N muradullaev, Q. R. Rahmonov, T. S. Burxonov, N. Sh. Umarov yer monitoringi

 

---

36 
Nazorat savolari 
1. Yer monitoringi tizimi to‟g‟risida tushuncha va ma'lumotlar bering? 
2. Yer monitoringining asosiy vazifalari haqida tushincha bering? 
3. Yer monitoringi yuritish tizimi qanday yuritiladi? 
4. Avtomatlashtirilgan jo„g„rofiy axborot tizimi to„g„risida tushuncha bering? 
5. Yer monitoringini tarkibiy qismlari va bosqichlari. 
6. Davlat yer monitoringini o‟tkazish asoslari va tuzilmasi 
7. Yerdan okilona foydalanishning nazariy masalalari. 
8. Yer monitoringini o‟tkazishning huquqiy asoslari. 
9. Yer munosabatlarini tartibga solishga oid qonunlar va me‟yoriy xujjatlarda 
yer monitoringini o‟tkazish masalalari. 
 
 
 
III-BOB. YER MONITORINGINI O’TKAZISHNING USLUBIY VA 
AMALIY MASALALARI. 
1. Yer monitoringini o’tkazishning huquqiy masalalari 
2. Yer monitoringini o’tkazish uslublari. 
3. Yer monitoringining amaliy masalalari. 
Tayanch so‘zlar: Yer kodeksi, degishlar, texnik va axborotlar tizimi, resurslar, 
servitutlar va himoya zonasi, er uchastkasining chegarasi, davriy, mavsumiy, sutkali, 
taxlil qil
ish, 
yer toifalari. 
O‟zbekiston Respublikasida joriy etilayotgan yer monitoringi 1998 yilda Oliy 
Kengash sessiyalarida qabul qilingan “Yer kodeksi” va “Yer kadastri” to‟g‟risidagi 
qonunlarga asosan o‟tkaziladi. Yer monitoringini olib borish maqsadi mohiyati va 
vazifalariga ko‟ra quyidagi asosiy yo‟nalishlarda olib borishni maqsadga muvofiq 
deb bilamiz: ilmiy- uslubiy, uslubiy-amaliy, amaliy-huquqiy, texnik va axborotlar 

---

37 
tizimi.
Ilmiy-uslubiy yo‟nalishda yer fondi tarkibida miqdor va sifat o‟zgarishlarni 
qonuniyatlarini asoslash, umum-uslubiy yondashuvlar asosida maqbul yechimlarga 
intilish usullarini yaratish zarur. Bunda amalga oshiriladigan ilmiy uslubiy 
yondashuvlar aniq yer uchastkalarida, tajriba maydonlarida, etalon ob‟ektlarda olib 
boriladigan dala tadqiqot ishlari natijasiga asoslanish zarur. 
Yer monitoringi respublika miq‟yosida kuzatuv va nazorat bo‟yicha yagona 
tizimda o‟tkaziladi va quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan: 
- 
yer fondi tarkibidagi o‟zgarishlarni o‟z vaqtida aniqlash; 
- 
yer turlari holatini va bahosidagi tafovutlarni aniqlash; 
- 
yer turlari bo‟yicha sodir bo‟layotgan salbiy oqibatlarni oldini olish, 
ogohlantirish bo‟yicha tavsiyalar va bashoratlash ishlarini bajarish; 
- davlat yer kadastri va yer tuzish muassasalari, yerdan foydalanishini nazorat 
va muhofaza qilish organlarini zarur axborotlar bilan o‟z vaqtida ta‟minlash. 
Texnik-axborot yo‟nalishning asosiy maqsadi avtomatlashgan yagona 
monitoring bazasini yaratish, dasturlar paketini ishlab chiqish, Respublika yer 
resurslari to‟g‟risida ma‟lumotlarni qabul qilish, taxlil qilish va saqlash tizimini 
barpo etish hisoblanadi. 
Yer monitoringi yer egaligi va yerdan foydalanuvchi hududida hamda 
ularning tarkibiga kiruvchi dala va yer uchastkalarida yer toifalari hamda turlarining 
o‟zgarishi va ularni holatini baholash bo‟yicha uzluksiz kuzatuvlar va nazorat 
ishlarini o‟z ichiga oladi. Yer egaligi yoki yerdan foydalanuvchilar chegaralaridagi 
yer resurslarini holatlari alohida o‟rganiladi va zarur tadbirlar belgilanadi. Bu 
jarayon yer toifalari idora, qo‟mita yoki vazirliklar tasarrufidagi yer uchastkalari 
chegaralarida ham o‟tkazilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Ma‟lumki, “Yer kodeksi” ga muvofiq respublikamiz yagona yer fondi 8 ta 
toifadan iborat bo‟lib, bu toifalarga oid yer turlari har bir tuman, mintaqa va 
viloyatda o‟zaro chambarchas bog‟liq holda hududiy joylashganiga guvoh bo‟lamiz. 
Demak, bitta ma‟muriy-hududiy tuman zamirida bir nechta yer toifalari 
joylashgan. O‟z navbatida yer fondi toifalaridan foydalanishni boshqarishda tuman 

