―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

8.2-jadval. 
Gidrotozalash katalizatorlarining fizik-kimyoviy xossalari 
Ko‘rsatgich 
AKM 
ANM S 
GO*70 
TNK*200 
GKD*205 AKEO- 
100(BK)
Faol komponentlarning miqdori % (mas.) 
MoO
3
12,0 
12,0 
12,0 – 16,0 
12,0 
11,0 
NiO 
- 
4,5 
- 
- 
- 
CoO 
4,5 
- 
4,0 – 4,5 
4,5 
3,2 
Uyma zichligi 
kg/m
3
670 
670 
760 
650 
700 
Mustahkamlik indeksi 
10
.
HH 
/
м
1,1 
1,1 
2,2 
2,1 
2,3 

---

345 
G‘ovak strukturaning harakteristikasi 
Solishtirma yuza, m
2
/2 
120 
120 
220 
250 
210 
G‘ovaklar hajmi, sm
3
/2 
0,5 
0,5 
0,5 
- 
0,5 
Granulalar kattaligi, mm 
Diametri 
4,5 
4,5 
2,0 
1,8 
1,6 
O‘zunligi 
6,0 
6,0 
5,0 
- 
5,0 
Promotirlovchi 
qo‘shimcha 
- 
5 – 7% 
SiO
3
- 
Seolit 
V
2
O
5
V
2
O
5
, 
R
2
O
5
Katalizatorning 
хizmat qilish 
muddati. Yillar 
3 
3 
6 
4 – 6 
- 
Gidrotozalashning eng yaxshi katalizatorlarini ―Haldor Topsoe‖, 
―Sriterion‖, ―Chevron‖ va boshqa shunga o‗xshash katalizatorli kompaniyalar 
ishlab chiqaradilar. Rossiyada uchta katalizatorli kompaniyalar (TNK-
VRRyazanda va OAO NK ―Rosneft‖ Angarsk va Novokuybishevskda) chet el 
katalizatorlari bilan raqobat qila oladilar gidrotozalash katalizatorlarini ishlab 
chiqaradilar.
8
.6. Gidrotozalash jarayoniga ta‘sir etuvchi asosiy omillar 
Ularga quyidagilar kiradi: katalizatorlarning ta‘siri (ilgari ko‗rib 
chiqilgan edi), xom ashyoning xossalari, harorat, bosim, VGS ning aylanib 
turish karraligi va issiqlik effekti.
Xom ashyo. 
Gidrotozalash qurilmasiga kelib tushayotgan xom ashyoda 
namlikning miqdori 0,02-0,03% (mas) dan oshmasligi kerak. Namlik 
miqdorining ko‗pligi katalizatorning mustahkamligiga ta‘sir qiladi, 
korroziyaning jadallashuvini kuchaytiradi, barqarorlashtirivchi ustunning 
normal rejimini buzadi. Xom ashyoda mexanik qo‗shimchalar bo‗lmasligi 
kerak, chunki ular reaktorga tushib katalizatorda to‗planadi va natijada uning 
ishlash samaradorligi pasayadi. Xom ashyoni havo kislorodi bilan muloqoti 

---

346 
hisobiga uning tarkibidagi to‗yinmagan va kislorodli birikmalarning ko‗p 
kondensatsiyalanishini oldini olish maqsadida gidrotozalash qurilmalarining 
xom ashyo bilan ta‘minlashni to‗g‗ri oziqlantirishni sxemasi bo‗yicha 
tashkillashtirishni yoki uni oraliq xom ashyo parklarida rezervuarlarda inert 
gazli ―yostiq‖ ostida saqlash kerak. Xom ashyoni havo kislorodi bilan muloqoti 
reaktor blokining tizimsida (issiqlik almashtirgich, kompressor va reaktorlarda) 
qatlamlar hosil bo‗lishiga olib keladi.
Harorat.
Gidrotozalash reaksiyasi uchun optimal bo‗lib 260-420
0
С dagi 
harorat intervali hisoblanadi. 260
0
С dan past haroratda oltigugurtsizlantirish 
reaksiyasi sekin boradi, 420
0
С dan yuqori haroratda krekinglash va kokslanish 
reaksiyalari kuchayadi. Katalizatorning ishlash qobiliyati susayishining oxirida 
qurilma ishlab turganda yuqoriroq haroratni saqlab turadilar, chunki 
haroratning ko‗tarilishi katalizator faollining pasayishini qoplaydi.
 Bosim.
Tizimda umumiy bosim 2,5 dan 6 MPa gacha bo‗lgan bosim 
optimal bo‗lib hisoblanadi, bunda vodorodning parsial bosimi 1,5-3,7 MPa 
gacha tashkil qiladi. Tozalanayotgan mahsulot qancha og‗ir bo‗lsa, undagi 
to‗yinmagan uglevodorodlar qancha ko‗p bo‗lsa, reaktorga kirishdagi vodorod 
saqlagan gazdagi vodorodning parsial bosimi shuncha yuqori bo‗lishi kerak. 
Vodorodning parsial bosimi oshishi bilan tozalash darajasi yaxshilanadi, koks 
hosil bo‗lishi kamayadi, katalizatorning xizmat qilish muddati oshadi.
Vodorod saqlagan gazning yetkazib berilish (aylanib turish) karraligi О
0
С 
da va 0,1 MPa bosimda xom ashyoning bir hajmiga gazning hajmi 200 dan 700 
gacha o‗zgaradi.
To‗yinmagan uglevodorodlar yoki smolali moddalarning miqdori yuqori 
bo‗lgan distillyatlarni, masalan kokslashning dizelli fraksiyalarini yoki 
vakuumli gazoylni gidrotozalashda aylanib turadigan gaz va xom ashyoning 
nisbati eng yuqoridir. Aylanib turish karraligining oshishi qurilmaning 
regenerasiyasiz ishlash davomiy-ligining oshishiga ko‗maklashadi.
Hajmiy tezlik 
1 dan 10 soat-1 gacha o‗zgaradi va dastlabki xom ashyoning 

