quvvatlash maktabgacha bo'lgan bolalarni hayotning har bir jabha-
larida zehnli, bilimga kuchli qilib tarbiyalashda yordam beradi.
Maktablarda fanlar bolalarni o‘zlarining akademik bilimlarini
ijtimoiy, ruhan va jismonan sinfonalarda oshirib borish uchun
m oljallangan. Bu esa kichik yoshdan, ya’ni 1 yoshdan 5 yoshgacha
bo'lgan bolalar uchun imkoniyatdir. 0 ‘qituvchi ularga sa’nat,
mahorat, musiqa va boshqa fanlarni o‘rgatadi. Maktabgacha ta’lim
o‘quvchilari o‘zlarining qiziqishlariga qarab xatolarni to‘g ‘rilash va
hissiyotlari bilan o‘zlarini so‘zlari orqali bog‘lanish o‘rgatiladi.
Family connection Rymon Leslie. 2014
428
Bola tarbiyasida oilaning o'rni haqida mutafakkirlar
ta'limoti
Qadimgi yunon faylasuflari Aflotun va Arastu bola
tarbiyasini jamiyat o'z ixtiyoriga olishi, tarbiya jarayonidagi
barcha zarur ishlarni davlat bajarishi lozim degan g'oyani
ilgari surgan edilar,
Bu g'oya fransuz xayoliy sotsalistlari Sen Semon, Shari
Fure asarlarida keyinchalik rivojlantirildi. Ular bola tarbiyasi
bilan asosan davlat shug'ullanishi kerak, degan g'oyani ilgari
surganlar. Ammo sharq mutafakkirlari bola tarbiyasi bilan
asosan ota-ona shug'ullanishi kerak, degan xulosaga kelganlar.
Bu bilan ular oilaviy tarbiyaning roliga katta e'tibor berganlar.
Rizouddin ibn Fahriddinning “Oila” nomli risolasida bola
tarbiyasi yomon niyat va qo'pollik bilan emas, balki sabr-toqat,
matonat, mehribonlik, chidamlilik, shafqat-u sezgirlik bilan
bo'lishi kerak. Zarar bilan foydani ayira olmagan yosh go'dakni
nazoratsiz tutish ulug' xatolikdir. Balki uni qattiqlik bilan
yumshoqlik o'rtasida adolat bilan tarbiya qilmoq kerakligi
haqida fikrlar berilgan (Rizouddin ibn Faxriddin. Oila. - Т.:
Mehnat, 1991).
Ma'lumki, bola 2-3 yoshidan boshlab, o'z ehtiyojlari, fikr va
talablarini birmuncha aniq ifoda etadigan bo'lib qoladi. U ko'zi-
ga ko'ringan, aqli yetgan narsalarni so'ray va ularni sinchkovlik
bilan tekshira boshlaydi. Ota-onalar milliy fazilatlarimizga
muhabbat bilan qarash, razolatlardan nafrat qilish yo'llarini
bolalarga o'rgatadilar. Xalqimiz orasidagi buyuk odamlarning
kamolotlari to'g'risida so'zlab beradilar.
