Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti

11.6. Prognozlashtirishni mukammalashtirishning muhim yo‘nalishlari.

Prognozlash bu kelajakni, harakatdagi hatosini baholash, shuning uchun makroiqtisodiy jarayonlarni, tarmoqlarni o‘zaro aloqadagi holatlarini prognozlashda ko‘proq dinamik tarmoqlararo balans modellardan foydalanish maqsadiga muvofiq hisoblanadi.

Prognoz natijalarning sifatini oshirish uchun prognoz ob’ektning xususiyatlarini chuqur o‘rganib, uning har bir elementini vaqt birligida o‘zgarishini chuqur o‘rganish, tadqiqot qilish zarur. Iqtisodiyotning makrodarajasi o‘ta murakkab tizim hisoblanadi. Chunki barcha tarmoqlar bir biri bilan bevosita ajralmas holda bog‘liqdir. Alohidabir tarmoqning rivojlanishini prognoz qilmoqchi bo‘lsak, uning boshqa tarmoqlar bilan bog‘liqlik darajasini inobatga olmaslik prognoz natijalarini talablarga o‘liq javob bermaydi.
Prognoz asosida makrodarajada shakllantirilgan rejani amalda bajarilishini ta’minlash, tarmoqlar o‘rtasida disproporsiya bo‘lmasligi, tarmoqlararo materiallar xarajatlari qanday bo‘lishi kerakligi, yakuniy, yalpi va materiallar xarajatlari o‘rtasidagi miqdoriy bog‘liqlikni aniqlash faqat tarmoqlararo balans modellari asosida amalga oshirilishi mumkin.


11.7. Mahsulot xom ashyo nomenklaturasiga asoslangan modellar.

Ishlab chiqarish jarayonini quyidagicha ifodalash mumkin. (shartli bir yillik holat)

nj

ni

m₂



m₃

11.1-Rasm. Oddiy ishlab chiqarish jarayoni
Oddiy ishlab chiqarish jarayonida ni miqdordagi ishlab chiqarish resurslarni ishlab chiqarish jarayoniga kiritildi va j-turdagi N miqdorli mahsulot ishlab chiqarildi. Ushbu jarayon iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini o‘zaro bog‘liqda va bevosita o‘zaro aloqada bo‘lgan holda amalga oshiriladi. Tarmoqlar o‘rtasida ishlab chiqarish xarajatlari harakatini, natijada yakuniy va yalpi ichki mahsulotlar ishlab chiqarish holatini quyidagi statik tarmoqlararo balans orqali ifodalash mumkin.
Statik tarmoqlararo balans ustunlarida moddiy xarajatlar tuzilmasi va har bir tarmoqning sof daromadi aks ettirilgan.
Moddiy xarajatlar va sof daromad jami tarmoqning yalpi mahsulotiga teng. Birinchi iste’molchi tarmoqning yalpi mahsuloti quyidagicha bo‘ladi:

Barcha tarmoqlar uchun ham quyidagi tenglik o‘rinli.
, bu yerda j=1,n
Statik tarmoqlararo balans qatorlarida har bir moddiy ishlab chiqarish tarmog‘i bir yillik mahsulotining taqsimlanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltirilgan.
N-jadval bo‘yicha birinchi qator quyidagi tenglama orqali ifodalanishi mumkin, ya’ni:

Shuningdek boshqa tarmoqlar bo‘yicha quyidagi umumiy tenglamani asos qilib olish mumkin.
, (i=1,2,3…,n)
Tarmoqlararo balans parametrlari o‘rtasidagi bevosita aloqalarni iqtisodiy baholash uchun turli ko‘rinishdagi koeffitsientlardan foydalanish mumkin. Hisobot davridagi tarmoqlararo balans ma’lumotlaridan foydalanib bevosita moddiy xarajatlar koeffitsientlarini (aij) tarmoqlararo material oqimlari miqdorini iste’mol qiluvchi tarmoqlar yalpi ichki mahsuloti nisbati orqali hisoblash mumkin, ya’ni

Bevosita xarajatlar koeffitsientlari kvadrat matritsani tashkil etadi.

Agar aij ning qiymati aniq bo‘lsa tarmoqlararo xarajatlar oqimi quyidagicha topiladi.
X_ij=a_ijX_j
Yuqoridagi formuladan qator bo‘yicha tarmoqning yalpi ichki mahsulotini quyidagicha hisoblash mumkin: