil qilgan. Quvasoyda 1989- yil may oyida bо‘lgan bir qancha bezoriliklar, ayniqsa mesxeti turk yoshlarining tartibsizliklarni keltirib chiqarishlari Farg‘ona voqealarining boshlanishiga turki vazifasini о‘tadi. Bu xolatdan mesxeti tuklari vaziyatni keskinlashtirib, о‘z tarixiy vatanlariga qaytishni tezlashtirish yо‘lida foydalanmoqchi bо‘lishadi.


¹ Karimov I.A. О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. -T.: “О‘zbekiston”. 2011. 172 b.
² Tarix shohidligi va saboqlari // Mas’ul muharrir D.A Alimova. -T.: “Sharq”. 2001. 130 b.
Quvasoyda yashovchi mesxeti turklarining aksariyati savdo muassasalarida, maishiy xizmat va boshqa shu kabi sohalarda faoliyat olib borishar, shaharda kо‘pgina daromadli jabhalarda ham ushbu xalq vakillari xizmat qilar, natijada bu yerda juda kо‘p yer uchastkalari va qurilish obyektlari ularning xissasiga tо‘g‘ri kelar edi. Quvasoyda mesxeti turklarining iqtisodiy ahvoli boshqa millatlarnikiga qaraganda yaxshi edi. Xullas, “tadbirkor va uddaburon” mesxeti turklari mahalliy hokimiyat organlari bilan yaxshi munosabatda bо‘lib, iqtisodiy jihatdan ularni “ta’minlab” ham turishgan.
Quvasoyda hukm surgan ijtimoiy tanglik bu yerda yashovchi turli millatlar, jumladan о‘zbeklar va mesxeti turklari о‘rtasida janjalni yuzaga keltirib, jiddiy tо‘qnashuvlarni keltirib chiqargan. Bu qarama-qarshilik butun may oyi davom etgan. Lekin bunga mahalliy sovet va partiya idoralari yetarli darajada e’tibor qaratishmagan. Mayda bezorilar о‘z vaqtida jazolanmagan. Voqealar tafsiloti sovet hokimiyati tomonidan odatdagidek xalqdan sir tutilgan. Voqealardan bir oy о‘tib matbuotda e’lon qilingan materiallarda esa mesxeti turklari jabrdiyda qilib kо‘rsatilgan va markaziy gazetalarda ayb о‘zbek xalqiga yuklanib ularga nisbatan notо‘g‘ri qarash shakllantirilgan.
Rasmiy ma’lumotlarga kо‘ra birinchi bо‘lib mesxeti turklari mahalliy aholiga nisbatan sovuq qurol ishlatganlar. Xatto militsiya xodimlari mesxeti turklariga murojaat qilib, “о‘zbeklarga tegmanglar, ularni о‘tqazib yuboringlar” deyishlariga qaramay, ular katta tо‘qnashuvlarni keltirib chiqarishgan. Natijada 72 nafar о‘zbek, tojik, qirg‘iz millatiga mansub kishilar, bir necha militsiya xodimlari og‘ir yarador holatda shifoxonaga keltirilgan. Vaziyat 1989-yilning 24-may kuni kechqurun nihoyatda keskinlashgan.
25-may kuni Quvasoy shahriga Respublika Ichki ishlar qо‘shimcha kuchlari olib kelinadi, Respublika Ichki ishlar ministri Uchqun Raximov, DXQning о‘rinbosari va respublika prokurorlari kelishdi. Voqealar haqidagi axborotning yetishmovchiligidan har xil talqinlar paydo bо‘ladi. Tartibsizliklarning tashkilotchilari vaziyatni sun’iy ravishda keskinlashtirishdan ustalik bilan foydalandilar. Quvasoydagi “vahshiyliklar” haqida “noma’lum kishilar” tomonidan maxsus laboratoriyalarda ataylab tayyorlangan fotomontajlardan, turli vahimali mish-mishlar va bо‘htonlardan foydalanildiki, bularning hammasi kо‘p о‘tmay oblastning boshqa tumanlarida tо‘qnashuvlarning kelib chiqishiga sabab bо‘ldi.
Farg‘ona oblastidagi birinchi katta qonli tо‘qnashuv Marg‘ilon shahrining shimoliy-sharqida joylashgan Toshloq rayonida yuz berdi. Toshloqda 20 ga yaqin millat yashagan bо‘lsa ular orasida mesxeti turklari 2300 nafarni tashkil qilgan. Fojealar 3-iyunda boshlangan. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda bir guruh mahalliy yoshlar Internatsional kо‘chasi bо‘ylab yurib, yо‘llarida uchragan mesxeti turklarini ura boshlashgan, uylarining deraza-eshiklarini sindirishgan. 3000 nafar yoshlarning bezoriligi о‘z vaqtida bartaraf etilmadi. Tо‘qnashuvda 10 kishi (ulardan 4 nafari mesxeti turklari) о‘lgan.

