«Научный импульс» сентябр, 2022 г 73 ona tili dars jarayonida matn ustida ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish

---

Международный научный журнал № 2 (100), часть 2 
«Научный импульс» сентябр, 2022 г
73 
ONA TILI DARS JARAYONIDA MATN USTIDA ISHLASH KO’NIKMALARINI RIVOJLANTIRISH 
 
Mamajonova Dilfuza 
Yangiqo'rg'on tuman 1-son kasb-hunar maktabi ona tili va adabiyoti fani o'qituvchisi 
Annotatsiya: Ushbu maqolada ona tili darslarida matn ustida ishlash ko’nikmalarini 
shakllantirish xususidagi fikrlar keltirilgan. 
Kalit so’zlar: nutq madaniyati, gap, matn tarkibi, matndagi gaplarni ajratish, yosh 
xususiyatlari, nutq rivoji.
Insoniyatning ijtimoiy siyosiy taraqqiyoti uchun zarur bo’lgan ilmiy manbalarni 
avlodlarga meros qilib qoldirish uchun birdan – bir imkoniyat – matn va yaratish ilmi bilan 
shug’ullanishdir. Demak til imkoniyat, matn esa natijadir; matn egallagan bilim, ko’nikma 
va malakalar hosilasi. “Zero, mustaqil yaratilgan matn – o’quvchi tafakkuri qobiliyatining 
voqealanishi, tugal bir mazmunning o’quvchi tomonidan kashf etilishi, uni yuzaga 
chiqishidir”.[1] Ona tili ta’limida matn yaratish va matn ustida ishlash usullari bag’oyat 
xilma – xil. 
1. Berilgan matndan o’rganiladigan mavzuga oid so’zlarni ajratish, ularni so’z 
turkumlari bo’yicha guruhlash, so’z yasovchi, so’z o’zgartiruvchi, shakl yasovchi 
qo’shimchalarni guruhlash. 
2. Matndagi sodda gaplardan qo’shma gaplar hosil qilish, qo’shma gaplarni 
soddalashtirish. 
3. Ajratilgan sodda qo’shma gaplarni sintaktik tahlil qilish. 
4. She’riy yo’l bilan yozilgan asarlarni nasriy yo’l bilan gapirib berish. 
5. Matndagi qo’shma gaplarni ajratish, turlarini aniqlash. 
O’quvchilarda matn ustida mustaqil ishlash ko’nikmalarini shakllantirish uchun 
o’qituvchi tomonidan tavsiya qilinadigan tayyor matnlar 5 – 9 sinflar uchun ona tili o’quv 
dasturi talabi asosida tanlanadi. Matnning turini aniqlash, qaysi uslubga xosligini aniqlash, 
matndagi tinish belgilarini to’g’ri va o’rinli qo’llash ko’nikmalari shakllantiriladi. 
Matnni kengaytirish – bu matnga epigraf tanlash, maqol, hikmatli so’zlar, iboralar 
tasviriy ifoda bilan boyitish, ilmiy matnni badiiy matnga aylantirish aniqlovchi, to’ldiruvchi, 
hol, ega kesimlardan samarali foydalanish kerak; (So’z va gap kengaytiruvchilar)[2] 
Matnni ixchamlash – bunda matn mazmunini o’zgartirmagan holda, matnni takrordan 
tozalash, xatolarni bartaraf etish matn mazmuniga mos kelmaydigan kiritmalardan voz 
kechish, ularni kamaytirish, abzaslarni birlashtirish kerak. 
Matnni davom ettirish – kirish qismi berilgan matnni davom ettiriladi. 
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quvchilar matn ustida ishlash va matn yaratish 
jarayonining o’zaro aloqadorlikka erishish, gazeta, jurnal, badiiy va ilmiy adabiyot 
manbalari, kompyuter, internet tizimi, saqlanayotgan axborotlar mavzuga oid 