---

347 
sifatiga ham talab qilinadigan tozalash darajasiga bog‗lik bo‗ladi. To‗g‗ri 
haydalgan benzinni tozalashda hajmiy tezlik 5 soat-1 ni, vakuumli gazoylni 
tozalashda esa 1 soat-1 ni tashkil qiladi. Xom ashyoning oltingugurtsizlanish 
chuqurligining hajmiy tezlikka bog‗liqligi 5.3-rasmda keltirilgan. 8.2-rasmdan 
ko‗rinib 
turibdiki 
hajmiy 
tezlikning 
kamayishi 
xom 
ashyoning 
oltingugurtsizlantirish chuqurligining oshishiga va uning yod sonining 
pasayishiga (to‗yinmagan uglevodorodlar miqdorining kamayishiga) olib keladi.
Reaksiyaning issiqlik effekti.
To‗yinmagan, aromatik va oltingugurt 
saqlagan birikmalarning gidrogenlash reaksiyasi issiqlik ajralishi bilan sodir 
bo‗ladi. Yengil to‗g‗ri haydalgan yoqilg‗i-benzin, kerosin, dizel yoqilg‗isi 
kabilarni gidrotozalashda reaksiyaning issiqlik effekti uncha katta emas va 1 kg 
xom ashyoga 70-80 kDj ni tashkil qiladi. To‗yinmagan hamda og‗ir 
yoqilg‗ilarning miqdori yuqori bo‗lgan yoqilg‗ini gidrotozalashda reaksiyaning 
issiqlik effekti 260-500 kDj kg gacha bo‗ladi.
Reaksion zonadan ortiqcha issiqlikni chiqarib yuborish uchun reaktorga 
katalizator qatlamlari orasiga sovuq aylanib turadigan gazni yoki sovuq gaz va 
gidrotozalashning suyuq beqaror mahsulotning aralashmasining yetkazib 
turishni qo‗llaydilar.
Vodorodning sarfi. 
Gidrotozalashda vodorod gidrogenlash, eritish va 
puflashga sarflanadi. Gidrogenlashga vodorodning sarfi yuqori darajada xom 
ashyoga to‗yinmaganlar hamda smolalarning miqdoriga bog‗liq bo‗ladi va 
to‗g‗ri haydalgan benzinga 0,1% dan, kokslash benzini yoki vakuumli gazoylga 
1,3% gacha o‗zgaradi. Suyuq mahsulotlarda eritishdagi vodorodni yo‗qotishlar 
tozalanadigan mahsulot moleqo‗lyar massasasining va tizimdagi umumiy 
bosimning ko‗tarilishi bilan oshadi.
Gidrotozalash jarayonida toza vodorodni emas balki vodorodning hajmiy 
miqdori 50-95% ni, qolgan qismi metan, etan, propan va butan tashkil qilgan 
gazni qo‗llaydilar. Gidrotozalash reaksiyalarning natijasida vodorod yutiladi, 
uglevodorodni gazlar, vodorodsul‘fid va suv hosil bo‗ladi. Shuning uchun 
vodorodning 
vodorod 
saqlagan 
gazdagi 
miqdori 
reaktorga 
kirishda 

---

348 
chiqishdagiga qaraganda yuqori.