3. 
   iyunda Respublika Ministrlar Sovetining raisi G‘.Q.Qodirov raisligida hukumat komissiyasi tuzildi. Biroq 16 kishidan iborat hukumat komissiyasining tо‘liq tarkibi faqat 6-iyunda shakllantirildi. Bu vaqtga kelib fojealar Farg‘ona
   

viloyatining boshqar rayonlariga ham tarqalib ulgargan edi.

3. 
   iyun kuni Qо‘qon shahridan militsiya xodimlari Toshloqqa tashlandi. Bu paytda rayonda vaziyat boshqarib bо‘lmaydigan darajada izdan chiqib ketdi. Turli xil narsalar bilan qurollangan bezorilar kо‘chalarda faollik qilishardi. Raykom binosi oldida tо‘plangan 1000 nafar odam raykomga 2 qismdan iborat quyidagi talabnomani topshirishgan:
   

1. 
   Ushlanganlar ozod qilinsin.
   
2. 
   Mesxeti turklari Farg‘onadan zudlik bilan kо‘chirilsin.
   

Talabnoma rad qilingach, olomon raykom binosiga hujum qiladi. Militsiya xodimi olomonga qarata avtomatdan о‘q uzadi. 2 kishi xalok bо‘lgan 5-6 kishi yaralangan va olomon chekingan. Lekin olomon shaharning boshqa joylarida tо‘palonlarni davom ettirishgan.
Toshloqdagi fojealar oqibatida 5-iyunga qadar tumanda 16 nafar kishi (11 nafari mesxeti turklari va 5 nafar о‘zbek), keyinroq yana 2 nafar kishi xalok bо‘ldi. 46 kishi turli tan jarohatlari bilan shifoxonaga murojaat qilgan, 57 ta uy yondirildi va 121 ta uyga shikast yetkazildi. Rayon xо‘jaligiga 0,5 mln. rubl zarar yetkazildi.

4. 
   iyunda О‘zSSR Oliy Soveti Prezidiumining Farmoni bilan Farg‘ona oblastining mesxeti turklari zich yashaydigan hududlarida kommendantlik soati joriy qilinadi. Hukumat komissiyasinig raisi G‘.Qodirov komissiya a’zolari bilan maslahatlashmasdan Farg‘ona viloyatida harbiy holat joriy qilish tо‘g‘risida iltimosnoma bilan Markazga murojaat qiladi. U о‘zining bu qarorini ekstremistlarning Farg‘ona oblastidagi harakatlari sovet hokimiyatini qulatishga qaratilgan deb asoslamoqchi bо‘ldi. Markaz butun bunyo nigohi Moskvada о‘tayotgan SSSR xalq deputatlari 1-syezdiga qaratilgan paytda Farg‘onada harbiy holat joriy etishga jur’at qilmagan bо‘lsada, SSSR Ichki ishlar ministrligiga bо‘ysunuvchi general-polkovnik Y.Shatalin boshchiligida IIVning ichki qо‘shinlarini Farg‘onaga jо‘natdi. Iyun oyi davomida Farg‘onaga ittifoqning markaziy rayonlaridan jami 13 000 nafar harbiylar keltirildi.
   
5. 
   iyunda Marg‘ilon shahrida О‘zbekiston KP MK birinchi sekretari R.Nishonov, О‘zbekiston Oliy Soveti Prezidiumi raisi M.Ibrohimov, О‘zSSR Ministrlar Soveti raisi G‘.Qodirov, SSSR Ichki ishlar ministri V.Bakatin, О‘zSSR Ichki ishlar ministri U.Raximov, Farg‘ona obkomi SH.Yо‘ldoshev ishtirokida yig‘ilish bо‘lib о‘tdi.
   