Bolalarni kamtarlik va donolikka o'rgatishda buyuk o'zbek
mutafakkiri Abu Ali ibn Sino kabi olimlarimizning hayot
namunalari va bizga meros qilib qoldirgan durdona fikrlarini
asos qilib olish foydalidir. U manmanlik, maqtanchoqlik va
o'zidagi bilimga ortiqcha baho berish kabi xususiyatlarni
kishining axloqi past ekanligini ko'rsatuvchi belgilar deb
ta’kidlaydi. Uning fikricha oilada bola yoshligidan boshlab faqat
429
yaxshi odatlarga o'rgatilishi kerak. Bu esa unda mustahkam
xarakter shakllanishiga zamin yaratadi. Ibn Sino yosh bolalarni
yaxshi axloqli jismoniy sog'lom qilib yetishtirishda ko'pgina
foydali usullarni ko'rsatib beradi. U tarbiya jarayonida shaxsiy
namuna bo'lish usuli g'oyat katta ahamiyatga ega ekanligi
qayta-qayta uqtirib o'tgan. Ibn Sino oilaviy tarbiya to'g'risidagi
fikrlarning chuqur mazmunini va amaliy ahamiyatini uning
quyidagi so'zlaridan bilib olish mumkin. Bolaning xulqini
mo'tadillikda saqlashga alohida e'tibor berish kerak. Unga
esa bolalarni qattiq g'azablanishdan, qo'rqish, xafalik,
uyqusizlikdan saqlash orqali erishiladi. Bolani xohlagan va
foydali narsasini darhol topib berishga hamda sevmagan
narsasini ko'zdan uzoqlashtirishga doim tayyor bo'lib turish
kerak. Bu ishning ikki xil foydasi bor. Bir tomondan bolaning
ruhiga foyda qiladi, bola eng yosh chog'idanoq xushhulq
odam bo'lib qoladi. Ikkinchi tomondan, bolaning tanasiga
foyda qiladi. Chunki yomon xulq turli mijoz buzilishlariga
sabab bo'ladi. Shuningdek, agar yomon hulq odatga kirib
qolsa, u mijoz buzilishini keltirib chiqaradi. Ibn Sino o'zining
"Tadbirul manozil" asarining katta bir bobini oilaviy tarbiya
masalalariga bag'ishlagan. U bu asarida kishilarning oilaviy
munosabatlarning deyarli hamma tomonlarini ko'rib chiqadi.
U oila boshlig'i oldiga katta talablar qo'yadi, u oilaviy tarbiyani
ham amaliy, ham nazariy tomondan yaxshi bilish zarurligini
uqtiradi.
Mutafakkir olim Abu Rayhon Beruniy o'z asarlarida ota-
onalar va tarbiyachilar obro'yining bolaga ta'sir kuchi haqida
ham fikr yurgizadi. Bu esa hozirgi talablarga ham javob beradi.
U ota-onalarning bolalarga tarbiyaviy ta'sirining bor kuchi
obro'ga asoslanadi, deydi. Biroq bu obro' tabitan berilmaydi,
sun'iy ravishda yaratilmaydi, qo'rquv, qo'rqitish, zo'rlik bilan
erishilmaydi, balki ota-onaga nisbatan mehr oqibatdan kelib
chiqadi, deb ta'kidlaydi.
Buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy xalqimiz rasm-
rusumlarivamilliyodatlarnijudanoziktushunaredi.Shusabab-
430
li inson xulq-atvori, madaniyatining hatto eng oddiy masalalar
ham uning diqqatidan chetda qolmadi. A.Navoiy tarbiyada
xatolikka yo'l qo'yish mumkin emasligini uqtiradi. Haqiqatdan
ham bolani tarbiyalshda shunday xatoliklar uchraydiki, ular
faqat oilaning hayotida emas, balki jamiyat hayotida ham aks
ettiradi. Oilada bolani tarbiyalashda uchraydigan xatoliklar
turli-tumandir. Ular orasida keng tarqalganlardan biri ota-
onalarning haddan tashqari hukmronlikka intilishlaridir;
bolaning erka bo'lishi ularga nisbatan biror talabning yo'qligi
bilan bog'liq; ota-ona, buvilar tomonidan tarbiyada yagona
talablarning yo'qligidir; oilaviy tarbiyadagi barqaror xatolar
oilaning tuzilishi va oilaviy munosabatlar bilan, kattalarning
o'z fuqarolik burchlarga munosabati, ularning g'oyaviy
yo'nalishi, mehnatga munosabati bilan bog'liq munosabatlar
bilan, kattalarni o'z fuqarolik burchlariga munosabati, ularni
g'oyaviy yo'nalishi, mehnatga munosabati bilan bog'liq. Bu
belgilarga ko'ra oilaning bir necha turini ajratish mumkin.
Tarbiyachilarga oila turlarini bilish va u bilan o'ziga xos
holda ishlash va munosabatda bo'lish uchun zarur. Oila
turlari Rizouddin Ibn Faxriddinning "Oila" nomli risolasida
ko'rsatilgan.
Birinchi turi. Tinch oilalar mehnat ijtimoiy, siyosiy va
madaniy hayotda faol ishtrok etayotgan ko'pchilik oilalar
kiradi. Bu turdagi oilaga ota-onalar va bolalar o'rtasida
ma'naviy yaqinlik, aqlli va me'yordagi talablar bolaning ijtimoiy
munosabati me'yorlarini muvaffaqiyatli o'zlashtirishi xosdir.
Ikkinchi turi, Yuzaki tinch oilalar. Bu turdagi oilalarga
oila a’zolari tomonidan bolalarga qo'yiladigan talablar bir
xilda bo'lmasdan, stixiyali tarzda bo'ladi. Bunda bolanig
imkoniyatlari hisobga olinmaydi. Bolaning hayoti noto'g'ri
tashkil etiladi. Tarbiyaning bu turida ota-onaga nisbatan
hurmatsizlik, ularning talabini bajarmaslik kabi holatlar
rivojlanishi mumkin. Yuzaki tinch oilalar bilan ishlashda
tarbiyachi ota-ona diqqat-e'tiborini oiladagi psixologik
vaziyatni, ota-onalar o'rtasidagi munosabat yo'nalishini
o'zlashtirishga qaratadi.
431
Notinch oilalar. Bunday turdagi oilalarda ma'naviy
qiziqishlar kam bo'Iadi. Bunday oilalarga ishlab chiqarish,
oilaviy vazifalarga befarq munosabatda bo'lish, oilaviy
an’analarga e'tibor bermaslik, uy ishlariga loqayd munosabatda
bo'lish xos bo'Iadi. Bola qo'rs, qo'pol, urishqoq bo'lib qoladi.
Kattalar va jamoa tartiblariga bo'ysunmaydi. “Tarbiyasi
og'ir” bolalarning ko'p qismi ana shunday oilalarda yetishadi.
Zamonaviy sharoitlarda notinch oila muammosi eng dolzarb
muammolardandir. Oila - maktabgacha ta'lim yoshidagi bola
uchun birinchi ijtimoiy muhitdir. Agar u notinch bo'lsa, bolaning
sog'Iig'iga ham, uning xulqiga ham salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Bu xildagi oilalarning bolalari taqdiriga ular qatnaydigan
maktabgacha ta'lim muassasasi befarq qaramasligi kerak.
Tarbiyachi bolalarning salomatligi, xulqi o'z tengdoshlari bilan
munosabatini doimo kuzatib boradi va kichik insonlar qalbiga
qanday kechinmalar yuz berayotganini sezadilar.
To'Iiqmas oilalar. Bu turdagi oilada ota-onadan biri bo'lmay-
di. Bunday oilalarda ota-onalardan birining yo'qligini bildir-
maslik uchun oila a'zolaridan har birining bolaga ta'sirini
kuchaytirish, bola o'zaro munosabatlarda kamchilik sezmas-
ligi uchun bola tarbiyasiga oiladan ketgan a'zoni boshqa qa-
rindoshlarini jalb qilish muhimdir. Shunday qilib maktabga
cha ta'lim muassasalarida oila bilan ishlash o'ziga xos xususi-
yatga ega bo'lib, oilaning turiga bog'liq holda o'tkaziladi. Mak
tabgacha ta'lim muassasining oila bilan ishlash tizimida aniq
maqsad, mazmun bo'lishi kerak. Ota-onalar bilan hamkorlik
borasida avval erishilgan yutuq va tajribalarning natijalarini
tahlil qilib, xilma-xil va o'zaro bog'liq bo'lgan shakl va usullar
yordamida rejali ishlar olib borish maqsadga muvofiq bo'Iadi.
Dostları ilə paylaş: |