Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

partiyaviylik asosida milliy va mahalliy xususiyatlarga qarab o’zgartirishga 
urinishlar darhol bug’ib tashlandi. Sovet modelidan bo’yin tovlash, yoki siyosiy va 
iqtisodiy reformalar qilishga bo’lgan har qanday urinishlar darrov davlatlar 
o’rtasidagi kelishmovchiliklarning kelib chiqishiga sabab bo’lardi. Masalan, 1948-
yildagi Yugoslaviya bilan kelishmovchilik shunday kelib chiqqan edi. O’sha 
vaqtda deyarlik barcha kompartiyalar VKP (b) yo’lini ma’qullab Yugoslaviya 
kompartiyasi faoliyatini dastlab, burjuacha millatchilikka burilishda, so’ngra 
fashizm tomon burilishda va keyinchalik to’g’ridan-to’g’ri Yugoslaviya xalqining 
milliy manfaatlariga xoinlik qilishda aybladilar. 
Bu ayblashlar 1948-yil iyunda bo’lgan Kominformbyuro rezolyutsiyasida, 
xususan “Yugoslaviya kompartiyasidagi ahvolga doir” degan hujjatda va 1949-yil 
noyabrda qabul qilingan “Yugoslaviya kompartiyasi qotillar va josuslar hokimiyati 
tepasida” degan hujjatda o’z aksini topdi. 
Jamiyatga begona bo’lgan modelning tiqishtirilishi, xalqlarning va 
mamlakatlarning tarixiy, milliy xususiyatlarini hisobga olmasak, uni o’tmish 
qadriyatlari va an’analaridan, Yevropa va dunyo mamlakatlari bilan yuritib kelgan 
ko’p asrlik aloqalaridan ajratib qo’yish siyosatidan noroziliklar Yugoslaviyadan 
tashqari boshqa mamlakatlarda ham sotsializm qurishning dastlabki-yillaridanoq 
boshlangan edi. Ma’qul bo’lmagan sovetcha modeldan voz kechish yoki uni isloh 
qilish uchun bo’lgan urinishlarni biz 1953-yilda Berlinda, 1956-yilda Pol’sha va 
Vengriyada, 1968-yilda Chexoslovakiyada, 1980–1981-yillarda Pol’shada yuz 
bergan voqealar bilan izohlaymiz. Afsuski, bunday harakatlar turli xil yo’llar bilan, 
jumladan: kuch ishlatish yo’li bilan, SSSRning “harbiy yordami” bilan mamlakat 
rahbarlarini almashtirish yo’li bilan va “revizionizmga” qarshi juda qattiq kurash 
olib borish yo’li bilan bostirilardi. 

---

226 
Markazga bo’ysunishni susaytirmaslik, imperializmga qarshi kurashda 
sotsializm blokining birligini saqlab qolish, yagona mafkuraviy frontning birligi 
uchun kurash olib borish siyosati xalqlarning va davlatlarning tarixiy va milliy 
qiziqishlaridan ustun qo’yildi. Masalan: Varshava Shartnomasi Mudofaa Tashkiloti 
a’zolaridan 5 davlatning (SSSR, GDR, Vengriya, Pol’sha, Bolgariya) kollektiv 
“internatsional” aktga birlashgan holda 1968-yil bahorda Chexoslovakiya davlati 
hududiga o’z qo’shinlarini kiritishlari mavjud tizimda boshlangan inqirozning 
oldini olib qolish uchun va kuch ishlatish yo’li bilan jahon sotsializm tizimining 
o’zini ham saqlab qolishga bo’lgan urinish edi. 
Kommunistik harakatning zarbdor kuchlari va rahbarlari bunday holatning 
kelib chiqish sabablarini bilar edilar. Shuning uchun ham G’arbiy Yevropa 
davlatlari kompartiyalarining faol a’zolari orasida munozarali diskussiyalar ham 
bo’ldi, Yevropaning o’z xususiyatlarini hisobga olib, ish yuritish tarafdorlari 
bo’lgan “yevrokommunizm” oqimi ham vujudga keldi. Biroq, 1969-yildagi 
Kommunistik va ishchi partiyalari vakillarining Xalqaro kengashidan keyin 
bunday holatlar aniq ko’rina boshlagan bo’lsa ham, masalani kollektiv bo’lib 
muhokama qilishdan, inqirozli holatlarni bartaraf qilish yo’llarini izlashdan 
ko’pincha chetlab o’tildi. Kommunistik va ishchi partiyalari vakillarining 
kengashlari va uchrashuvlarida asosan “kommunistik birlik uchun”, “tinchlik va 
qurolsizlanish uchun» kurash masalalari muhokama qilindi. “Sotsialistik 
hamkorlik” ideologlari asosan, o’zlarining sa’yi-harakatlarini kommunistik 
qurilishning “umumiy qonuniyatlari”ni ishlab chiqishga qaratdilar. Xususan, 1957-
yilda bo’lgan kengashda ushbu mazmundagi bir qancha hujjatlar qabul qilindi. 
Voqelikka va sotsializm qurish ishiga yangicha yondoshish harakatlari inkor qilib 
kelindi. yetilib kelayotgan “kasallik” sabablari o’rganilish o’rniga u yashirib 
kelindi. Shu yo’l bilan sotsialistik hamjamiyatdagi portlash jarayonlari bir muncha 
orqaga surilgan edi. Bunday siyosat yuritish asosan, XX asr 60-yillari oxiri – 70-
yillari boshlariga kelganida o’zining nomaqbul siyosat ekanligini ko’rsata 
boshladi. Ayniqsa, qurollanish poygasini yuqori darajada olib borish orqali NATO 
bloki bilan Varshava Shartnomasi harbiy Tashkiloti o’rtasidagi kuchlar 

