N. M. AĞABƏyli

 
§ 4. Daş və posa ərintilərindən hazırlanan məmulatlar        
 Əridilmiş təbii daş materiallardan və posalardan tökmə üsulu 
ilə müxtəlif formalı və istənilən fiziki-mexaniki xassəli tökmə daş 
məmulatı almaq mümündür. 
Tökmə  daşların  istehsalında  xammal  materialı  olaraq,  püskü-
rülmüş  süxurlardan  (əsasən,  bazalt  və  diabazdan),  çöküntü  süxurları 
ilə  kvars  qumunun  qarışığından  və  eləcə  də  domna  və  marten 
posalarından  istifadə  edilir.  Püskürülmüş  süxurlardan  və  posalardan 
hazırlanan  tökmə  daşlar  tünd  rəngdə,  karbonat  süxurlarından 
hazırlanan tökmə daşlar isə açıq rəngdə olur.  
Tökmə  daşın  istehsal  texnologiyası  aşağıdakı  əməliyyatlardan 
ibarətdir:  xammal  materiallarının  hazırlanması  (xırdalanması,  üyü-
dülməsi  və  qarışdırılması),  şixtanın  əridilməsi,  məmulatın  qəlib-
lənməsi  və  kristallaşması,  tabalma.  Xammal  kimi  posa  ərintilərindən 
istifadə  edilərsə,  onda  şixtanın  hazırlanması  və  əridilməsi  kimi 
əməliyyatlar  aradan qalxır. Belə ki, posalar metallurgiya sobalarından 
birbaşa qızdırılmış mikserlərə (qarışdırıcılara) tökülür. Bunun nəticəsi 
olaraq,  posalardan  alınan  tökmə  daşlar  süxurların  əridilməsindən  alı-
nan tökmə daşlara nisbətən ucuz başa gəlir. 
sobalrda  (mufel,  tunel  yaxud  kamera  sobalarında)  800

900 
0
S 
temperaturda kristallaşdırılır, sonra isə onun tabı alınır. 
Tökmə  daş və posa məmulatları yüksək fiziki-mexaniki xassə-
lərə  malikdir.  Tökmə  daşların  sıxlığı  2900

3000  kq/m
3
,  sıxılmada 
möhkəmlik həddi 200

240 , dartılmada 

 20

30, əyilmədə isə 40

50 
MPa-dər.  Məsaməliliyi  çox  az  olduğundan  (1

2  %)  şaxtayada-
vamlılığı yüksəkdir. Tökmə daşların sürtülməsi bir çox təbii daş ma-
terialların  (qranitin,  bazaltın,  diabazın)  sürtülməsindən  3

5  dəfə  az 
olub,  qiymətcə  0,7  q/sm
2
-dır.  Onlar  yüksək  termik  davamlılığa 
malikdir.  

---

 
 
 
 
92 
92 
Diabaz  və  bazaltdan  hazırlanan  tökmə  daşlar  turşuların  və  qə-
ləvilərin  təsirinə  davamlıdır.  Hətta  qaynar  turşuların  təsirindən  belə 
uzun müddət dağılmır. 
Tökmə daşın xətti genişlənmə əmsalı poladın xətti genişlənmə 
əmsalına yaxındır. Buna görə polad karkası daş ərintisi içərisinə 
qoyduqda armaturlu daş, yəni polad-daş materialı almaq mümkündür. 
Bu materialın elastiklik xassələri və möhkəmliyi dəmir-beto-
nunkundan daha yüksəkdəir. Polad-daş materiallarını çoxlu dinamik 
yüklər daşıyan mühüm inşaat konstruksiyaları, məs., körpülər, 
sütunlar, pillələr və s. üçün istifadə etmək mümkündür. 
Tökmə  daş  məmulatının  metal  məmulata  nisbətən  bir  sıra  üs-
tünlükləri  vardır.  Metalların  alınması  mürəkkəb  prosesdir  və  bunun 
üçün  yüksəkkeyfiyyətli  çoxlu  filiz  lazımdır.  Daşların  əridilməsi  isə 
nisbətən  asandır,  bu  istehsalatda  tullantı  yoxdur  və  sobaya  verilmiş 
xammal  bütöv  ərinti  halında  çıxır.  Tökmə  daş  hazırlamaq  üçün 
istifadə olunan xammal təxminən hər yerdə vardır. 
Tökmə daş və posa məmulatlarından ağır şəraitdə istismar 
olunan 

 intensiv sürtülmə, dəfələrlə donma və donu açılma, aqressiv 
mühitin təsirlərinə məruz qalan məsul konstruksiyaların hazır-
lanmasında istifadə edilir. Onlardan, həmçinin küçələrin və yolların 
döşənməsi üçün daşlar, metropoliten üçün üzlük materiallar, bünövrə 
yastıqları, su və buxar kəməri boruları, elektrik izolyatorları, 
dəyirmanlar üçün kürələr, heykəltaraşlıq detalları və s. material və 
məmulatlar hazırlanır.  
Daş və posa ərintilərindən hazırlanan çoxməsaməli və lifli ma-
teriallar haqında «Istilik-izolyasiya materialları» fəslində məlumat 
veriləcəkdir.