N. I. Musayev tarix fanlari doktori, professor
Yüklə 18,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Muhtasib
raislar diniy ishlar, shariat qoidalariga rioya qili- nishi, savdo-sotiqning to‘g‘ri yuritilishini nazorat qilganlar. Xonlikdagi ichki tartib-intizom ishlari bi- lan mirshablar shug‘ullangan. Qo‘qon xoni taxti 12 MA’LUMOT UCHUN Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklarida yerga egalik qilish shakl- lari deyarli bir xil edi. XIX asrda aholining ak- sariyati katta yer egalariga tegishli ekin may- donlarida mehnat qilganlar. Ular ijaraga olgan yerlari uchun hosilning bir qismini xiroj sifatida to‘laganlar. Soliq va to‘lovlar mahsulot yoki pul ko‘rini- shida to‘langan. Bundan tashqari sug‘orish inshootlari, yo‘llar, ko‘priklar qurish va ularni ta’mirlash kabi ishlar ham bo‘lgan. Bu davrda aholidan xiroj, zakot, suv, te- girmon, tuz, mulk, tomorqa, bog‘ va boshqa soliqlar yig‘ilgan. Xiva xonligida asosiy soliq solg‘ut deb atalgan. Harbiy majburiyatda har bir erkak ki shi oziq-ovqati, qurol-aslahasi bilan birga qatnashishi kerak bo‘lgan. Har bir hudud- da aholi va ma’muriyat vakillari sug‘orish so- hasiga mas’ul va javobgar bo‘lgan. Sug‘orish ishlari bilan miroblar shug‘ullanganlar. Qo‘qon xonligida aholi, asosan, sug‘orma dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Vodiy hudu- dida yirik sug‘orish inshootlari – Shahrixonsoy, Andijonsoy, Marg‘ilonsoy, Yangiariq, Ulug‘nor, Qoradaryo kabilar bo‘lgan. Suv chiqishi qiyin bo‘lgan joylarga maxsus qurilmalar – chig‘irlar yordamida suv chiqarilgan. Amudaryo, Sirdaryo suvlari turli sun’iy sug‘orish tizimlari – kanallar hamda uning bo‘ylariga qurilgan to‘g‘onlar orqali ekin may- donlariga yetkazilgan. IJODIY FAOLIYAT 1. Aholining qanday mehnat maj buriyatlari bo‘lgan? 2. Soliq va to‘lovlar qanday ko‘rinishda bo‘lgan? 3. Matnni o‘qing. O‘rta Osiyo xonliklarini agrar davlat de yish mumkinmi? Nima uchun? 13 Agrar (lotincha – agrarius) – yerga, dalaga oid – qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ulla niladigan hududga, aho lining qishloq xo‘jaligi mahsulotlari y etishtirish hajmi ustun bo‘lgan jo y ga nisbatan qo‘llaniladi. 1. Nima uchun har bir hududda sug‘orish sohasiga ma’muriyat vakillari mas’ul va javobgar qilib tayinlangan? IJODIY FAOLIYAT 14 15 BILASIZMI? O‘rta Osiyo davlatlarida ko‘plab hunar mandchilik markazlari mavjud bo‘lib, ular mahalliy xu susiyatlariga ko‘ra turli sohalarga ixtisoslashgan. Masa lan, Marg‘ilonda atlas to‘qish, do‘ppichichilik, Rishtonda ku lolchilik, Shahrixonda pichoqchilik, do‘ppichilik, duradgorlik, Chustda ham do‘ppichilik, pichoqchilik, Qo‘qonda temirchi lik, duradgorlik, zargarlik, Buxoroda va Samar qandda zargarlik, Xivada me’morchilik, ganchkorlik rivojlangan. Buxoro amirligida bu davrda kulolchilik, temirchi lik, misgarlik, zardo‘zlik, shishasozlik, kandakorlik, badiiy kashtachilik sohalari ham keng tarqalgan. Xonliklarda temir mahsulotlariga ehtiyoj katta bo‘lganligi bois metallga ishlov