Yig‘ilishda R.Nishonov quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: “Fojealar natijasida 93 kishi xalok bо‘ldi. Shundan 64 kishi mesxeti turklari, 17 nafar о‘zbek, qolganlari millati aniqlanmoqda. Ichki ishlar ichki qо‘shinlarining 178 harbiy xizmatchisi, 57 nafar militsiya xodimi yarador bо‘ldi. 1 ta militsiya xodimi vafot etdi. Oblastda 700 dan kо‘proq uy va boshqa imoratlarga, 168 ta transport vositasiga о‘t quyildi”.

4. 
   iyunda Marg‘ilon shahrida ruxsat berilmagan 2 ta miting bо‘ldi. Bu mitingda “Birlik” harakati raisi Abduraxmon Pо‘latov, О‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining kotibi Muhammad Solih va diniy ulamolar qatnashib aholini tinchlantirishga harakat qilishdi. Miting qatnashchilari mesxeti turklarini tarixiy vatanlariga qaytishini hamda hibsga olingan namoyishchilarni ozod qilishni talab qildilar. Shu kuni Quvasoyda ham shu talablar bilan miting bо‘lib о‘tdi.
   
5. 
   iyunda Oxunboboyev, Toshloq, Oltiariq, Rishton, Bog‘dod, Buvayda
   

tumanlari va Marg‘ilon shahridan xar xil narsalar bilan qurollangan asosan 16-25 yoshlardagi yigitlar avtobus va yuk mashinalarda Qо‘qon shahriga kirib kela boshladilar. Ular Qо‘qon shahri yoshlarini о‘zlariga qо‘shilishni talab qildilar. Qо‘qon shahri markazidagi Lenin maydoniga tо‘planib, bir kun avval hibsga olingan yoshlarni ozod qilishni talab qildilar. Shu payt militsiya xodimlaridan biri tо‘pponchadan о‘q uzib 16 yashar о‘smirni о‘ldirdi. Tо‘qnashuv boshlanib ketadi. Militsiya xodimlari va askarlar maydonda tо‘plangan aholini о‘qqa tutadi. Rasmiy ma’lumotlarga kо‘ra shu yerning о‘zida 20 kishi xalok bо‘ldi, 77 nafar kishi yaralandi.
Namoyishchilarning о‘qqa tutilishi barcha qо‘qonliklarning g‘azabini keltirdi. 8- iyun kuni Qо‘qonda 5000 nafardan ziyod mahalliy aholi shahar rahbarlariga о‘z noroziliklarini bildirish uchun shahar partiya komiteti binosi oldiga tо‘planishib, 6 banddan iborat quyidagi talabnoma bilan chiqishadi:
1. Yangi Qо‘qon ximiya kombinati yopilsin. 2. Ishsizlar ish bilan ta’minlansin.

3. 
   Yosh oilalar alohida uy bilan ta’minlansin. 4. Oylik maoshlar oshirilsin. 5. 7- iyunda aholiga о‘q uzganlar javobgarlikka tortilsin. 6. Paxta plani kamaytirilsin va xarid narxi oshirilsin.
   