---

227 
muvozanatini saqlab turishga urinish o’ta xavfli siyosat ekanligidan butun jahon 
tashvishga tusha boshladi. Bu o’z navbatida sotsializmga ixlosi bor 
mamlakatlarning ham undan yuz o’girib ketishlariga sabab bo’ldi. To’g’ri, bunday 
holatlar tashqi siyosat yuritish borasida sotsialistik mamlakatlarni ma’lum darajada 
ijobiy siljishlar qilishga majbur qildi. 
XX asr 70- yillari boshida Germaniya masalasini tinch yo’l bilan hal qilishga 
urinish, 1970-yil 12-avgustda SSSR bilan GFR o’rtasida davlat shartnomasining 
imzolanishi, 1975-yilda Xel’sinkida Umumevropa Kengashining chaqirilishi, 
Yevropa kontinentida xalqaro keskinlikni yumshatishga erishish va boshqalar 
sotsialistik “hamdo’stlik” mamlakatlari bilan kapitalistik mamlakatlar o’rtasidagi 
qarama-qarshiliklarni bir muncha yumshatganday bo’ldi. Biroq, sotsialistik 
«hamdo’stlik» mamlakatlari iqtisodiy hayotidagi ilgarigi boshqarish usuli va 
markazdan qochuvchi kuchga qarshi kurash yo’li saqlanib qolaverdi-ki, bu o’z 
navbatida sotsialistik “hamdo’stlik” mamlakatlari xalq xo’jaligining jahon 
mamlakatlari xalq xo’jaligida bo’layotgan buyuk o’zgarishlardan orqada qolib, 
ilmiy-texnika inqilobi talablariga javob berolmay qolishiga olib keldi. Masalan: 
GDRni olaylik, u yerga xalq xo’jaligini yuritishning sovetcha modeli aynan 
ko’chirilgandan keyin, urushdan oldin va urush-yillarida GFR xalq xo’jaligi bilan 
bir xil darajada turgan GDR xalq xo’jaligi sotsializm qurilishi-yillarida butunlay 
orqada qolib ketdi. 1989-yilga kelganda GDRdagi mehnat unumdorligi 
GFRdagidan 40 foiz past bo’ldi. 
So’z bilan qurilayotgan sotsializm va kommunizm bilan amaldagi sotsializm 
o’rtasidagi jarlik tobora chuqurlashib bordi. Shuni aytib o’tish kerakki, SSSR da 
ham va sotsialistik hamdo’stlik mamlakatlarining birontasida ham o’tgan-yillar 
mobaynida xalq ommasining turmush farovonligini ta’minlagan va ta’minlay 
oladigan, rivojlangan kapitalistik mamlakatlar xalq xo’jaligiga yaqin bo’lgan 
mustahkam xalq xo’jaligi tizimi yaratilmadi. Sotsialistik xalq xo’jaligidagi 
inqirozli holat-yildan-yilga chuqurlashib bordi, ishlab chiqarish va milliy daromad 
ko’rsatkichlari pasayib bordi. Inflyatsiya kuchayib, davlatlarning tashqi qarzi oshib 
bordi. 

