Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu
§3. Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların dövlət quruluşuna dair
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§3. Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların dövlət quruluşuna dair
.
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin ictimai-iqtisadi tarixi ilə bağlı olan məsələlər Türkiyə tarixşünaslığında xüsusi tədqiqat mövzusuna çevrilməmiş, lakin türk tarixçilərinin (İ.H.Uzunçarşılı, M.X.Yınanç Z.V.Toğan, F.Sümer, İ.Aka və b.) araşdırmalarında bu dövlətlərin siyasi quruluşu, inzibati idarə sistemi, saray və hərbi təşkilatlarına aid müəyyən fıkirlər irəli sürmüşdür. İ.H. Uzunçarşılı Qaraqoyunlu ve Ağqoyunlu dövlətlərinin idarə, hərbi və saray təşkilatının əsasən Anadolu bəyliklərinin idarə sistemindən daha geniş, mükəmməl olduğunu göstərir 106
. Lakin Z.V.Toğan isə Elxanilərlə Teymurilərin 107 , M.X.Yınanç Cəlayirilərlə Teymurilərin 108 , F.Sümer Elxanilərlə Cəlayirilərin 109
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərindəki saray, divan, qoşun təşkilatı, ayrı-ayrı əyalətlərin və şəhərlərin idarə quruluşu Elxanilər dövründə mövcud olmuş siyasi strukturun inkişaf etmiş forması idi. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah və Ağqoyunlu Uzun Həsən mərkəzləşmiş dövlət yaratmağa sə'y göstərmiş, lakin müstəqilliyə can atan yerli feodallar və hərbi-köçəri ə'yanlar bu işə hər vasitə ilə maneçilik törətmişlər. Ölkənin iqtisadi və siyasi cəhətdən dağınıqlığı da dövləttin mərkəzləşdirilməsinə [74-75]
mane olurdu. Əmirlər dövlətin işinə nəzarət edir, hətta hökmdarlara qarşı çıxırdılar. Məhz buna görə də dövrün hökmdarları əmirlərlə hesablaşmalı olurdular. Bə'zən əmirlərin və tayfa rəislərinin məşvərəti əsasında bu və ya digər bir şəxs Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu sülalələrindən hakimiyyətə keçirdi 110 .
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hökmdarları «Sultan» və ya «padşah» titulu daşımışlar. İ.H.Uzunçarşılıya görə, Qara Yusif üzərində «Noyani Əzəm Cəlaləddin Yusif» ibarəsi yazılmış gümüş sikkələri Bağdadda, Hillədə və Təbrizdə zərb etdirmiş, oğlu Pir Budaqla müştərək kəsdirdiyi sikkələrdə də «Əs-Sultam aləm Pir Budaq xan Şah Yusif Noyan» sözləri yazılmışdır 111 . Ağqoyunlularda isə əvvəllər «Ədalətli Sultan Həmzə Bahadur» deyə sikkə zərb etdirmiş Qara Yoluğun oğlu Həmzə bəydir. Onların zərb etdirdikləri sikkələrində Ağqoyunluların damğaları da müşahidə olunur 112 . Mənbələrin verdiyi mə'lumatlara görə, XV əsrdə hökmranlıq etmiş ən yüksək təbəqəyə «sultanlar, əmirlər, vəzirlər, sədrlər və saraya yaxın adamlar» məxsus olmuşlar 113
. M.X.Yınançın tə'birincə «dövlətin idarəsi altındakı bütün məmləkət sülalənin mülkü olduğu üçün şahzadələr hökmdara tabe olmaqla ölkənin ayrı-ayrı vilayətlərinə vali tə'yin olunur, böyük bəylərdən biri də şahzadənin atabəyi (lələsi) olurdu. Hansı şahzadə taxta çıxırdısa, onun atabəyi də Əmiri-Ə'zəm olurdu və dövlətin bütün nüfuzu və gücü əgər hökmdar zəif isə bu şəxsin əlində olurdu» 114
. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövətlərində Təbriz şəhəri hökumət mərkəzi idi və ən mühüm vilayətlər Fars, Yəzd, İsfahan, Bağdad, Diyarbəkr, Ərzincan, Şərqi Qarahisar idi 115
. İ.H. Uzunçarşılıya görə, əyalət və ya vilayətlər, özlərinə iqta edilmiş bəylərbəyilər tərəfindən idarə olunurdu 116 . V. Mironski «bəylərbəyi» istilahının ilk dəfə I Şah Abbas (1587-1629) dövründə işlədildiyini qeyd edirdi 117
. Lakin İ.P.Petru- [75-76]
-şevski və O.Əfəndiyev bu istilahın nə vaxt meydana gəldiyini göstərməmiş, lakin onun I Şah Abbasa qədər ki dövrdə mövcud olduğunu qeyd etmişlər» 118