Shahar obkomi X.Xojimatov va partkom X.Musabekovlar namoyishchilar oldiga chiqib 6 ta talabnomani tushuntirayotgan paytida katta leytinant Maksimovich avtomatlardan о‘q uzishni buyuradi. X.Musabekov va uning yonidagilar hech narsa demasdan gorkom binosiga kirib ketishadi. Askarlar yig‘ilganlarni о‘qqa tutishda davom etadi. Osmondan turib 2 ta harbiy vertolyot olomonga о‘q yog‘diradi. Rasmiy ma’lumotlarga kо‘ra bu yerda 8 kishi xalok bо‘lgan. 10 dan ziyod kishi yaralangan.
О‘zbekistonda 11-iyun motam kuni deb e’lon qilindi. Shu kuni Farg‘ona viloyatining butun hududida osoyishtalik saqlanib turdi.
Biroq tadbirlarga qaramay fojeali voqealar Farg‘onadan qо‘shni hududlarga ham tarqaldi. 12-iyunga о‘tar kechasi Namangan shahrida 16-30 yoshlardagi 300 dan ortiq yshlar tartibsizlik uyushtirishdi.
О‘zbekistonda mesxeti turklarini RSFSRga evakuatsiya qilish 9-iyundan boshlanadi. Farg‘ona oblastidan jami 16 ming 289 nafar mesxeti turklari kо‘chirildi. Evakuatsiya qilish 18-iyunga kelib yakunlandi. Lekin mesxeti turklari Rossiyada qolishni istamadilar va о‘zlarining tarixiy vatanlariga qaytarilishlarini talab qildilar. Ammo bu talablar sovet rahbariyati tomonidan turli bahonalar bilan bajarilmadi. Ma’lumotlarga kо‘ra, Farg‘onadan kо‘chirilgan mesxeti turklarining kо‘pchiligi keyinchalik О‘zbekistonga qaytib kelgan.
15-iyun kuni Toshkentda respublika partiya-xо‘jalik faollarining yig‘ilishi bо‘lib о‘tdi. Unda R.Nishonov “Farg‘ona oblastidagi millatchilik kо‘rinishlari va partiya, sovet, ma’muriy organlarning respublikadagi vaziyatni barqarorlashtirish vazifalari tо‘g‘risida” ma’ruza qilib, unda Farg‘onada bо‘lib о‘tgan yoshlarning harakatini “millatchilik” kayfiyatlari bilan quyidagicha bog‘laydi: “Boshboshdoqlik millatlararo tusda bо‘libgina qolmay, tobora sovetlarga qarshi tus ola boshlaydi”. Ushbu yig‘ilishda Farg‘ona fojealariga siyosiy jihatdan tо‘g‘ri baho berilmadi. Mahalliy aholining harakatlari “millatchilik va buzg‘unchilik” sifatida qoralandi. О‘zbekiston SSR rahbariyati ham Markazdan kelgan “nufuzli rahbarlar”ning barcha fikrlariga
qо‘shilib, о‘zbek xalqi manfaatlariga hamda tarixiy adolat va haqiqatga zid qarorlar qabul qilishdi.
1989-yil 23-iyunda respublika rahbari etib saylangan Islom Karimov 24-iyun kuni О‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetida katta majlis о‘tkazdi va unda nutq sо‘zladi. Ushbu nutq Islom Karimovning О‘zbekiston rahbari sifatidagi birinchi nutqi edi. Islom Karimovning mazkur chiqishida siyosiy yetakchiga xos xarakteri namoyon bо‘ldi.
Islom Karimov 1989-yilning 25-iyun kuni Farg‘onaga yо‘l oladi. Оdamlar bilan chin dildan, hech narsani yashirmasdan ochiq gaplashadi. Bu insonlarning shu vaqtga qadar hech kim eshitmagan oxu nolalarini tinglab, yurakdan chiqqan samimiy va haqqoniy sо‘zlari bilan bamisoli ularning qalbidagi jarohatlarga malham qо‘ygandek bо‘ladi, kо‘ngillarida yaxshi kunlarga umid uchqunlarini uyg‘otadi. Tartibsizliklar, qon tо‘kilishining oldini olish bо‘yicha butun mas’uliyatni о‘z zimmasiga olib, aniq chora-tadbirlar kо‘radi.
Islom Karimov lavozimga kirishganiga ikki kun bо‘lar-bо‘lmas og‘ir muammo bilan tо‘qnashadi. 1989-yil 25-iyunda Farg‘onada vaziyat keskinlashadi. О‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining Raisi tо‘polon bо‘layotgan joyga desantchilarni tashlash tо‘g‘risida kо‘rsatma bergani bois, kо‘chalarda BTRlar turgan, avtomatchilar odamlarni tekshirib о‘tkazayotgan bir paytda Islom Karimov о‘sha yerga yetib boradi. Bunday sharoitda, avvalo, odamlarni tinchlantirish, buning uchun ular kо‘ngliga vahima solib turgan qurolli kuchlarni olib ketish zarurligini tushungan Islom Karimov desantchilarni joyiga qaytarish haqida topshiriq beradi. Shu kuni xavfsizlik xizmatining qattiq qarshiligiga qaramay, Qо‘qonga yetib keladi. Yо‘l yо‘lakay bir-ikki joyda odamlarning rо‘y berayotgan voqealar haqidagi fikrini о‘rganadi.
Natijada shu narsa ayon bо‘ladiki, odamlar hech kimga va hech narsaga davlatga ham, adolatga ham ishonmay qо‘ygan, nihoyatda alamzada ahvolda edi. Shunda Islom Karimov ularga: “Men sizlar bilan birgaman, muammolarni birgaliqda hal etamiz, lekin sizlardan iltimosim, faqat hamma joyda tinchlik, tartib-qoida bо‘lishi kerak”, deydi.
Farg‘ona vodiysi oblastlarini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish, mintaqadagi ijtimoiy muammolar haqida ochiq-oydin va oshkora gapiradi, mavjud keskin ahvoldan chiqish yо‘li sifatida aholining turmushini yaxshilash, jumladan, odamlarni ish bilan, tomorqa va uy-joy uchun yer uchastkalari, chorva mollari bilan ta’minlash masalalarini birinchi bor amaliy nuqtai-nazardan kun tartibiga jiddiy qо‘yib, tegishli vazirlik va idoralar, oblast va rayon rahbarlariga aniq topshiriqlar beradi.
Islom Karimovning bevosita tashabbusi bilan fashizmga qarshi urush yillarida Vatanidan quvib chiqarilgan qator xalqlarga о‘z yurtiga qaytishlarida yordam berish tо‘g‘risida Deklaratsiya qabul qilindi va SSSR Oliy Kengashiga taqdim etildi. Aytish mumkinki, о‘z vaqtida katta siyosiy va tarixiy ahamiyatga ega bо‘lgan bunday hujjat (u qanday hal etilganidan qat’i nazar) faqat О‘zbekistonda qabul qilindi¹. Bu harakat respublika rahbariyatining jonkuyarligi va adolatparvarligidan dalolat berardi.
I.A.Karimovning turli chiqishlarida aytgan, millionlab kishilar kо‘ngliga


