Natyurmort chizmatasviri

 
 
ISBN: 978-9943-8799-4-6 
 
Ushbu darslik oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2022 yil 
“9” sentyabrdagi “302”-sonli buyrug‘iga asosan nashr etishga 
ruxsat berildi. Ro‘yxatga olish raqami: 302-0360 
 
 
 
 
© “KAMOLOT” nashriyoti 
© Hakimova Gulnora Abdumalikovna 
 

---

3 
KIRISH 
 
“Natyurmort chizmatasviri” fani badiiy ta’limda bo‘lajak rassom 
mutaxassislarni tayorlashda asosiy o‘quv fanlardan biri bo‘lib 
hisoblanadi. Natyurmort chizmatasviri mustaqil o‘quv predmeti sifa-
tida borliqni haqqoniy tasvirlash, talabalarning ijodiy qobiliyatlarini 
rivojlantirish, estetik did va ehtiyojlarini tarbiyalashda cheksiz imkoni-
yatlarga ega. 
Natyurmort chizmatasviri va rangtasvir namunaviy fan dasturi 
Natyurmort chizmatasviridagi ta’limdagi o‘rni, dizayner tayyorlashda 
chizmatasvir 
va 
rangtasvir 
fanlarining 
talabalarini 
kasbiy 
tayyorlashda o‘rnini, o‘quv fanining maqsad va vazifalarini aniq va 
ravshan belgilagan. Jumladan fan bo‘yicha talabalarning bilim, 
qo‘nikma va malakalariga qo‘yidagi talablar qo‘yilgan, ya’ni:
Natyurmort chizmatasviri va rangtasvir bilim asoslarini, buyuk 
usta rassomlar ijodini o‘rganish; 
Natyurmort chizmatasviri va rangtasvirda qo‘llaniladigan turli 
uslublarni, tasvirlash qonuniyatlarni bilishi; 
mavjud voqelikni butun rang barangligi va qo‘lami bilan idrok 
etish. 
Shuni ta’qidlash joizki, Natyurmort chizmatasviri bo‘lajak 
dizayner – rassom kasbiy tayyorgarligida alohida o‘rin egallaydi. 
Natyurmort chizmatasviri tasviriy san’at asosini tashkil etib, talabaga 
badiiy mahorat zaminini yaratadi. Natyurmort chizmatasviri fanini 
chuqur o‘rganish maqsadida talabalar ushbu fandan doimo mashq va 
topshiriqlarni bajarishi maqsadga muvofiq deb o‘ylayman. Shuning-
dek chizmatasvir fanidan mashq va topshiriqlar o‘quv qo‘llanma oldida 
Natyurmort chizmatasviri nazariy va amaliy “sirlari”ning qirralarini 
ochib berish, talabalarga kompozitsiyaning umumiy qoidalari, 
proporsiya munosabat-lari, shakl, yorug‘ - soya, chiziqli perspektiva 
kabi Natyurmort chizmatasviri konuniyatlarini o‘rgatish maqsad etib 
qo‘yildi.
Natyurmort chizmatasviri asoslarini o‘rgatishda chizmatasvir va 
uning maqsad – vazifalari, tasvirlashning asosiy qonun – qoidalari, 
natyurmortning kompozitsiyasi, kompozitsiya qonuniyatlari, o‘quv 
natyurmortini ishlash metodikasi, xomaki chizmalar va qoralamalar, 
sifatli surat chizish tamoyillari, hajm chiqarish, kompozitsiya, antik 
davr haykallari (David, Venera, Sokrat), tirik odam bosh qismini 

