Наммпи “Иқтисодиёт” кафедраси доценти Р

I. O‘zbekiston buxgalterlar va auditorlarining milliy assotsiatsiyasi (O‘BAMA) – buxgalterlar, auditorlar, ilmiy va pedagogik xodimlar, soliqlar bo‘yicha maslahatchilarning respublika jamoat tashkiloti bo‘lib, o‘z a’zolarini ular manfaatlari va maqsadlarining umumiyligi, hududiy yoki profes-sional tamoyillar bo‘yicha birlashtiradi.
Assotsiatsiya O‘zbekiston Respublikasida buxgalterlar va auditorlar kasb malakasini rivojlantirish va ularni xalqaro standartlar talablariga moslashtirishni ta’minlaydi. SHuningdek, buxgalterlar va auditorlarni professional himoyalashda amaliy yordam ko‘rsatadi.
Assotsiatsiya buxgalteriya hisobi, auditorlik faoliyati, soliqqa tortish, xususiylashtirish, qimmatli qog‘ozlar bozori, korxonalar moliya- xo‘jalik faoliyatining tahlili va moliyaviy menejment bo‘yicha qonunchilik va me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi. SHu bilan birga yuqorida sanab o‘tilgan masalalar bo‘yicha maslahatlar beradi va «hammasi buxgalterlar uchun» nomli oylik byulleten, o‘quv, me’yoriy hamda uslubiy adabiyotlar nashr qiladi.
II. O‘zbekiston Auditorlar Palatasi (O‘AP) – malaka sertifikatiga ega mustaqil auditorlarni ixtiyoriy tarzda birlashtiruvchi, mustaqil notijorat jamoat tashkiloti. Auditorlar Palatasining asosiy maqsadi auditorlarning professionallik darajasini rivojlantirish va qo‘llab-quvvat-lashga yordam ko‘rsatish, o‘z a’zolarining kasbga oid manfaatlarini davlat va jamoat organlarida himoya qilish, hamda kasbga oid talablar bo‘yicha barcha o‘zgarishlar to‘g‘risidagi va axborot ta’minoti bo‘yicha aloqa o‘rnatishdan iborat.
Auditorlar Palatasining asosiy vazifalariga quyida-gilar kiradi:

• 
  audit sohasiga oid me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etish;
  
• 
  o‘quv dasturlarini hamda malakaviy imtixonlarni topshirish tartibini ishlab chiqish va tasdiqlash;
  
• 
  auditorlik malaka sertifikatini olish uchun da’vogarlar uchun malakaviy imtihonlarni o‘tkazish;
  
• 
  auditorlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bo‘yicha o‘quv markazlari tashkil etish;
  
• 
  auditorlarni kasb ahloqi kodeksi qoidalariga rioya qilishini nazorat qilish;
  
• 
  O‘zbekiston auditorlar palatasi a’zoligiga malakali auditorlarni jalb etish uchun xalqaro tashkilotlar va boshqa davlatimiz organlari bilan hamkorlik qilish;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi auditorlarining boshqa davlatlar jamoat tashkilotlari tomonidan tan olinishiga erishish.
  