¹ Жўраев Н. Агар огоҳсен. Портретга чизгилар. Сиёсий эссе. -Т.: “Ёзувчи”. 1998. 25 б.
ishonch, bilagiga kuch baxsh etgan sо‘zlari, ya’ni “О‘zbekistonda millatlar о‘rtasida qon tо‘kilmaydi”, “Farg‘ona voqealari boshqa qaytarilmaydi”, deya bergan va’dasi uning ham lafzi qat’iy rahbar, ham ulkan shaxs ekanini namoyon etdi. Hayotda inson uchun oilasi, umr yо‘ldoshi, farzandlari, uy-joyi, mol-mulki, obrо‘-e’tibori, sog‘lig‘i qanchalar qadrli bо‘lsa, shularning barchasidan u millatlararo janjal, qon tо‘kishlar sabab ayrilib qolishi mumkin.
Agar о‘sha yillar tarixiga e’tibor beradigan bо‘lsak, Farg‘ona voqealari haqida shov-shuv kо‘targanlar, shunday qonli fojia hisobidan obrо‘ topish, о‘z g‘arazli manfaatlariga erishish, xalqimizni badnom qilishga uringan kimsalar kо‘p bо‘lgan. Islom Karimov bu borada kuyib-yonib, asl haqiqatni katta dard va jasorat bilan bayon qiladi, fojia oqibatlarini bartaraf etishning amaliy yechimlarini ishlab chiqadi va izchil amalga oshiradi.
Islom Karimov Farg‘ona oblastida ijtimoiy keskinlikni keltirib chiqargan sabablar haqida quyidagilarni bayon etgan edi: “Boz ustiga, keyinchalik ma’lum bо‘lishicha, kо‘pgina amaldor shaxslar, jumladan voqealar о‘t-olovdek chaqnab ketgan Toshloq rayonidagi ana shunday shaxslar qonun-qoidalarni buzishgan, poraxо‘rlik qilishgan. Ular, avvalo, о‘zlari va qarindosh-urug‘lariga yakka tartibda uylar qurish uchun yer uchastkalari ajratib berishgan, ssudalar olishgan, holbuki, yer va qarz olishga muhtoj bо‘lgan 400 nafar oddiy mehnatkashga rad javobi berilgan edi.