---

4 
tasvirlashni o‘rganish (3ta rakursdan), inson yuz qismi yelka 
kismgacha (byust) tasvirlash xal etuvchi rolni o‘ynaydi va bo‘lajak 
rassom - dizayner uchun kerakli grafik ma’lumotlarga ega bo‘ladi.
Qo‘rsatilgan vazifalardan kelib chiqqan holda, mazkur o‘quv 
qo‘llanma oldida yuqorida qo‘rsatilgan mavzularning nazariyasi va 
amaliy qismini chuqur o‘rganib, muntazam ravishda mashq va topshi-
riqlar asosida Natyurmort chizmatasviri qoidalarini chuqur o‘rgatish 
qo‘yilgan.
Shu sababli men o‘quv qo‘llanmada chizishdan oldin tasvirlash 
san’atining nazariy asoslariga xam e’tiborni qaratdim. Bu asosan 
rasmda kompozitsion echim, chiziqli – asos tuzilishi, nisbatlar, yorug‘ 
- soya qonunlari, ishni bajarish ketma-ketligi kabi mavzularda o‘z 
aksini topgan. 
Ma’lumki, dizayner - rassom bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash 
jarayonida gipsdan yasalgan geometrik jismlar rasmini, ular to‘plami, 
gipsdan yasalgan turli naqshlar, rozetkalar rasmini tasvirlash kabi 
o‘quv topshiriqlari muhim o‘rinni egallaydi. Yuqorida keltirilgan 
mavzular bo‘lajak rassom – dizaynerlarning qaysi turida faoliyat 
ko‘rsatmasin ijodiy kreativ faoliyatlarida juda qo‘l keladi.
Insonni tasvirlash asosida ham gipsdan yasalgan anatomik 
modellar, bosh qismi detallari ko‘z, quloq, burun, og‘iz va hokazolarni 
o‘rganib so‘ng antik davr haykaltaroshligining yorqin namunalaridan 
«David, Gudon modeli, Antinoy, Diadumen, Suqrot, Valter va 
boshqalarning gipsdan yasalgan modeli rasmini chizishga o‘tiladi. 
Yuqoridagilar hammasi tirik insonni tasvirlashda boshlang‘ich 
manbalardan biri bo‘lib xizmat qiladi. 
Birinchi bosqichdan boshlanadigan chizmatasvir bo‘yicha o‘quv 
topshiriqlari perspektiva, plastik anatomiya kabi ilmiy bilim asoslari 
bilan chambarchas bog‘liqdir. Shu bilan birgalikda talabalar pedagog 
rahbarligida va mustaqil ravishda chizmatasvir bo‘yicha usuliy o‘quv 
adabiyotlarini o‘rganishlari maqsadga muvofiqdir. Talabalarni rasm 
bajarish jarayonida didaktik prinsipning asosiy qoidalaridan biri 
bo‘lgan ketma - ketlik usulini qo‘llashga o‘rgatish zarur. Bu haqda bir 
qator buyuk musavvirlarlar, rassom – pedagoglar o‘z traktatlarga 
qo‘rsatganlar.
Natyurmort chizmatasviri asoslarini o‘rganish jarayonida bo‘lajak 
rassom - dizayner natura (narsaning o‘ziga qarab), xotira – tasav-
vurdan chizishni o‘rganadilar. Rasm chizishni o‘rganishda chiziqli 

---

5 
perspektiva qonunlarini o‘rganib, amaliyotda qo‘llash ham benihoya 
muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, I kursda kuzatish perspektivasi asoslarini 
egallash juda muhimdir. Shu bilan birgalikda talaba professional va
usuliy tayorgarligida predmetlarning konstruktiv tuzilish qoidalarini 
o‘zlashtirish muhim o‘rin egallaydi. 
Chizmatasvir bo‘yicha o‘quv dasturi ma’lum didaktik tizimga 
keltirilgan. Topshiriqlarni bajarishga qaratilgan o‘quv topshiriqlari 
gipsli (ganch) modellar ustida ishlashni nazarda tutadi. Bu oddiy 
geometrik figuralar (kub, konus, shar, silindr va h.z.), gipsli bosh 
modelining qismlari (ko‘z, quloq, burun), qadimgi klassik haykal – 
Mikelanjeloning “David” asari va boshqa antik modellar. Shu bilan 
birgalikda dasturda turli xil qisqa muddatli rasmlar (qoralama, chizgi) 
bajarish ham nazarda tutilgan. 
Geometrik jismlarni ma’lum bir kompozitsion guruhga tuzib 
ishlash talabalarga rasm chizish qoidalarini (perspektiva, konstruktiv
tuzilish, yorug‘lik – soya tarqalishi) o‘rganishga yordam beradi. 
Kelajakda talabalarga murakkab jismlarning konstruktiv tuzilishi 
qoidalarini tushunish va o‘zlashtirishda mazkur topshiriqlar asos 
bo‘ladi. 
Gipsli mashqlarni tasvirlash mazmuni perspektiva va yorug‘ soya 
nazariyasini amaliyotda qo‘llay olishga qaratilgan. Antik haykal-
larning bosh qismlarini tasvirlash odam anato-miyasini chuqur 
o‘rganish va rasm bajarish amaliyotida qo‘llashni talab etadi. 
Talabalar tushunishi va chizishini osonlashtirish maqsadida bir 
naturaning bir qator ko‘rish nuqtalaridan chizilgan tasvirlari kelti-
rilgan. 

---

6