---

38 
hokimligidan tashqari bir nechta idora, qo‟mita va vazirliklar ishtirok etishi ma‟lum. 
Shuning uchun tumanda yer monitoringini joriy etishda amaliy va tashkiliy 
masalalarni hal etishda qiyinchiliklar kuzatilishi ravshan. 
Demak, davlat yer monitoringi xizmat tizimi ham umumiylikdan xususiylikka 
va aksi bo‟lgan xususiylikdan umumiylikka bo‟lgan tamoyilga asoslangani 
maqsadga muvofiq bo‟ladi. Albatta, bu o‟rinda davlat yer kadastri va davlat yer 
monitoringi xizmatini ma‟lum ma‟noda uyg‟unlashtirgan holda tashkil etish samara 
beradi. Bunda yer kadastri va yer monitoringi natijalarini bevosita birlamchi 
manbalarini uyg‟unligi, nazariy va amaliy masalalardagi umumiylik ham har ikki 
yo‟nalishni o‟zaro aloqadorligidan dalolat beradi. 
Yer monitoringi davlat axborot xizmati, davlat muassasalari yoki fuqarolar 
tasarrufidagi yer resurslari tug‟risidagi tezkor ma‟lumotlar olish va aniqlangan 
salbiy oqibatlarni o‟z vaqtida bartaraf etishga yordam beradi. O‟z navbatida yer 
monitoringi natijalari asosida yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarish 
chora tadbirlarini ishlab chiqishda yer kadastri va yer tuzish xizmati idoralari zarur 
manbalarga ega bo‟lish imkoniyati yaratiladi. 
Yer monitoringi yirik va murakkab bo‟lgan davlat miqyosidagi tadbirlar 
qatori pog‟onali va ko‟p bosqichli aniq tizimga asoslangan holda o‟tkazish zarur. 
Bunda quyidagi tartib tizimi qo‟llanilganda kutiladigan natijalar samarali bo‟ladi: 
- 
davlat yer monitoringi (yuqori pog‟ona); 
- 
xalqaro giper yer monitoringi (xalqaro miqyosida 1-pog‟ona); 
- 
yer toifalari bo‟yicha (2-pog‟ona); 
- 
yer egaliklari bo‟yicha (3-pog‟ona) 
- yerdan foydalanuvchilar bo‟yicha (3-pog‟ona); 
- 
yer uchastkalari (lokal) bo‟yicha (4-pog‟ona); 
Yer monitoringi Orol dengizi mintaqasi, Amudaryo, Sirdaryo havzalari, yirik 
tog‟lar mintaqalariga kiruvchi xalqaro ahamiyatga molik dastur-loyihalarni ishlab 
chiqish jarayoni tarkibida ham O‟zbekiston Respublikasi giper yer monitoringi 
o‟tkazishda ishtirok etishi mumkin. 
Monitoring - ma‟lum manbaning (ob‟ektning) holatini uzluksiz kuzatib borish 