. «Əmir Teymurun vəsiyyətləri» əsərində deyilir: «313 adamdan 4 nəfərini bəylərbəyi, bir nəfərini ernirül-üməra tə'yin eləmələrini buyurdum» 119 . Məntdən aydın olur ki, Teymurun və onun xələflərinin dövründə «bəylərbəyi» istiahı işlənmişdir. Lakin bu istilahın Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində işlənməsi haqqında qəti fıkir söyləmək mümkün deyildir. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində siyasi aparatm idarə olunmasmda sultandan və ya padşahdan sonra birinci yerdə əmirül-üməra (əmirlər əmiri) dururdu. M.X.Yınanç belə hesab edirdi ki, Divanın ən nüfuzlu üzvü olan əmirül-üməra hökmdarın iştirak etmədiyi səfərlərdə ordunun baş komandanı olurdu 120
. Mənbələrdən mə'lum olur ki, onun hökmü yürüşlərdə, döyüşlərdə əmirlər və bütün hərbçilər tərəfındən sözsüz yerinə yetirilə bilsin 121
. Əmirül-üməralıq titulu dövrün hökmdarı tərəfindən şəxsən verilirdi. Qaraqoyunlu dövlətinin ilk vaxtlarında bu dövlətin əmirül-ümərası Bəstəm Cakirlu, Əmir Qaraman olmuş və onlar müxtəlif vaxtlarda bu vəzifəni icra etmişlər 122
. İ.H.Uzunçarşılı qeyd edir ki, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində məhkəmə və dini işlərə qazilər baxırdılar. Ən yüksək dini vəzifə «Sədr», və ya «Sədarət» adlanırdı. Uzun Həsənin dövründə Əlaəddin Beyhəqi, sultan Yaqubun hakimiyyəti illərində Qazi İsa Savəci sədr vəzifəsində olmuşdular 123 . Vəqf torpaqlarının bütün məsələləri, qazı, müdərris, və ruhani idarələrinin ixtiyarı baş Sədrə məxsus idi. Baş Sədr həm seyidlərin, qazıların, möhtəsiblərin, müdərrislərin, daimi xütbə oxuyanların və mütəvəllilərin işləri üzərində nəzarət edirdi 124
. I.H. Uzunçarşılı baş Sədrin nəzarəti altında məhkəmə və dini işlərə baxan Sədarət divanının olduğunu qeyd edir. Mədrəsələrin nəzarət və təftişi də Sədarət divanının ixtiyarında idi 125 . Bə'zi tədqiqatçılar Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində tutduğu mövqeyə [76-77]
görə, əmirül-üməradan sonrakı yerin Sədrə məxsus olduğunu göstərirlər 126 . Lakin Ş.Fərzəliyevin qeyd edildiyi kimi, mənbələrdə XV əsr Azərbaycan feodal dövlətlərində vəkilin, vəzirin tutduğu mövqeyin sədrə nisbətən daha üstün olduğu aşkar surətdə nəzərə çarpır və sədrin fəaliyyəti əsasən göstərilmir. Ağqoyunlu Sədri Qazi İsa Savəcinin vəkil Sufi Xəlilin fərmanı ilə öldürülməsi sədarət vəzifəsinin XV əsrdə hələ o qədər də möhkəm mövqe tutmadığını göstərir 127
. 32 Mərkəzi dövlət idarəsində mühüm yerlərdən biri də dövlətin gəlirlərinə nəzarət edən və maliyyə aparatını idarə edən baş vəzirə məxsus olmuşdur. O, həmçinin ölkənin xarici işləri ilə məşğul olur və mülki- inzibati idarələrə başçılıq edirdi 128 . Baş vəzir ali divana rəhbərlik etdiyinə görə, «Sahib divan» da adlanırdı. Divanın möhürü ona e'tibar edilirdi. Hökmdarların verdikləri fərmanın və ya hökmün sərlövhəsində sultanın adı və ləqəbi, sonunda isə möhürləri vurulurdu. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın 1458-cü ildə verdiyi bir hökmün sərlövhəsində «Məğlubedilməz Cahanşah hökmümüz» sözləri yazılmış möhür vardı. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfındən 1470-ci ildə verilmiş bir fərmanın sonunda (sol kənarında) hökmdarın möhürü, fərmanın arxasında (sağ tərəfində) iki yerdə divanın möhürü və onun altında isə vəzirlərin möhürləri vurulmuşdu. Həmin fərmanın altındı (sağ kənarında) pərvanəçinin adı yazılmışdır 129 . Y.H.Uzunçarşılının fıkrincə, hökmdarın möhürü fərmanın sonuna vurulmuş, onun arxasında divanın və vəzirlərin möhürünün vurul- ması fərmanın divanın nəzarəti və mə'suliyyəti altında olduğunu göstərir 130 . Divan möhürünün yuxarıda, vəzirlrin möhürünün aşağıda olması sübut edir ki, vəzirlər divan rəisinə tabe olmuşlar. Bu məsələyə biz «Tüzukati-Teymuri»də rast gəlirik. Orada göstərilir: «Əmr etdim vəzirlər Divanbəyə tabe olsunlar ki, mühüm maliyyə işlərini onlarla birlikdə həll etsinlər» 131