3. Auditorlik tashkilotining huquqlari, majburiyatlari
va javobgarligi.
Auditorlik tashkiloti mustaqil xo‘jalik yurituvchi sub’ekt sifatida «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 6-moddasiga muvofiq quyidagi huquqlarga ega:
auditorlik tekshiruvi o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ta’sis hujjat-lari hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot hujjat-lari bilan oldindan tanishib chiqish;
auditorlik tekshiruvi o‘tkazilayotganda xo‘jalik yurituvchi sub’ekt amalga oshirayotgan moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq hujjatlarni to‘liq hajmda olish, shuningdek ushbu hujjatlarda hisobga olingan har qanday mol-mulkning amalda mavjudligini hamda har qanday majburiyatlarning amaldagi holatini tekshirish;
auditorlik tekshiruvini o‘tkazish davomida yuzaga kelgan masalalar bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moddiy javobgar shaxslaridan og‘zaki va yozma tushuntirishlar olish hamda auditorlik tekshiruvi uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha ma’lumotlarni olish;
uchinchi shaxslar tomonidan yozma tasdiqlangan axborotni xo‘jalik yurituvchi sub’ektdan olish;
ishonchli auditorlik xulosasini tuzish uchun zarur bo‘lgan barcha axborot xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan taqdim etilmagan taqdirda auditorlik tekshiruvi o‘tkazishdan bosh tortish;
auditorlik tekshiruvini o‘tkazishda ishtirok etishga auditorlar va boshqa mutaxassislarni belgilangan tartibda jalb etish.
auditorlik tashkiloti qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin (3).
Auditorlik tekshiruvi o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ta’sis hujjat-lari hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot hujjat-lari bilan oldindan tanishib chiqadi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ta’sis hujjatlari ya’ni ustavi va ta’sis shartnomasi bilan tanishish auditorga bo‘lg‘usi mijozining yuridik maqomi, faoliyat turi, predmeti va ta’sischilari to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘lish imkonini beradi. Bunda auditor korxonaning asosiy ustav faoliyati, ustavning qachon va qaysi davlat organida ro‘yxatga olinganligi hamda notarial idora tomonidan tasdiqlangan-ligiga e’tibor berishi kerak. SHuningdek, ta’sis shartnomasiga muvofiq ta’sischilari kimlar, ularning yuridik maqo-mi, ustav kapitalidagi ishtiroki (ulushi), moliya-xo‘jalik faoliyati bo‘yicha huquq va majburiyatlari bilan tanishadi.
Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot hujjatlari bilan tanishish auditor uchun korxonada buxgalteriya hisobining qaysi shakli (memorial-order, jurnal-order, jadval-avtomatlashtirilgan va b.) qo‘llanilishi, buxgalteriya appara-tining hajmi va tuzilishi, buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishning qay darajada me’yoriy ta’minlanganligi, umumiy moliyaviy ahvol va boshqalar to‘g‘risida dastlabki tasavvurga ega bo‘lish imkonini beradi.
Auditorlik tekshiruvi o‘tkazilayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt amalga oshirayotgan moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq hujjatlarni to‘liq hajmda olish, shuningdek ushbu hujjatlarda hisobga olingan har qanday mol-mulkning amalda mavjudligini hamda har qanday majburiyatlarning amaldagi holatini tekshirish.
Qonunda belgilangan ushbu huquqlar tekshiruv jarayonida zarur bo‘lgan, mijoz-korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq hujjatlarni hech qanday to‘sqinliksiz to‘liq hajmda olish imkonini beradi. SHuningdek, auditor ushbu hujjatlarda aks ettirilgan mol-mulklarning haqiqatda mav-judligini va majburiyatlar holatini tegishli usullar (inventarizatsiya qilish, qarama-qarshi tekshiruv va h. k.) bilan tekshirish huquqiga ega. Mijoz-korxona esa auditor talab qilgan barcha hujjatlarni to‘liq hajmda taqdim etishi, mol-mulklar mavjudligi va majburiyatlar holatini tekshirishga zarur shart-sharoitlarni yaratib berishi lozim.
Auditolik tekshiruvini o‘tkazish davomida yuzaga kelgan masalalar bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moddiy javobgar shaxslaridan og‘zaki va yozma tushuntirishlar olish hamda auditorlik tekshiruvi uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha ma’lumotlarni olish.
Auditor tekshiruv jarayonida aniqlangan xato-kamchilik-lar, xususan kamchiliklar va ularning sabablari hamda moddiy javobgar shaxslardan yozma va og‘zaki tushuntirish oladi. SHuningdek, auditorlik tekshiruvini boshlashdan oldin ham moddiy javobgar shaxslar (kassir, omborchi va b.)dan belgilangan tartibda tilxat oladi.
SHu bilan birga auditor zarur hollarda uchinchi shaxslar tomonidan yozma tasdiqlangan axborotni xo‘jalik yurituvchi sub’ektdan olishga ham haqli.