---

39 
bo‟yicha maxsus tashkil etiladigan tadbir hisoblanadi. Yer monitoringi davlat 
miqyosida yaxlit tabiiy muhit holati monitoringining tarkibiy qismi bo‟lib, uning 
manbaasi O‟zbekiston Respublikasining yerga egalik shakli, undan foydalanish 
maqsadi va yo‟nalishidan kat‟iy nazar yagona yer mulk saloxiyati hisoblanadi. 
Yer monitoringi yer mulk salohiyatining respublika hududida joylashgan 
o‟rni, chegarasi va maydoniga ko‟ra ma‟muriy tuman, viloyat, mintaqa va alohida 
xususiyatlarga ega bo‟lgan maydonlarga nisbatan amalga oshiriladi. Respublika 
hududida rasmiy ravishda belgilangan iqtisodiy geografik hududlar bo‟yicha 
mintaqaviy monitoring va ekologik landshaft, 
alohida xususiyatga ega bo‟lgan yer egaligi hisoblanadi. Yerdan foydalanuvchi 
darajasigacha hamda alohida olingan yer maydoni bo‟lagi uchun ham lokal yer 
monitoringin joriy etish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Yer monitoringi natijalari yer mulk salohiyatini baholash va uning holatini 
yaxshilash bo‟yicha tadbirlar ishlab chiqishda foydalaniladi. Yer monitoringi 
bo‟yicha kuzatuv tayanch nuqtalari, davlat xizmati muassasalarida tashkil qilingan 
sharoitda va faoliyatga uzluksizlik maqomi berilgandagina yaxshi samaralarga 
erishish imkoniyati yaratiladi. O‟zbekiston Respublikasining “Yer kodeksi”da yer 
monitoringi yer tarkibidagi o‟zgarishlarini o‟z vaqtida aniqlash, ularga baho berish, 
yerdan foydalanish jarayonidagi salbiy oqibatlarni oldini olish va tugatish uchun yer 
mulk salohiyatini holatini kuzatib turish deb belgilangan. 
Yer monitoringi respublika miq‟yosida kuzatuv va nazorat bo‟yicha yagona 
tizimda o‟tkaziladi va quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan: 
- 
yer fondi tarkibidagi o‟zgarishlarni o‟z vaqtida aniqlash; 
- 
yer turlari holatini va bahosidagi tafovutlarini aniqlash; 
- 
yer turlari bo‟yicha sodir bo‟layotgan salbiy oqibatlarini oldini olish, 
ogohlantirish bo‟yicha tavsiyalar va bashoratlash ishlarini bajarish; 
- 
davlat yer kadastri va yer tuzishi muassasalari, yerdan foydalanishni 
nazorat va muhofaza qilish organlarini zarur axborotlar bilan o‟z vaqtida ta‟minlash. 
O‟zbekiston Respublikasida joriy etilayotgan yer monitoringi 1998 yilda Oliy 
majlis sessiyalarida qabul qilingan “Yer kodeksi ” va “Yer kadastri” to‟g‟risidagi 

---

40 
qonunlarga asosan o‟tkaziladi. Yer monitoringini olib borish maqsadi, mohiyati va 
vazifalariga ko‟ra quyidagi asosiy yo‟nalishlarda olib borishni maqsadga muvofiq 
deb bilamiz: ilmiy uslubiy, uslubiy-amaliy, amaliy huquqiy, texnik va axborotlar 
tizimi. Ilmiy-uslubiy yo‟nalishda yer fondi tarkibida miqdor va sifat o‟zgarishlarni 
qonuniyatlarni asoslash, umumuslubiy yondashuvlar asosida maqbul yechimlarga 
intilish usullarini yaratish. Bunda amalga oshiriladigan ilmiy uslubiy yondashuvlar 
aniq yer uchastkalarida, tajriba maydonlarida etalon ob‟ektlarida olib boriladigan 
dala tadqiqot ishlari natijasiga suyanish zarur. 
Uslubiy-amaliy va amaliy yo‟nalishlar birlamchi manbaalar yerlarni iqtisodiy, 
ijtimoiy, 
ekologik 
baholash 
natijalarini 
aniqlash 
bo‟yicha 
uslublarni 
takomillashtirish, yerlarni yangidan haritalash, mavjudlariga zarur tuzatmalar 
kiritish, yerlarni kompleks baholash uchun manbaalar yig‟ish kabi ishlarni bajarish 
kuzda tutiladi. 
Huquqiy, texnik va axborot yo‟nalishlarda; yerlardan foydalanishning 
huquqiy asoslarga mosligi, yer egaligi yoki yerdan foydalanuvchi, tuman va viloyat 
haritalariga zarur o‟zgarishlar kiritish va ularni muntazam nazorat qilish (yerlarni 
mavjud holati, ekalogik, etalon, prognoz, tabiatni muhofaza qilish, tuproq 
yemirilishi, tuproqlarni meliorativ holati, ularni ifloslanganlik darajasi, ball boniteti 
va boshqa turdagi haritalarni tuzish); yerdan samarali foydalanishni boshqarish 
maqsadida nazorat natijalari bo‟yicha tegishli davlat organlariga axborot tizimini 
yaratish va zarur ma‟lumotlarni o‟z vaqtida yetkazish, nazorat natijalariga ko‟ra 
mahalliy xukumat organlariga, tegishli qo‟mita va vazirliklarga yer resurslari 
holatini yaxshilash bo‟yicha taklif, mulohazalar va tavsiya hamda tadbirlar ishlab 
chiqish va taqdim etish. 
Texnik axborot yo‟nalishining asosiy maqsadi avtomatlashgan yagona 
monitoring bazasini yaratish, dasturlar paketini ishlab chiqish, respublika yer 
resurslari to‟g‟risida ma‟lumotlarni qabul qilish, taxlil qilish va saqlash tizimini 
barpo etish hisoblanadi. 
Yer monitoringi yer egaligi va yerdan foydalanuvchi hududida hamda ularni 
tarkibiga kiruvchi dala va yer uchastkalarida yer toifalari hamda turlarning 