. İ.H. Uzunçarşılının fıkrincə, Qaraqoyunlularda vəzirlərin sənədlərin arxasına möhür vurmalarına təsadüf edilmir. Onlar sənədin altında və sağ kənarında, yalnız sənədi [77-78] yazmış pərvanəçinin adını yazmaqla kifayətlənmişlər 132 . «Uzun Həsənin 1472-ci ilin sentyabrında Qaraqoyunlu Pir Əhməd bəyə göndərdiyi bir hökmün sonunda «Rəhmedici Allaha e'timad edən Həsən bin Əli bin Osman» yazılmışdır. Bu hökmün üzərində və sağ kənarında Ağqoyunluların mənsub olduğu bayandur boyunun damğası və içərisində isə «Hökmdür» sözü yazılmış, altında «Əbunəsr Həsən Bahadur sözümüz» qeyd olunmuş, hökmün arxasında isə divanın beş üzvünün adı yazılmışdır» 133 .
Onların hökmdardan sonra səltənət naibi kimi böyük ixtiyara malik olması, digər əmirlərdən üstün olduğu qeyd olunur
134 . Divan ayrı-ayrı sahələr üzrə üç yerə bölünürdü: divani təvaçi, divani mal, divani sədr. Bunların hər biri üçün aynca pərvanəçi, ya da hər üçünə bir pərvanəçi tə'yin olunurdu 135
. İ.H. Uzunçarşılı Qaraqoyunlu ve Ağqoyunlu divanlarında maliyyə işləri ilə məşğul olan «mustofi» adlanan vəzifəli şəxsin olduğunu göstərir. Qazi İsa Savəcinin atası Şükrullah Uzun Həsənin hökmdarlığı dövründə divanda mustofi (maliyyə vəkili) olmuşdu 136 .
və ya «dövlətxana» adlanan saray təbliğatı və təşkilatı var idi. Elxanilər dövründə olmuş «inak», «rikabdar», «bukavul», «əmiraxur», «ayaqçı» və sair istilahlara Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində də təsadüf edilir 137
. Ağqoyunlu Sultan Xəlilin sarayında yasavul (mühafizə mə'muru), çaşnigər (aşxana müdiri), quşçu, parsçı, piyada, rikabdar (bəbirçi) (heyvanların yeminə baxan), yamçı, (əsgərlərin keçəcəyi yolu göstərir), inak , mə'şəldar (məşəltutan), nağaraçı, mətbəxehumayun xadimləri, şirəçi (şərəbdar), fərraş, kitabxana xadimləri, musiqi hey'əti, ayaqçı, cərrah, carçı, qalabəyi, eşikağası və qapıçı vəzifələrindən ibarət böyük bir hey'ətin olduğu qeyd olunur 138
. İ.H.Uzunçarşalıya görə Qaraqoyun- [78-79]
-lularda «rikabdar», «bukavul», «İnaq», «Əmir- axur» və başqa islahatlara təsadüf olunur 139 . Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində ordu sarayın ixtiyarındakı qoşundan və ayrı-ayrı vilayətlərdən toplanan döyüşçü dəstələrindən (çərik) ibarət olmuşdur. Mənbələrdə ordu sözü «ləşgər», «qoşun», ordunu təşkil edən əsgərlər isə «mülazim, əsgər, qulluqçu, nökər, dilavər» adlandırılmışlar 140
. İ.H.Uzunçarşılının fikrincə, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlularda ordu təbliğatı və hərbi istilahlar tamamilə Elxanilərdə olduğu kimi idi 141 . Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hökmdarlarının bilavasitə mühafizəsi isə məşğul olan alaylara qoruyucular deyilirdi. 142
Həsən bəy Rumlu 1410-cu ildə Sultan Əhməd Cəlayirinin Təbrizə hücumu zamanı qorçilərin zərli paltar geyinərək, əllərində müxtəlif silahlar tutduqlarını göstərir 143
. Müharibə gözlənilən təqdirdə tabeliyindəki vilayətlərə gedərək hərbi qüvvə toplayan və ayrı-ayrı hərbi dəstələr arasında əlaqə yaradan əmirlər təvaçi adlanırdı. Onlar döyüşçüləri səfərbər edir, ordunun yerini büdirir, döyüşçülərin sayını özünün « təvaçi dəftərinə » qeyd edirdi 144 . I.H.Uzunçarşılı Təvaçi divanının olduğunu qeyd edir 145
. Fəzlullah ibn Ruzbihan Xuncinin verdiyi mə'lumata görə, Uzun Həsənin dövründə Hüseyn bey Hacılu Təvaçi divanının əmiri olmuş, sonra isə Sultan Xəlilin lələsi tə'yin olunmuşdu. 146 İ.H.
