Namangan davlat universiteti kimyo kafedrasi analitik kimyo

I.3. Cho’kma hosil bo’lishi.

Biron kiyin eruvchan to’z, masalan CaSO₄ cho’kmasi (birinchi faza) yuzasiga tegib turadigan shu to’zning tuyingan eritmasi (ikkinchi faza) bor deb faraz qilaylik. Ikkala faza orasida muvozanat holat qaror topadi, chunki bu yerda ikki qarama-qarshi jarayon sodir bo’ladi.

a) Cho’kmaning erishi : CaSO₄ kristall panjarali tarkibidagi Ca²⁺ hamda SO^2-₄ ionlarining suvning ko’tblangan molekulalari ta‘sirida asta-syokin kattik modda sirtidan eritmaga o’tadi, uning tezligi v₁ bo’lsin.

b) Cho’kmaning hosil bo’lishi ; eritmadagi Са²⁺ va SO^2-₄ ionlarining o’zaro yoki cho’kmadagi kristallar sirti bilan tuknashishi natijasida CaSO₄ tuzi holida cho’kmaga tusha boradi, uning tezligi v₂ bo’lsin.

SHunday qilib, CaSO₄ tuzinig cho’kmasi bilan eritmadagi Са²⁺ va SO^2-₄ ionlari orasidagi dinamiq muvozanat qaror topadi :

CaSO₄ ↔ Ca²⁺ + SO^2-₄

CHo’kma tuyingan eritma

Dinamiq muvozanat qaror topgan vaqtdan boshlab eritmadagi Са²⁺ va SO^2-₄ ionlarining yoki cho’kmadagi CaSO₄ molekulalarining soni o’zgarmas qiymatga teng bo’lib qoladi. (boshqacha aytganda, necha molekula CaSO₄ eritmaga o’tsa, tuyingan eritmadagi Са²⁺ va SO^2-₄ ionlaridan xuddi ushancha molekul hosil bo’ladi.) erish hamda cho’kma hosil bo’lish jarayonlari uchun massalar ta‘sir konunining qo’llash tufayli (o’zgarmas temperaturada) qaror topgan dinamiq muvozanatni boshqarish uchun ahamiyatga ega bo’lgan konuniyatlar keltirib chiqarilishi mumkin.

CHo’kmaning erish tezligi v₁ vaqt birligi ichida kancha Са²⁺ va SO^2-₄ ionlari eritmaga o’tishini ko’rsatadi. Tezlik sirt birligidagi Са²⁺ va SO^2-₄ ionlari soniga proportsionaldir. Vaqt o’tishi bilan ushbu ionlarning kristallar yuzasidagi sonini o’zgarmas deb qabul qilish mumkin :

v₁ = R₁S

bu yerda : R₁ – o’zgarmas temperaturada doimiy miqdor.

S – cho’kmaning eritmaga tegib turgan sirti.

Qaytar protsess , ya‘ni Са²⁺ va SO^2-₄ ionlarining CaSO₄ kristallari sirtiga cho’kish tezligi v₂ ana shu ionlarning cho’kmadagi kristallar sirti bilan tuknashishlar soniga bog’liq. Oxirgi kattalik ionlarning eritmadagi kontsentratsiyasiga to’g’ri proportsional ravishda o’zgaradi.

Demak, v₂ = R₂[Ca²⁺] [SO^2-₄] S

Bu yerda S –cho’kma sirti, R₂ –o’zgarmas temperaturada doimiy miqdor.

Tuyingan eritmada muvozanat qaror topgani uchun v₂ = v₁ bo’ladi, ularning qiymati quyilsa

R₂[Ca²⁺] [SO^2-₄] S = R₁ S ёки [Ca²⁺] [SO^2-₄]=

Ikki o’zgarmas doimiy qiymatlarning nisbati

ham o’zgarmas kattalikdir, uni EK (eruvchanlik kupaytmasi )bilan belgilaymiz.

[Ca²⁺] [SO^2-₄] = ЭК_CaSO4 = const

EK qiymati to’zning eruvchanligini xarakterlaydi. Kiyin eruvchan elektrolitning tuyingan eritmasidagi ionlar kontsentratsiyasining kupaytmasi o’zgarmas temperaturada o’zgarmas miqdordir.

Agar kam eruvchan elektrolitning tarkibi AnBm formulaga muvofiq kelsa, uning elektrolitik dissotsilanish tenglamasi

AnBm ↔ nAⁱ⁺ + mB^R-
Eruvchanlik kupaytmasi

ЭК _АnBm=[Aⁱ⁺]ⁿ • [B^R-]^m

Ifodaga muvofiq keladi.

ЭК_Ba3((PO4)2 = [Ba²⁺] • [PO^3-₄]²

Moddalarning eruvchanlik kupaytmasi eruvchi moddalarning tabiatiga, temperatura va erituvchiga bog’liq.

Moddaning eruvchanligi ma‘lum bo’lsa, undan foydalanib EK ning qiymatini hisoblash mumkin. Aksincha Ek ning qiymatidan foydalanib, moddaning eruvchanligini (1 litr eritmadagi molekulalar yoki grammlar sonini) aniqlash mumkin.

1. misol

PbCI₂ borligi ma‘lum EK_PbCI2 ni hisoblang?

Yechish : 1g-mol PbCI₂ 278 ga teng, eruvchanlik mol/l bilan ifodalansa 11 :278 = 0,039 yoki 3,9• 10^-2 mol/l

Bu tuz quyidagi tenglama bo’yicha dissotsilanadi :

PbCI₂ ↔ Pb²⁺ +2CI^- eritmadagi PbCI₂ tuzi ionlar holatida bo’ladi. Ionlarning kontsentratsiyasi

[Pb²⁺] = 3,9• 10^-2 mol/l

[CI^-] = 7,8• 10^-2 mol/l

EK_PbCI2=[Pb²⁺] •[CI^-] =3,9• 10^-2•(7,8• 10^-2)² = 237,9•10^-6≈2,4•10^-4

2.misol xona temperaturasida EK_BaSO4 = 1,1• 10^-10, BaSO₄ tuzining eruvchanligini hisoblang.

Yechish.

Moddaning mol/l bilan ifodalangan izlanayotgan izlanuvchanligini x bilan belgilaymiz. BaSO₄ tuzining x molekulasi eritmada xar biri x mol/l Ва²⁺ va x mol/l SO^2-₄ ionlariga dissotsilanadi. Demak [Ва²⁺] = х mol/l

[SO^2-₄] = x mol/l

EK_BaSO4 = [Ва²⁺] • [SO^2-₄] = х•х =х² = 1,1•10^-10

Х = 1,1•10^-10 =1,05•10^-5 mol/l