---

41 
o‟zgarishi va ularni holatini baholash bo‟yicha uzluksiz kuzatuvlar va nazorat 
ishlarini o‟z ichiga oladi. Yer resurslarining holatini takroriy xotiralash, o‟lchov va 
baholash hamda labaratoriya ishlari uzluksiz kuzatuvlar natijasida aniqlanadi. Yer 
egaligi yoki yerdan foydalanuvchilar chegaralaridagi yer resurslarining holatlari 
alohida o‟rganiladi va zarur tadbir belgilanadi. Bu jarayon yer toifalari idora, 
qo‟mita yoki vazirliklar tasarrufidagi yer uchastkalari chegaralarida ham o‟tkazilishi 
maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Yerdan foydalanuvchi sub‟ektlarning atrof muhitga va hududga bo‟lgan salbiy 
ta‟siri lokal, mintaqaviy va global mikyoslarda ko‟rib chiqiladi. 
Yer monitoringini tashkil qilish maqsadiga ko‟ra quyidagi ishlab chiqish, 
belgilashni maqsadga muvofiq deb bilamiz: 
- 
yerlarni kompleks ro‟yxatga olish; 
- 
qishloq xo‟jaligi turlari bo‟yicha tuproq monitoringini o‟tkazish; 
- 
davlat zaxira yerlarini ro‟yxatga olish va baholash ishlari; 
- 
yer monitoringini texnik axborotlar tizimini yaratish undan foydalanish 
tartibini ishlab chiqish; 
- yer monitoringin natijalarni ko‟rib chiqish, tasdiqlash va rasmiylashtirish; 
- 
yerdan foydalanish bo‟yicha huquqiy chora tadbirlar ishlab chiqish va 
ularning ijrosini nazorat qilish. 
Yuqorida yoritilgan yer monitoringini tashkil qilish va amalda joriy etish 
masalalari barcha yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilar uchun tartib-qoida va 
yer monitoringini yurituvchi davlat muassasalarini ish ko‟lamini umumiy tarzda 
belgilab beradi. Lekin muammoga chuqurroq yondashganimizda yer monitoringini 
hayotga tadbiq etishda nazariy, uslubiy va amaliy masalalarda “uzilishlar‟ 
mavjudligi aniqlangan. 
Ma‟lumki, “Yer kodeksiga” muvofiq respublikamiz yagona yer fondi 8 ta 
toifadan iborat bo‟lib, bu toifalarga oid yer turlar har bir tuman, mintaqa va 
viloyatda o‟zaro chambarchas bog‟liq holda hududiy joylashganini guvohi bo‟lamiz. 
Demak, bitta ma‟muriy-hududiy tuman zaminida bir nechta yer toifalari 
joylashgan. O‟z navbatida yer fondi toifalaridan foydalanishni boshqarishda tuman 

