―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

5.15-jadval 
EP-300 qurilmasining material balansi: 
Olindi 
To‗g‗ri quvilgan benzin 
Benzin-rafinati 
Zavod propan-propilen fraksiyasi 
% (massa.) 
67,2 
25,5 
7,3 
ming. t/yil 
791,3 
300,0 
83,2 
Jami 
100,0 
1174,5 
Olingan 
Vodorod-metanli fraksiya 
% (масс.) 
17,7 
минг. т/йил 
206,4 

---

242 
Etilen 
Propilen 
Propan 
Butan-butilen 
Fraksiyani qaynashini boshlanishi-150
o
C 
Fraksiya 150-250
o
C 
Qoldiq >250
o
C 
Yo‗qotili 
25,5 
16,2 
1,0 
12,2 
19,9 
1,5 
3,3 
2,7 
300,3 
190,2 
11,8 
144,8 
233,1 
17,5 
38,7 
31,7 
Jami 
100,0 
1174,5 
 
3.18-jadval
1 tonna etilenga qurilmaning texnik-iqtisodiy ko‗rsatgichlari: 
Xom-ashyo, t 
Suv, m
3
Elektr- energiyasi, kVt.soat 
Bug‗ (IEM), Dj 
Yoqilg‗i, 1 t shartliyoqilg‗i 
3,82 
570,40 
209,30 
1,67 
0,22 
Kolonnadagi qoldiq (40) kolonnaning yo‗lida (49) tozalangan zavod 
propan-propilen fraksiyasini (С
3 
ni fraksiyasini) kiritish oldindan ko‗rib 
chiqilgan. 
5.9.―ShGKM‖ olib boriladigan piroliz jarayonining ximizmi 
Uglevodorod xom ashyosini yuqori temperaturalarda (800-860
0
С) termik 
parchalanish (kreking) jarayoni piroliz deyiladi. Uglevodorodlarning termik 
parchalanishi murakkab jarayon bo‗lib, ketma-ket va parallel tarzda boruvchi 
ko‗plab elementar kimyoviy reaksiyalarni o‗z ichiga oladi. 
Piroliz jarayonida boradigan kimyoviy reaksiyalarning mexanizmi yetarli 
darajada murakkab va ularning murakkablik darajasi, piroliz uchun olinadiga 
uglevodorodlarning molekulyar og‗irligi va konversiya darajasining ortib borishi 
bilan, ortadi. 
Piroliz jarayonida boradigan reaksiyalarni ikki bosqichga bo‗lish mumkin.
Birinchi bosqichda 
radikal zanjirli mexanizmga ega bo‗lgan, xom ashyo 
komponentlarining parchalanish reaksiyalari boradi. Bunda vodorod, metan, 
etilen va xom ashyo komponentlaridagi kabi yoki nisbatan qisqaroq uglerod 
zanjiriga ega bo‗lgan olefinlar singari mahsulotlar hosil bo‗ladi. 

---

243 
Ikkinchi bosqichda 
hosil bo‗lgan mahsulotlar ishtirokida, nisbatan 
murakkab mexanizmga ega bo‗lgan, ikkilamchi reaksiyalar boradi. Bunda 
diolefinlar, benzol, atsetilen, yuqori molekulyar smolalar, koks singari 
mahsulotlar hosil bo‗ladi. 
Radikal zanjirli mexanizm bo‗yicha asosan uglevodorodlarning 
degidrogenlanish va erkin radikallar hosil qilib, uglerod zanjirini uzilish 
reaksiyalari boradi. Misol uchun: 
СН
3
-CH
3
→
СН
3
-CH
2
- + H-. 
СН
3
-CH
3
→
СН
3
- + CH
3
- 
Erkin radikallar parchalanish va qayta tiklanish xususiyatiga ega 
bo‗ladilar. Erkin radikallarning parchalanishi doimo erkin elektronli atomga 
nisbatan β-bog‗ bo‗yicha boradi. Erkin radikallarning o‗zaro birikishi katta 
ahamiyatga ega emas, chunki ularning kotsentratsiyasi juda past (radikal 
sekundning mingdan bir ulushlarida mavjud bo‗ladi) va ikki erkin radikalning 
to‗qnashish ehtimoli juda kichik. Yuqorida keltirilgan ikki bosqich asosiy 
hisoblanadi. 
Metil radikallarining o‗z-o‗zidan parchalanishi natijasida metan, etan, 
etilen va vodorod hosil bo‗ladi. 
Etil radikallaridan etilen, etan, butan va vodorod hosil bo‗ladi. 
Birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi uglerod atomlaridan vodorod 
atomlarining ajralish tezligining nisbatini (1, 2, 10) va parafin molekulasidagi 
atomlar 
sonini 
hisobga 
olgan 
holda, 
dastlabki 
bosqichda 
oddiy 
uglevodorodlarning piroliz mahsulotlari tarkibini yetarli darajada aniqlik bilan 
oldindan aytish mumkin. 
Quyida etanning pirolizida boradigan asosiy o‗zgarishlarining 
tenglamalari keltirilgan: 
Birlamchi reaksiyalar: 
C
2
H
6
→
С
2
Н
4
+ Н
2
2C
2
H
6
→
С
2
Н
4
+ 2 CH
4
2C
2
H
6
→
С
4
Н
8
+ 2 Н
2

---

244 
Ikkilamchi reaksiyalar: 
С
2
Н
4 
→
С
2
Н
2
+ Н
2
2С
2
Н
4
→
С
4
Н
6
+ Н
2
С
2
Н
4
+С
4
Н
6
→
С
6
Н
6
+ 2Н
2
С
2
Н
4
+ С
6
Н
6
→ 
С
6
Н
5
- С
2
Н
5
С
6
Н
5
- С
2
Н
5
+С
2
Н
4
→
С
6
Н
4
(С
2
Н
5
)
2
С
6
Н
4
- (С
2
Н
5
)
2
→
С
10
Н
8
+ 3 Н
2
ва ҳоказо. 
Piroliz jarayoni issiqlik yutilishi bilan boradi. Etan fraksiyasi uchun 
(reaksiyaga kirishgan xom ashyoga) piroliz reaksiyasining issiqligi 900 kcal/kg 
ni tashkil etadi. 
Birlamchi reaksiyalarning mahsulotlari ko‗p miqdorda to‗planganda va 
ularning konsentratsiyasi yetarli darajada yuqori bo‗lganda, ikkinchi bosqich 
reaksiyalarining ahamiyati ortadi. Birinchi va ikkinchi bosqich reaksiyalari 
o‗rtasida vaqt bo‗yicha tafovut mavjud, shuning uchun, asosiy komponentlarni 
maksimal darajada saqlab qolish maqsadida, reaksion aralashma keskin 
sovutiladi, bu jarayon piroliz gazini toblash deyiladi.