Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi
Sotsializm yemirilishining sabablari va oqibatlari
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sotsializm yemirilishining sabablari va oqibatlari. Hozirgi kunda barcha
xalqlar va davlatlar yer yuzida bo’layotgan voqealar, taraqqiyot jarayonlari bilan uzviy bog’langan sharoitda yashamoqdalar. Chunki, dunyoning u yoki bu mintaqasida bo’layotgan keskinlik albatta, qo’shni mintaqalarda ham o’z ta’sirini ko’rsatishi tabiiydir. Mamlakatimizning Birinchi Prezidenti I. A. Karimovning 223 2000- yil sentabrda BMT Bosh Assambleyasida so’zlagan nutqini eslash joizdir. “Kimki qandaydir tor xavfsizlik qobig’iga o’ralib, bu Yevropa, Amerika yoki boshqa biron mintaqaga taalluqli deya “o’zga” davlatlar muammolaridan go’yo chetda turishga intilayotgan bo’lsa, mavjud voqelikdan tamomila yiroqdir, bugun dunyo mamlakatlari bir-biri bilan uzviy bog’liq va ajralmasdir”. Shu sababli sodir bo’lgan bunday o’zgarishlarni chuqurroq o’rganib, ularga o’z munosabatimizni bildirishimiz muhimdir. XX asrning oxirida yuz bergan buyuk voqea sifatida tarixga kirgan sotsializm tizimining yemirilishi shubhasiz tarixchilarning diqqat markazida turishi tabiiydir. Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropadagi sotsialistik davlatlarda shuningdek, SSSRda yuz bergan o’zgarishlar jarayonining kelib chiqish sabablari va oqibatlarini chuqur o’rganish hamda tegishli xulosalar chiqarish, amalga oshirilayotgan islohotchilik harakatlarini qiyosiy ravishda tahlil qilish nihoyatda ahamiyatlidir. Aftidan, 1989-yil 1848-yilga o’xshab tarixda ramziy yil bo’lib qoldi. Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropa ko’z o’ngimizda o’zgarib ketdi, ommaning kuchli harakatlari natijasida avtoritar tuzumlar quladi, kommunistik partiyalarning yakka hukmronligiga chek qo’yildi. Ba’zan fojiali va oldindan aytib bo’lmaydigan voqealar sodir bo’ldi. Shuni ham aytib o’tish kerakki, sobiq sovet kishilarining aksariyati uchun voqealarning bunday burilish olishi kutilmagan hol bo’ldi va deyarli esankiratuvchi ta’sir ko’rsatdi. Buni shunday tushuntirsa bo’ladi: Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropa davlatlarida va SSSRda keyingi yillarda yuz bergan real ichki jarayonlar, aytish mumkin, Vengriya va Pol’shani istisno qilganda, ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va hamkorlikning murakkab muammolari sovet ommaviy axborot vositalarida aynan mushohada qilinmadi hamda yoritilmadi. Ular o’tmishning ayanchli an’analariga mahliyo bo’lib, odatda bu mamlakatlardagi ishlarning haqiqiy ahvolini ancha bo’yab tasvirladilar, bunda yaqinda hokimiyatdan chetlashtirilgan doiralarning rasmiy nuqtai nazarini ifodaladilar. Shu bilan bir vaqtda u yerda sotsial keskinlik kuchaya bordi, oxiri 1989-yilning oxirida bo’ronga aylandi va totalitar hamda avtoritar boshqaruv rejimlariga chek qo’yildi. 224 Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropadagi, shuningdek, SSSRdagi muhim o’zgarishlar jarayoni kontinentdagi muqitni tubdan o’zgartirib yubordi. Sovuq munosabatlar urushiga chek qo’yilib, G’arb bilan Sharq o’rtasida ishonch ruhi vujudga keldi, German davlatlarining birlashish jarayonini tezlashtirdi, mustaqil davlatlarning tashkil topishiga zamin tayyorladi. Avvalo shuni aytib o’tish kerakki, sobiq sotsialistik mamlakatlardagi o’zgarishlar jarayoni jamiyatdagi inqirozlar oqibatida, xalqlarning uzoq yillar davomida yetilib kelgan pinhoniy noroziliklari natijasida yuzaga keldi. Demak, XX asr 40-yillar oxirida “sotsialistik” inqiloblar g’alaba qilgan va forma jihatidan sotsialistik tuzum o’rnatilgan davlatlarda ommaning antiavtoritar va antitotalitar chiqishlari bu tizimning taqidirini hal qildi. Bunday o’zgarishlar Ruminiyadan tashqari boshqa sotsialistik davlatlarda qon to’kishlarsiz amalga oshirildi. Demak, sotsialistik davlatlardagi o’zgarishlar jarayoni birdaniga yuzaga kelgan yo’q, buning boshlanishini oldingi 10 yilliklardan izlamoq kerak. Bu haqda mutaxassislarning bir necha marta bahslari va munozarali tortishuvlari bo’lib o’tganligini eslash joizdir. Unda sotsialistik davlatlarda yuz berayotgan va yetilib kelayotgan inqirozli jarayonlar muhokama qilingandi, undan qutulish yo’llari qidirilgandi. Biroq olimlarning fikrlari ma’muriy-buyruqbozlik apparati rahbarlari tomonidan inobatga olinmadi. Natijada, 1989-yilning oxiridagi voqealarning shiddatli kechishi GDR, Ruminiya, Bolgariya, Chexoslovakiya, Pol’sha va Vengriyada mavjud bo’lgan sotsialistik tuzumni ostin-ustun qilib tashladi. Bu voqealar ushbu davlatlarda siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy inqirozlarning yuqori cho’qqisiga chiqqanligining oqibati bo’ldi. Yana shuni ta’kidlash lozimki, ushbu jarayonlar yuz berishining asosiy sababi, Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda asosan, 1947–1948-yillarda sotsializm qurish sovetcha modelining ushbu davlatlarga aynan ko’chirilishi oqibatida bo’ldi. Jamiyatni boshqarishning Stalincha ma’muriy-buyruqbozlik usulining mahalliy va milliy xususiyatlarni hisobga olmay Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropadagi sotsialistik davlatlar hayotiga aynan ko’chirilishi noto’g’ri ekanligini hayotning o’zi ko’rsatdi. To’g’ri o’sha paytda sotsializm qurishning sovetcha modelidan boshqa yo’l yo’q edi, bu 225 yo’l yagona, to’g’ri yo’l deb qabul qildirilgandi. Biroq, ushbu sovetcha yo’lni qabul qildirishda xalqlarning ko’p mingyillik milliy an’analari, urf-odatlari va qadriyatlari, mahalliy sharoitlari va milliy xususiyatlari, diniy e’tiqodi va chegaralari hisobga olinmadi. Yevropada sotsializm yo’liga o’tgan davlatlarda mavjud sovet modelini ko’p Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|