---

42 
hokimligidan tashqari bir nechta idora qo‟mita va vazirliklar ishtirok etishlari 
ma‟lum. 
Shuning uchun tumanda yer monitoringini joriy etishda tashkiliy masalalarni 
hal etishda qiyinchiliklar kuzatilishi ravshan. 
O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi “Yergeodezkadastr” 
davlat qo‟mitasi tarkibidagi Geodeziya va kartografiya Milliy markazi 20 ta 
yo‟nalishda olib borilayotgan kadastr tizimi faoliyatida ham yer monitoringi davlat 
xizmati kabi ilmiy-uslubiy va amaliy ishlar olib borilishi mualliflar tomonidan 
chuqur taxlil qilingan. Natijada davlat kadastrlar tizimini joriy etishdagi ijobiy 
yo‟nalishlar yer monitoringini tashkil qilishda ilmiy-uslubiy yondashuvlarda katta 
ahamiyatga egaligini qayd etish lozim. 
Yer monitoringini joriy etishda xalq xo‟jaligi tarmoqlari bo‟yicha va tarmoq 
ichidagi yerga egalik qiluvchi va yerdan foydalanuvchi sub‟ektlar tizimini hisobga 
olish bu yo‟nalishdagi tadbirlarni o‟tkazishning yaxlitlik tamoyiliga rioya etishga 
asos yaratadi. Chunki xalq xo‟jalik tarmoqlarini boshqaruv tamoyillari yagona 
davlat mulki bo‟lgan yer resurslaridan foydalanishini boshqarish tamoyillariga to‟liq 
mos keladi. 
Demak, davlat yer monitoringi xizmat tizimi ham umumiylikdan xususiylikka 
va uni aksi bo‟lgan xususiylikdan umumiylikka bo‟lgan tamoyilga asoslangani 
maqsadga muvofiq bo‟ladi. Albatta, bu o‟rinda davlat yer kadastri va davlat yer 
monitoringi xizmatini ma‟lum ma‟noda uyg‟unlashtirilgan holda tashkil etish 
samara beradi. Bunda yer kadastri va yer monitoringi natijalarini bevosita birlamchi 
manbalarini uyg‟unligi, nazariy va amaliy masalalardagi umumiylik ham har ikki 
yo‟nalishni o‟zaro aloqadorligidan dalolat beradi. 
Yer egaligi yoki yerdan foydalanuvchi sub‟ektlarni ishlab chiqarish faoliyatini 
bevosita boshqarib turuvchi idora, qo‟mita yoki vazirlik qoshida yer monitoringi 
xizmatini muvofiqlashtiruvchi mutaxassislar guruhini tashkil etish zaruriyati 
tug‟iladi. 
Yer monitoringi davlat axborot xizmati, davlat muassasalari yoki fuqarolar 
tasarrufidagi yer resurslari tug‟risidagi tezkor ma‟lumotlar olish va aniqlangan 

---

43 
salbiy oqibatlarni o‟z vaqtida bartaraf etishga yordam beradi. O‟z navbatida yer 
monitoringi natijalari asosida yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarish 
chora tadbirlarini ishlab chiqishda yer kadastri va yer tuzish xizmati idoralari zarur 
manbalarga ega bo‟lish imkoniyati yaratiladi. Yer monitoringi yirik va murakkab 
bo‟lgan davlat miqyosidagi tadbirlar qatori pog‟onali va ko‟p bosqichli aniq tizimga 
asoslangan holda o‟tkazish zarur. Bunda quyidagi tartib tizimi qo‟llanilganda 
kutiladigan natijalar samarali bo‟ladi: 
- davlat yer monitoringi (yuqori pog‟ona); 
- xalqaro giper yer monitoringi (xalqaro miqyosda 1-pog‟ona); 
- yer toifalari bo‟yicha (2-pog‟ona); 
- yer egaliklari bo‟yicha (3-pog‟ona); 
- yerdan foydalanuvchilar bo‟yicha (3-pog‟ona); 
- yer uchastkalari (lokal) bo‟yicha (4-pog‟ona). 
Yer monitoringi natijalari respublika Vazirlar Mahkamasi qoshidagi maxsus 
boshqarma, bu ma‟lumotlarni umumlashtiruvchi maxsus idora, muassasa va 
tashkilotlarni muntazam yig‟ilib, taxlil etilib zarur xulosa va tadbirlar ishlab 
chiqiladi. 
Respublika hududida rasmiy ravishda belgilangan geografik hududlar 
bo‟yicha mintaqaviy monitoring va ekologik landshaft, alohida hududiy xususiyatga 
ega bo‟lgan yer egaligi, yerdan foydalanuvchi darajasigacha ma‟lum yer maydoni 
bo‟lagi uchun ham alohida (lokal) yer monitoringini o‟tkazish maqsadga muvofiq 
hisoblanadi. 
Yer monitoringi Orol dengizi mintaqasi Amudaryo, Sirdaryo havzalari, yirik 
tog‟lar mintaqalariga kiruvchi xalqaro ahamiyatlarga molik dastur-loyihalarni ishlab 
chiqish jarayoni tarkibida ham O‟zbekiston Respublikasi giper yer monitoringi 
ishtirok etishi mumkin.