Ishonchli auditorlik xulosasi tuzishi uchun barcha axborotlar xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan taqdim etilmagan hollarda auditor tekshiruv o‘tkazishdan bosh tortishi va bu holni №70-«Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot ha-qidagi auditorlik hulosasi» nomli AFMS ga muvofiq «Auditorlik tashkilotining auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish to‘g‘risidagi arizasi» bilan rasmiylashtirishi mumkin.
Bulardan tashqari auditorlik tashkiloti zaruratdan kelib chiqib tekshiruvda ishtirok etishga boshqa auditorlar va mutaxassislarni ham belgilangan tartibda jalb etish huquqiga ega.
Auditorlik tashkiloti qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin.
Auditorlik tashkilotlarining majburiyatlari. Auditorlik tashkilotlarining majburiyatlari «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida» gi qonunning 7-moddasida belgilangan. Unda ta’kidlanishicha, auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyati bilangina shug‘ullanishi mumkin. Ushbu qonunning 3-moddasiga muvofiq «auditorlik faoliyati deganda auditorlik tashkilotlarining auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazish va boshqa shu bilan bog‘liq professional xizmatlar ko‘rsatish borasidagi tadbirkorlik faoliyati tushuniladi» [3]
SHuningdek, auditorlik tashkilotining zimmasiga quyi-dagi majburiyatlar yuklatiladi:
auditorlik faoliyatini amalga oshirayotganida ushbu Qonun hamda boshqa qonun hujjatlarining talablariga rioya etishi;
auditorlik tekshiruvi o‘tkazishga doir shartnoma tuzishdan oldin buyurtmachining talabiga binoan auditorlik faoliyatini o‘tkazish huquqini beruvchi tegishli litsenziyani, auditor (auditorlar)ning malaka sertifikatini taqdim etishi;
xo‘jalik yurituvchi sub’ektning so‘roviga binoan auditorlik tekshiruvini o‘tkazish bo‘yicha qonun hujjatlarining talablari to‘g‘risidagi, auditorning e’tirozlari asoslanilgan qonun hujjatlarining normalari to‘g‘risidagi axborotni taqdim etishi;
auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda olingan axborotlarning maxfiyligiga rioya etishi;
auditorlik hisobotida moliyaviy-xo‘jalik operatsiyalarining qonuniyligi buzilishi faktlarini hamda ularni bartaraf etish yuzasidan takliflarni aks ettirishi;
xo‘jalik yurituvchi sub’ektga uning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari zarar etkazilganligini aniq tasdiqlab turgan faktlarni aniqlagan taqdirda bu haqda xo‘jalik yurituvchi sub’ektning rahbariyatiga (mulkdoriga) ma’lum qilishi hamda auditorlik xulosasiga tegishli qaydni kiritishi shart. Zarur hollarda auditorlik tekshiruvining natijalarini ma’lum qilish uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qatnashchilarning (aksiyadorlarning) umumiy yig‘i-lishi chaqirilishini talab qilishi shart.
Auditorlik tashkiloti zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin. [3]
Auditorlik tashkilotining javobgarligi. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi» Qonunning 8 moddasiga muvofiq auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvi buyurtmachilari, xo‘jalik yurituvchi sub’ekt va moliyaviy hisobotdan boshqa foydalanuvchilar oldida moliyaviy hisobot hamda xo‘jalik yurituvchi sub’ektning boshqa moliyaviy axboroti to‘g‘risida noto‘g‘ri yakundan iborat bo‘lgan auditorlik xulosasini tuzish oqibatida ularga etkazilgan zarar uchun javobgar bo‘ladi.
Auditorlik tekshiruvini sifatsiz o‘tkazganlik yoki lozim darajada o‘tkazmaganlik oqibatida xo‘jalik yurituvchi sub’ektga va (yoki) auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga etkazilgan zarar, shu jumladan boy berilgan foyda, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qoplanishi shart. [3]
SHuningdek, auditorlik tashkilotining javobgarligi O‘zbekis-ton Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 336 moddasiga muvofiq ikki taraflama shartnomani bajarmaslik oqibati-da ham vujudga keladi. Unda ko‘rsatilishicha: agar ikki taraflama shartnomada bir taraf o‘zi javobgar bo‘lgan vaziyat tufayli uni bajarishi mumkin bo‘lmay qolsa, ikkinchi taraf, basharti qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, shartnomadan voz kechishga va shartnomaning bajarilmasligi tufayli etkazilgan zararni undirib olishga haqli.
Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya uni bergan davlat organi tomonidan quyidagi hollarda bekor qilinishi mumkin:
auditorlik tashkiloti litsenziyani bekor qilish to‘g‘ri-sida ariza bilan murojat qilganda;
litsenziya soxta hujjatlardan foydalanilgan holda olinganligi fakti aniqlanganda;
maxsus vakolatli davlat organining litsenziya berish to‘g‘risidagi qarori noqonuniyligi aniqlanganda;
agar auditorlik tashkiloti unga litsenziya berish to‘g‘ri-sidagi qaror qabul qilingani haqida xabarnoma yuborilgan (topshirilgan) paytdan e’tiboran uch oy muddat ichida maxsus vakolatli davlat organiga litsenziya berganlik uchun davlat boji to‘langanligini tasdiqlovchi hujjatni taqdim etmagan yoki litsenziya shartnomasini imzolamagan bo‘lsa.