---

Международный научный журнал № 2 (100), часть 2 
«Научный импульс» сентябр, 2022 г
74 
ma’lumotlaridan foydalanishga odatlantirish kerak. Matnni imloviy, uslubiy nuqsonlarini 
topish, ularni mustaqil bartaraf etishni o’rganish kerak. 
O‘quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish umumta’lim 
maktablari ona tili darslarining asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Ushbu maqsad sari 
eltadigan usullar sirasiga badiiy asarlardan olingan ayrim gaplar, kichik parchalar ustida olib 
boriladigan ishlar ham kiradi. Bunday misollar bilan ishlash metodikasi esa qator o‘ziga 
xosliklarga ega. Bu o‘ziga xoslik bir jihatdan ularni idrok etish bilan bog‘liq. Ona tili 
darslarida o‘quvchilarning badiiy asarni badiiy idrok etish, shu orqali olam haqida, voqea-
hodisalar to‘g‘risida obrazli fikr yuritish ko‘nikmalari badiiy asarlardan keltirilgan illustrativ 
materiallar asosida muvaffaqiyatliroq shakllantirilishi mumkin. 
Berilgan matndagi gaplarni ajratish. O’rta maktablarning V – VI sinflarida, ayniqsa 
boshlang’ich sinflarda matnni gaplarga ajratish usuli samarali foydalaniladi. O'quvchi 
berilgan matnda tinish belgilar tushib qoldirilgan gaplarni aniqlaydilar, har bir gapning 
nisbiy tugallangan mazmunga ega bo’lishini anglab oladilar. Shuningdek, gap tuzishga, har 
bir gapning qanday gap ekanligini ajratishga odatlanadi. Ularda qanday tinish belgilar 
qo’yilishini bilib oladilar. Hatto so’z va gaplarni bir-biridan farqlaydilar. Berilgan so’zlar 
yordamida gap tuzishga o’rganadilar. Masalan: V sinf «Ona tili» darsligida 17- dars gap 
mavzusini o’rgatishga qaratilgan. Darslikda berilgan 60-61-62 mashqlar o’quvchilarni gap 
tuzishga, so’z va gapning farqini ajratish, hatto bitta so’zdan ham gap haqida dastlabki 
nazariy ma’lumotlar berishda berilgan matn tarkibidagi har bir gapni aniqlash, qanday 
tinish belgilar qo’yilishi anglab olish lozim bo’ladi. Bu esa o’quvchilarni avvaldan nutqida 
qo’llanib yurgan gaplarga xos sintaktik qonuniyatlarni anglab olishga yaqindan yordam 
beradi. Hatto matn yaratish jarayonida olingan nazariy bilimlarni amaliy qo’llashiga, yozma 
nutqining ravon bo’lishiga o’z ijobiy ta’sirini yetkazadi. Masalan: V sinfda «Ko’chirma gap» 
mavzusini o’qitishda o’quvchilarga avvalo og’zaki matn yaratish keyin esa yozma dialogik 
matn yaratish topshiriladi. Bu esa ularning og’zaki nutqidagi har qanday fikrni yozma bayon 
qila olish malakasini shakllantiradi. Umuman, matn ustida ishlash o’rta maktablarda keng 
yo’lga qo’yilgan bo’lib, ulardan samarali foydalanish o’quvchilarning og’zaki va yozma 
nutqlarining ravon bo’lishlarini ta’minlaydi. O’quvchilarni mustaqil fikrlashga va o’z fikr 
mahsulini og’zaki va yozma shakllarda to’g’ri va ravon bayon qila olishga o’rgatish ona tili 
o’qituvchilari oldida turgan eng dolzarb masaladir. Demak, bu kabi ma’suliyatli ishlarni 
amalga oshirish maqsadida DTS va darsliklarda bir qancha talablar va topshiriqlar berilgan. 
Har bir sinfda o’quvchilarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqib talablar belgilab qo’yilgan. 
Jumladan, V sinf ona tili darsligida ham gap tuzishga o’rgatishga bag’ishlangan 
topshiriqlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin. 
- berilgan so’z, tayanch tushuncha, so’z birikmasi, tasviriy ifoda va iboralardan 
foydalanib gap tuzish.
- berilgan andozaga qarab gap tuzish;
- berilgan mavzuli rasmlar asosida gap tuzish;

---

Международный научный журнал № 2 (100), часть 2 
«Научный импульс» сентябр, 2022 г
75 
- o’qituvchi tomonidan yoki darslikda tavsiya qilingan mavzuga doir gap tuzish kabi. 
Ona tilining izchil kursini o’rganish jarayonida gap ustida ishlash va gap tuzish berilgan 
barcha mashg’ulotlarni tarkibiy qismini tashkil etadi. Demak, V sinf «Ona tili» darsligida 
berilgan sintaksis va punktuatsiya bo’limining maqsadi ham shu masalani o’rgatishga 
qaratilgan. Darslikda berilgan gap, gapda so’zlarning bog’lanishi, gapning ifoda maqsadiga 
ko’ra turlari, gap bo’laklari, qo’shma gap, ko’chirma gap va ularda tinish belgilarning 
ifodalanishi kabi mavzular shular jamlasidandir.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, birinchi Prezidentimiz Islom Karimov an’anaviy 
ta’lim tizimi haqida to’xtalar ekan, “Maktablarimizda bolalar mustaqil fikrlashga 
o’rgatilmasligi, ta’lim jarayonida o’quvchi passiv tinglovchi, o’qituvchi faol ishlovchi, 
hukmron ekanligini” – [2] qattiq tanqid ostiga oldi. Umumiy o’rta ta’lim bitiruvchilariniтg 
erkin fikrlashi, mustaqil matn yaratish malakalari sifati va darajasi ona tilidan DTSlari 
talabiga javob beradimi? Bu borada ilg’or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish 
qanday?” degan savollari bugun yangi ta’lim dasturlari asosida o’z yechimini yopmoqda. 
Mustaqil yaratilgan matn – o’quvchining imlo savodxonligi ijodiy tafakkuri, so’z boyligini, 
nutqiy salohiyatini, qolaversa, o’quvchi mahoratini namoyish etuvchi – ko’zgudir. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 
1. I.A.Karimov: “Ta’lim tizimini rivojlantirish” nutqidan. Toshkent – 2007. 
2. Rajapova Kumush. O’quvchilarni matn ustida ishlash va gap tuzishga o’rgatish. 
QQDU “O’zbek filologiyasi” kafedrasi o’qituvchisi. 
3. Ziyodova T.U. “Matn yaratish texnologiyasi”. Toshkent – 2007. Fan nashriyoti. 
4. M.Qurbonov: R.Sayfullayeva: “O’zbek tili struktual sintaksisi”. Toshkent – 2004.