Uzunçarşılı Sultan Yaqub dövründə Cəlaləddin Həsən bəyin pərvanəçilikdən Təvaçi divanına əmir tə'yin olunduğunu qeyd edir 147 . Lakin Fəzlullah İbn Ruzbihan Xuncinin verdiyi mə'lumatdan aydın olur ki, Sultan Yaqub dövründə Cəlaləddin Həsən Əli bəy Nizaməddin Quli bəylə pərvanəçi vəzifəsindən Təvaçi divanına deyil, pərvanəçi divanına əmir tə'yin olmunmuşdur 148 . Bu mə'lumatlardan aydın olur ki, pərvanəçilərin də öz divanları olmuşdur. İ.H.Uzunçarşılı Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində ordunun sağ cinahının-«bərənğar», sol cinahının «cəvanğər» və mərkəz hissəsinin-« İluğ » adlandığını və müharibə zamanı mərkəz hissədən önə göndərilən qoşuna «mənqəlay» [79-80] deyildiyini qeyd edir 149 . Lakin Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunci ordunun mərkəz hissəsinin «qul» adlandığını qeyd edir 150
. İ.H. Uzunçarşılı Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu ordusunda çərxçi və muçi dəstələrinin mövcudluğu haqqında bəhs etmir. Ş. Fərzəliyev də Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu qoşununda 33 «çərxçi» və «muçi» istilahının olmadığını və onların Səfəvilər dövründə yarandığı fıkrindədir 151 . Lakin
Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunicinin mə'lumatına görə, 1478-ci ilin 15 iyulunda Sultan Xəlillə Yaqub arasında baş vermiş döyüşdə çərxçi və muçi dəstələri iştirak etmişdi. 152
süvarilərdən, tirkəşbəndlərdən-ox atanlardan, qulluqçulardan ibarət olurdu. Puşandarlar dövrəsi gümüş və ya qızıl suyuna çəkilmiş xırda lövhəciklərdən qayrılmış zirehli paltarlar geyirdilər. Tirkəşbəndlər isə möhkəm dəri paltarlar geyirdilər ki, bunları nə qılınc zərbəsi kəsə bilir, nə də ox deşə bilirdi 153
. İ.H.Uzunçarşılı Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu ordusunun zireh, nizə, qılınc,şeşbər (altı dilimli toppuz) xəncər, ox, kaman və kürzlə silahlandığını qeyd edir 154
. Lakin qaynaqların verdiyi mə'lumata görə Ağqoyunlu ordusunda tüfəng, top, qaladağıdan silahlar-rəadə və mancaqlardan istifadə olunmuşdur 155 .
hey'ətinin olduğunu da qeyd edir 156
. Hücum vaxtı kərənay (uzun zurna), qələbə çalınanda isə nağara səslənirdi. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu ordusunun say tərkibi İ.H.Uznçarşılının fıkrincə, 100 min nəfər olmuşdur. 157
M.X.Yınanç Uzun Həsənin şəxsi qoşununun 30 min olduğunu qeyd edir 158
. İ.H.Uzunçarşalıya görə Uzun Həsənin daimi maaş alan şəxsi qoşunu 32 mindən çox olmuşdur. 159
qoşunu 25 min süvari və 10 min piyadadan ibarət olmuşdur. Vilayət [80-81]
canişinlərinin qeyri-nizami qoşunları, habelə-silahlı və silahsız qullunçular da buraya əlavə edildikdə bu qoşunun sayı 100 min nəfərə çatırdı 160
. Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|