beruvchi mahalliy temirchi lik sohasi rivojlangan. O‘rta Osiyo savdogarlari Eron, Xitoy, Hindiston, Afg‘oniston, Rossiya davlatlari va qozoq juzlari bi lan savdosotiq qilganlar. Xorijda hunarmandlarning zargarlik mahsulotlari, shoyi va atlas matolari, kulolchilik buyumlari yuqo ri baholangan. Bu davr da AQSH- da Shimol va Janub o‘rtasida boshlan gan fuqar olar urushi (1861–1865) tufayli Rossiyaning to‘qima chilik sanoati uchun paxta xomashyosi taqchilligi vujudga keldi. To‘qimachilik sanoati uchun xom ashyo bo‘lgan pax taning yetish masligi O‘rta Osiyo y erlari va resurslariga ehtiyojni yanada oshir di. MA’LUMOT UCHUN Har uchala xonlikda ta’lim tizimi deyarli bir xilda bo‘lgan. Madrasalarda o‘qish muddati asosan sentyabr oyining ikkinchi yar- mida boshlanib, mart oyining oxiriga qadar davom etgan. Shu tari- qa o‘qish mavsumi ko‘pincha 6 oy bo‘lgan. Ta’lim olish muddati ko‘p hollarda cheklanmagan. Madrasalar mudarris, imom, qozi, mirza, moliyaviy ishlarni olib boruvchi, yer-suvni taqsimlovchi singari mutaxas- sislarni tayyorlagan. Bu davrda ikki tilda, ya’ni o‘zbek va fors tillarida ijod qilingan. O‘rta Osiyo xalqlarining mushtarak tarixi mustahkam do‘stlik asosiga qurilgan edi. Tarixning qaysi davrida bo‘lmasin, mahalliy aholi ma’rifatga intilib kelgan. An’anaviy ta’lim tizimida maktablar boshlang‘ich o‘quv maskan- lari bo‘lib, ular shahar, qishloqlarda va ovullarda ham mavjud edi. Ular odatda, masjid, madrasa huzurida yoki xususiy hovlilarda tashkil etil- gan. Maktablarda diniy bilimlar bilan bir qatorda jo‘g‘rofiya (geografiya), sanoq, savodxonlik kabi darslar ham berilgan. Har bir xonadonda ichki va tashqi hovlilar mavjud bo‘lib, hovlilarda tashkil qilinadigan maktablarda, asosan, dastlabki xat-savod o‘rgatil- gan. Agar o‘g‘il bolalarga dars beradigan domlaning ayoli ham ichkari hovlida xotin-qizlarga xat-savod o‘rgatsa, bu ayni muddao bo‘lib, domla ta’lim yangiliklarini ayoli orqali xotin-qizlarga ham yetkazib turish iga im- kon bo‘lgan. Har bir ota-ona farzandlarini yoshligidan ta’lim olish uchun maktab- larga yuborilgan. O‘quvchilar dastlab «Haftiyak»ni uni tugatganlaridan so‘ng «Chor-kitob» (To‘rt kitob)ni o‘qishgan. Madrasalar va maktablar vaqf mulkidan moliyalashtirilgan. Talabalar madrasaga maktabni tugatganidan so‘ng qabul qilingan. Ularning yoshi 10 yoshdan 40 yoshgacha bo‘lgan. 16 1. OstIndiya kompaniyasi qachon tashkil etilgan edi? Bu kompa niya nima bilan shug‘illangan? 2. Bu kompaniya nima uchun O‘rta Osiyo ga qiziqish bilan qaradi? 3. Suratda tasvirlangan A. Byorns va J. Abbot nima uchun yevropaliklar libo sida emas? Javobingizni jahon tarixi dan olgan bilimlaringiz bilan asoslang. IJODIY FAOLIYAT A. Byorns J. Abbot 17 XIX asrning boshlarida Britaniya ning OstIndiya kompaniyasi stra tegik ahamiyatga ega bo‘lgan xonliklar hududiga qiziqa boshladi. 1825yilda Angliya mintaqaviy aloqalarni yo‘lga qo‘yish uchun M. Murkroftni Buxoro amirligiga yuboradi. 1832yilda esa Buxoroga A. Byorns, 1844yilda mayor I. Volf, 1843yilda Xiva va Buxoroga kapitan J. Abbot yuborilgan. O‘rta Osiyo davlatlariga harbiy so hada yordam berish va ularga Rossiya imperiyasiga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklifi bilan Buxoroga kelgan Angliya- ning OstIndiya kompaniyasi vakillari Ch. Stoddart va A. Konnoli 1842-yilda amir tomonidan qatl qilinadi. Bunga javoban Angliya hukumati Buxoroga qarshi Afg‘oniston bilan sulh tuzib, qurollantiradi. Natijada 1855yilda o‘zbeklar va tojiklar yashaydigan Amudaryoning janubiy sohilidagi hududlar Afg‘oniston viloyatiga aylantirildi. MULOHAZA UCHUN 18 DARSDAN SABOQ CHIQARIB XIX asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklari birbirini qo‘llabquv vatlamadi, aksincha, o‘zaro nizolar ularni zaifl ashtirdi. Toshkentga olib boradigan asosiy Orenburg yo‘lida harbiy istehkomlar qu rildi. 1847-yilda Sirdaryoning Orolga quyi lish joyida Raim qal’asi bunyod etildi. Bunday vaziyat oxiroqibat xonliklar ning istilo qilinishini osonlash tirdi. XIX asrning o‘rtalariga kelib Angliya O‘rta Osiyoga qiziqa boshladi. Rossiya imperiyasining Buxoro amir ligi, Qo‘qon va Xiva xonliklarini bosib olish harakat larini tezlashtirishga sabab bo‘ldi. Bu Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo bilan bog‘lovchi savdo yo‘llarini to‘liq o‘z qo‘liga olishga harakat qildi. BILASIZMI? Rossiya imperiyasi tashqi siyosatida o‘z che garalarini sharqqa tomon kengaytirish uchun dastlab Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari bilan har tomonlama aloqalar o‘rna tishga harakat qildi. Xalqaro doirada ingliz tovar larining O‘rta Osiyoga kirib kelishi, Angliyaning bu hududga nisbatan qiziqishi ortib borishi Rossiya impe riyasi hukumatining istilochilik ha rakatlarini yanada tezlashtirdi. Afg‘oniston Rossiya va Angliya o‘rtasida. O‘sha davr karikaturasi 1. Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonligida boshqaruvning umumiy tomonlarini aniqlang. 2. Abdulla Qodiriy «O‘tkan kunlar» romanida «Moziyg‘a qaytib ish ko‘rish xayrlik, deydilar. Shunga ko‘ra mavzuni moziydan, yaqin o‘tkan kunlardan, tariximizning eng kirlik, qora kunlari bo‘lg‘an keyingi «xon zamonlari»dan belguladim», – deb yozganida ni malarni nazarda tutgan? Fikringizni bayon qilishda mazkur davrga oid ilmiy va badiiy adabiyotlardan foydalanishingiz mumkin. 3. Ayiq, sher va odam tasvirlangan rasmni qanday izohlagan bo‘lar dingiz? ROSSIYA IMPERIYASINING O‘RTA ROSSIYA IMPERIYASINING O‘RTA OSIYOGA YURISHI VA TURKISTON OSIYOGA YURISHI VA TURKISTON GENERAL-GUBERNATORLIGINING GENERAL-GUBERNATORLIGINING TASHKIL TOPISHI TASHKIL TOPISHI MULOHAZA UCHUN MA’LUMOT UCHUN BUGUN DARSDA Jahon tarixidan olgan bilimla- ringizga tayanib va QR asosida quyidagi savollarga javob bering: 1. XIX asrda Rossiya imperiyasi ning harbiy qudrati va tajribasi qanday bo‘lgan? 2. O‘rta Osiyo xonliklarining har biy kuchlari bilan o‘sha davrdagi Rossiya imperiyasi armiyasining farqini aytib bering. Yüklə 18,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|