Namangan muhandislik pedagogika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi sosiologiya

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Annotatsiyalar 
 
         XVIII  asrda  kishilik  jamiyati,  uning  qonuniyatlarini  o‗rganuvchi  mustaqil  fan 
sifatida  tarix  falsafa    tarkibida  shakllandi.  Ijtimoiy  hayotning  murakkab  lashuvchi  va 
ilmiy  bilimlarning  tabaqalanishi  Sotsiologiyaning  falsafadan  ajralib,  mustaqil  fanga 
aylanishini muqarrar qilib qo‗ydi.  
XIX asrgacha sotsiologiya falsafaning tarkibiy bir qismi bo‗lib keldi. 
         XIX  asr boshlaridan  esa  Sotsiologiya    o‗ziga   xos ilmiy  metodlarga  ega  bo‗lib, 
falsafadan  ajralib  chiqish  imkoniga  ega  bo‗la  boshladi.  Sotsial  Sistema  taraqqiyoti  va 

---

 
 
154 
faoliyat ko‗rsatish qonuniyatlari haqidagi mustaqil fan sifatida XIX asrning 30-yillarida 
ilmiy  muomalaga  «Sotsiolgiya»  atamasi  kiritilgandan  so‗ng  shakllandi.  Jamiyat 
haqidagi «pozitiv fan» (haqiqiy fan) yaratishga urinish X1X asr o‗rtalarida yuzaga keldi. 
Sotsiologiyaninga  soschisi  fransuz  mutafakkiri  O.  Kont    Sotsiologiyani  jamiyat 
haqidagi  tajribaga  asoslangan  fan  deb  hisoblaydi,  E.  Dyurkgeym  esa  sotsial  dalillar 
haqidagi fan deb ataydi.  
Hozirgi adabiyotlarda Sotsiologiyaga quyidagicha tariff berilgan:  
       Sotsiologiya  –  yaxlit  ijtimoiy  tuzum  sifatida  jamiyat  haqidagi  va  uning  ayrim 
tarkibiy  elementlari  (shaxslar,  ijtimoiy    birliklar,  institutlar)  orqali  bu  tuzumning  amal 
qilishi  va  rivojlanishi  to‗g‗risidagi  fandir.  Ob‘ekti  jamiyat  hisoblansa-da,  Sotsiologiya 
fanining dastlabki bosqichi sifatida jamiyat tushunchasini ajratib ko‗rsatish yetarli emas. 
       Sotsiologiya    jamiyat  haqidagi  umumiy  fan  bo‗libgina  qolmay,  balki  maxsus 
sohalararo  fan  hamdir.  U  boshqa  fanlar  o‗rganmaydigan    o‗z    ob‘ektiga  ega.  Uning  
o‗ziga xos sohasi sotsial  reallik  bo‗lib,  u inson  va jamiyat munosabatining ijtimoiy-
madaniy    muayyanligidir.  Shu    boisdan    ham  jamiyatdagi    ijtimoiy    aloqalar,  ijtimoiy  
hamkorliklar,  ijtimoiy  munosabatlar  va    ularning    o‗zaro    tashkil  etilish    usullari    
Sotsiologiyaning        ob‘ekti      bo‗ladi.  Insonlar        o‗zaro      aloqalarga    hamkorlik  
munosabatlariga    kirishishlari    orqaligina  muayyan  ijtimoiy  xususiyatlarni  namoyon 
etish imkoniyatlariga ega bo‗ladilar. 
       Sotsiologiya  ijtimoiy  muhitni  tadqiq  etganda  umummilliy  tushuncha  va 
kategoriyalardan  kelib    chiqadi.  Xususan,  ob‘ektiv  va  subektiv,  erkinlik  va  zaruriyat, 
borliq va ong kabi falsafiy  kategoriyalardan  foydalanib, sotsiologik  ob‘ekt  mohiyatni 
talqin  etadi. Sotsiologiya sotsial ob‘ektni sotsial subektlar orqali(shaxs, guruh, jamiyat, 
sotsial    sohalar,  munosabatlar,  odamlarning    sotsial  faoliyat  iva  tafakkur  tarzi)  tahlil 
qiladi.  Sotsiologiya  turli  sotsial  sohalarni  tadqiq  etish  asosida  ularning      o‗ziga      xos  
ijtimoiy      rivojlanish  tendensiyalarini  aniqlaydi.  Muayyan    sotsial    guruhlar    tahlil  iva  
tasnifi    orqali      u  jamiyat    va    inson    to‗g‗risidagi  umuiy    qarashlar,  qonunlar    va  
tendensiyalarni  yaratadi, rivojlanish  qonuniyatlarini   ochib  beradi. 
        Sotsiologiya  o‗z      ob‘ekti    doirasida      sotsial    hayotning    turli,  alohida  tomonlari  
bilan ham shug‗ullanad  iva  buning  natijasida  fanda   integral sohalar  vujudga  keladi. 
Jumladan,  huquq    sotsiologiyasi,  siyosat    sotsiologiyasi,  iqtisodiyot    sotsiologiyasi, 
industrial sotsiologiyalar.  Sotsiologiya    bu      sohalarda      o‗z    ob‘ekti-  inson    va    uning   
siyosiy,  iqtisodiy    va    boshqa  sohalardagi  o‗rni    va    rivojlanishi,    hayot    tarzi    va   
fikrlash  uslubi  kabi   masalalarni  hal  qiladi. Sotsiologiya  o‗zining  maxsus  ob‘ekti  
asosida    yakka  shaxs  faoliyati  konkret    namoyon      bo‗lishini      empirik    darajada  
o‗rganishni ham o‗z  ichiga  oladi.  
Hurmatli  talaba sotsiologiya fanini o‗zlashtirish uchun quyidagi bilimlarni o‗zlashtirish  
muhim  ahamiyatga  egadir: 
       Sotsiologiya  –  shaxsga  ijtimoiy    hayot    qonuniyatlari    orqali  ijtimoiy  muhitga 
ko‗nikma    hosil  qilishga  (adaptatsiya)  ko‗maklashadigan,  shular    bilan    bir    qatorda  
insonlar      jamiyatini    rivojlantirishda  sotsial    tashkilotlarning    insonlarga    mos,  eng   
qulay    variantini      topishda    va    uni      amalga    oshirishdagi    jismoniy,  emotsional- 
psihologik  va   manaviy  imkoniyatlarini ishga  soladi. Chunki  hayot  bor   ekan, inson  
bor  ekan, har   qaysi  toifa  o‗zining  manfaatlarini  qandaydir  yo‗llar   bilan  amalga  
oshirishga    harakat      qiladi,  bu    hayotni    qanday    tashkil    qilish      lozim,  inson,  oila   

---

 
 
155 
qanday  sharoitda   tinch  va  baxtli   yashashi  mumkin, degan  masalalar   atrofida   fikr   
yuritadi, kerak  bo‗lsa, qonuniyyo‗llarbilano‗zmaqsadlarigaerishishgaintiladi. 
        Sotsiologiyaning      vazifasi    jamiyat    taraqqiyotini  taminlaydigan    eng    qulay  
variantlarni,    ijtimoiy-madaniy      modellarni    topishdan      iborat.  Bular    jamiyat    va  
insonning      o‗z-o‗zini      takomillashtirishga      qaratilgan        qonuniyatlardir. 
Sotsiologiyaning    vazifasi    murakkab      sotsial    dunyoni    tashkil    etuvchi    o‗zaro  
birikuvchi  va harakat qiluvchi tuzilma va mexanizmlar mohiyatini aniqlashdan  hamda  
ularning      rivojlanish    tendensiyalarini      belgilashdani    borat.  Shunday  qilib, 
Sotsiologiya tarixi yaniq  ijtimoiy tizimlar  amal  qilishining  sotsial umumiy  qonun  va  
qonuniyatlari   haqidagi, ushbu qonun va  qonuniyatlarning  shaxslar, ijtimoiy  guruhlar, 
birliklar, sinflar, xalqlar  faoliyatida nomoyon bo‗lishi  va  tasir  ko‗rsatishda   haqidagi   
fandir. 
         Sotsiologiya    ijtimoiy   hayotni u yoki   bu  shaklda  va  sohada  o‗rganar  ekan, u 
avvalo      sotsial    voqelik      haqidagi      bilimlarni      shakllantirish,  sotsial    rivojlanish  
jarayonlarini        tasvirlash,  tushuntirish,  o‗zining    asosiy      metodologiyasini  va  
sotsiologik   tadqiqot metodlarini   ishlab  chiqish  kabi  ilmiy  muammolarni  hal  etadi. 
        Sotsiologiyaning      jamiya      thayoti      bilan        xilma-xil      aloqasi,  uning    ijtimoiy    
burchi   birinchi  navbatda   u bajarayotgan  funksiyalar   bilan aniqlanadi.  Har  qanday  
fanlar    kabi    sotsiologiyaning  eng    asosiy      funksiyalaridan      biri  nazariy    va  
amaliyotning    birligidir. 
Sotsiologik    tadqiqotlarning    ko‗pchilik      qismi    amaliy    muammolarni    hal    etishga   
yo‗naltirilgan.    Sotsiologiyaning    amaliy    yo‗naltirilganligi      shunda  nomoyon  
bo‗ladiki,  u  ijtimoiy    jarayonlarning      rivojlanish    mayllari  haqidagi  ilmiy    asoslangan  
ma‘lumotni    ishlab     chiqishga    qodir.  Mana    shunda   uning    oldindan      aytib      berish  
funksiyasi  namoyon   bo‗ladi. Jamiyat   hayotida  sotsiologik  tadqiqotlardan   ijtimoiy  
hayotning    turli    sohalarini    rivojlantirishni  rejalashtirishda      foydalanish  katta  
ahamiyatga  ega. Sotsial  rejalashtirish ijtimoiy  tizim  qanday   bo‗lishdan  qati nazar  
hamma  mamlakatlarda  rivojlangan.