---

228 
Qaror topgan sotsialistik jamiyat demokratiyaning eng oliy formasi sifatida 
atalsada, ammo qog’ozdagi deklaratsiya demokratiyasi haqiqiy hayotiy demokratik 
jamiyatdan juda yiroqda turar edi. Inson huquqlari masalasining eng oddiy 
elementlariga ham z’tibor berilmadi. SSSRdagi kabi hamdo’stlik va Yevropadagi 
sotsialistik mamlakatlarda ham sotsialistik jamiyat nuqsonlarini, kompartiyalar 
siyosatidagi xatolarni tanqid qilish, kamchiliklarni ochib tashlash uchun urinish 
sotsializmga dushmanlik sifatida baholandi va tegishli jazo choralari qurildi. 
Sotsialistik jamiyatning xato va kamchiliklardan xoli bo’lgan jamiyat 
sifatida baholanishi va siyosat yuritilishi, xalq ommasi keng tabaqalarining fikri 
bilan hisoblashmaslik, amalda ularni jamiyatni boshqarish ishlaridan chetlashtirib, 
faqat topshiriqlar va buyruqlarni bajaruvchi passiv ijrochilarga aylantirib qo’yish, 
fikrlash, novatorlik va kashfiyotlar qilish huquqidan mahrum qilib qo’yish va 
hokazolar ma’muriy-buyruqbozlik usulida ish yuritayotgan kompartiyalar 
rahbarlariga nisbatan norozilikni kuchaytirib bordi. 
SSSR hamda Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropadagi sotsialistik 
davlatlarning ichki ahvolini keskinlashtirgan, demokratiya mavjud bo’lmagan 
vaziyatda siyosiy-mafkuraviy nostabillik uchun shart-sharoit yaratgan boshqa 
muhim omillar ham bor edi. Avtoritar rejimlar jamiyatni demokratik asosda qurish 
bilan muvofiq kelmas edi. Xalq manfaatlari, uning xohish-istaklari hukmron 
doiralar uchun hech narsa emas edi. 
Fikrlar xilma-xilligi isyonkorlik deb hisoblanar va ta’qib qilinar edi. Zero, 
har qanday boshqacha fikrlashning oldini olish uchun repressiya mashinasi doimo 
tayyor turar edi. “Dissidentlar” deb atalmish kishilar, ko’pincha shunday nom 
olgan taniqli yozuvchilar, masalan Chexoslovakiyaning o’zgarishlar jarayonidan 
keyingi Prezidenti V.Gavel kabilar, shuningdek, madaniyat arboblari, olimlar 
qamoq va sudlarga duchor qilinar yoki mamlakatdan surgun qilinardi. GDR 
aholisining 1989-yilning ikkinchi yarmida mamlakatdan GFR tomon ommaviy 
ravishda o’tib ketishga urinishlari, birinchi navbatda iqtisodiy sabablar bilan emas, 
balki siyosiy erkinliklar yo’qligi bilan bog’liq ekanligini o’tkazilgan sotsiologik 
so’rovlar ko’rsatdi. Mintaqa mamlakatlarida qonunchilikni buzishlar, poraxo’rlik, 

---

229 
xazina o’g’irligi keng yoyildi. E. Xonekker va GBSPning boshqa rahbarlari 
yashagan uylarning aql bovar qilmaydigan darajada jihozlanishini GDR 
televideniyasi orqali xalqqa ko’rsatganda, bu narsa portlagan bomba singari 
taassurot qoldirdi. Yoki boshqa bir misol, T.Jivkovning davlat hisobidan shahar 
tashqarisida 40 dan ortiq qarorgoh, dala hovli va ovchilik uylari qurishi, ov qilish 
uchun maxsus qo’riqxonalarning tashkil qilinishi, yoki bo’lmasa, N.Chaushesku 
cho’miladigan vannaning jumragi oltindan, Chaushesku cho’miladigan vannaning 
jumragi kumushdan qilinishi, xullas bularning hammasi sotsialistik mamlakatlar 
rahbarlarining barchasiga tekkan kasal bo’lib, umumdavlat manfaatlariga zid va 
yot bo’lgan hatti-harakatlar edi. Bular “real sotsializm”ga putur yetkazgan va uning 
inqirozga yuz tutishiga o’z hissasini qo’shgan omillardan bo’lib hisoblanardi. 
Yevropadagi sobiq sotsialistik davlatlarning barchasi hokimiyat qo’lidan 
tortib olinib, hukmronlik mavqeyini yo’qotgan kompartiyalarning takdiri ayanchli 
kechgan paytda bitta savol tug’ildi: ushbu partiyalarning dohiylari, ideologlari va 
nazariyotchilari partiya va hukumat faoliyatidagi halokatga olib boruvchi xatolarni 
nahotki ko’rmagan bo’lsa? Albatta, ularni ko’rmadi yoki sezmadi deb ayta 
olmaymiz, ular nimalarnidir hayotga qo’llab ko’rgandek bo’lishdi. Xalq xo’jaligini 
boshqarishda dunyo tajribasidan foydalanayotgan ham bo’lishdi, yangi-yangi