N. M. Kayumova

152

---

VI 
BOB. AQLIY TARBIYA
Aqliy tarbiya haqida tushuncha
Aql - keng ma'noda sezish va idrok etishdan boshlanib 
tafakkur va hayotni o'z ichiga oladigan bilish jarayonlari 
yig'indisidir.
Aqliy tarbiya - bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga 
muntazam va maqsadga muvofiq pedagogik ta'sir ko'rsatish. 
U yosh avlodning insoniyat to'plagan bilimlar, malaka va 
ko'nikmalarda, qoidalarda o'z ifodasini topgan ijtimoiy-tarixiy 
tajribani egallashning rejali jarayoni sifatida ro'y beradi. Bu 
ta'sir kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy 
rivojlanishini ta'minlovchi xilma-xil vositalar, metodlar, sha­
roitlar yaratishni o'z ichiga oladi. Odamning aqli, uning aqliy 
rivojlanishi bilimlar hajmi, xususiyati va mazmunida namoyon 
bo'Iadi. Ular aqliy faoliyatning jo'shqinligida, mustaqil ijodiy 
bilishga intilishda o'z ifodasini topadi.
Aqliy faoliyat diqqatning har doim ma'lum maqsadga qara­
tilgan bo'lishini talab etadi. Kishining aqli uning asosiy faoli­
yatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati bilan belgilanadi.
Aqliy tarbiyasi yetuk, o'tkir zehnli, zukko va zakovatli in- 
sonlarni xalqimiz donishmand kishilar deb ataydilar. Donish- 
mandlik - bu donolik. Donolik insonning eng buyuk va olijanob 
fazilatidir. Donolik shunday bir noyob ne’matdirki, u har kim- 
ga ham nasib etavermaydi. Shuning uchun bo'lsa kerak, xalq 
donoligida «Aql toji oltindan, oltin har kimda ham bo'lmas», 
deyiladi.
Insoniyat paydo bo'lgandan beri odamlar orasida yetishib 
chiqqan barcha olim-u fozillar, shoir-u yozuvchilarning bar- 
chasi mukammal ilm egallash orqali o'z davrining e'tiborli 
kishilari darajasiga ko'tarilganlar.
Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, 
Mahmud Koshg'ariy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va boshqa- 
lar, g'arb olimlaridan Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy,
153

---

J.J.Russo va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning 
barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar yaratganlar.
Tarixan ta'lim-tarbiya maxsus inson faoliyati sifatida shakl- 
lanib borish barobarida, ta'lim-tarbiya yakunida tarbiyalanuv- 
chining sifatlari, yani ta'limiy maqsadlar ham aniqlanib bordi.
Xitoyning Samarqanddagi elchisi Vey Sizinning hisobotlari- 
da: «Samarqand aholisi mohir savdogarlardir. O'g'il bola besh 
yoshga to'lar ekan, unga savod o'rgata boshlaydilar», - deb 
qayd qilingan.
Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da ham 
ta’lim-tarbiya masalalariga katta ahamiyat berilgan. Unda 
«Tarbiya hayotning eng muhim tirgagi, tayanchi bo'lib hisob- 
lanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash lozimki, u 
avvalo, yaxshi o'qishni keyin esa yozishni o'rganishi bilan eng 
yuksak pog'onaga ko'tarilsin» deyilgan.
Farobiy ta'lim-tarbiyaga bag'ishlangan asarlarida inson 
takomilida ta'lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga 
e'tibor berish zarurligi, ta'lim-tarbiya usul va uslublari haqida 
fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv 
to'g'risida», «Aql ma'nolari to'g'risida», «Ilmlarning kelib chi- 
kishi» kabi maorifiy asarlarida olimning ijtimoiy tarbiyaviy qa­
rashlari o'z ifodasini topgan.
Farobiy ta'limning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob 
bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk in- 
sonni yetishtirishdan iborat deb biladi.
Beruniyning bilimlarni egallash yo'llari haqidagi fikrlari 
hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O'quvchilarga bilim be­
rishda ularni zeriktirmaslik; uzviylik, izchillik, yangi mavzu- 
larni qiziqarli, asosan ko'rgazmali bayon etish va hokazolar- 
ga e'tibor berish kerakligini uqtiradi. Olim bilim oluvchilarga 
qalbni yomon o'zi sezishi mumkin bo'lmagan holatlardan, be- 
huda raqobatdan, shon-shuhratdan saqlanish zarurligini ayta- 
di. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta'kidlaydi. 
Bu irsiyat, muhit, tarbiyadir.
154

---

Ibn Sino insonlarni kamolotga erishishning birinchi mezo- 
ni sanalgan bilim egallashga da'vat etadi. Bilimsiz kishilar jo- 
hil bo'ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, ular yetuk bo'lmagan 
kishilar deydi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda 
o'qitish zarur deb biladi. U ta'limda quyidagi talablarga rioya 
etish zarurligini ta'kidlaydi: bolaga bilim berishda birdani- 
ga kitobga band qilmaslik, ta'limda yengildan og'iriga borish 
orqali bilim berish, olib boriladigan mashqlar bolaning yoshi­
ga mos bo'lishi, o'qitishda jamoa bo'lib o'qitishga e'tibor berish, 
ta'lim berishda bola qiziqishini va qobiliyatini hisobga olish, 
o'qitishni jismoniy mashqlar bilan birga olib borish.
Abu Ali ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab 
chiqqan.
Mushohada bilan idrok etishning birinchi bosqichi aqliy ka- 
tegoriyalarini tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich. Ikki xil fikrni 
idrok etish. Uchinchi bosqich. O'zlashtirilgan bilim, fikrlarni 
idrok etish bilan erishiladi. Shunda u haqiqiy aql deyiladi.
Olim aqlni 3 bosqichga bo'lar ekan, birinchi bosqichda 
yodlay oladigan, lekin hali harflarni ham, yozishni ham bil- 
maydigan bolalarni nazarda tutgan.
Ikkinchi bosqichda tayoqchalarni chiza boshlagan, qalam- 
dan foydalanishni o'rganayotgan bolalarning aqli tasavvur 
qilinadi.
Uchinchi bosqichda inson aql shakllarini va ularga muvofiq 
hissiy obrazlarni egallagan bo'ladi.
Ibn Sino aql deganda insoning tug'ma iste'dodini, bilish ja­
rayonida shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunadi.