―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

15.4-rasm. Gazni fraksiyalash blokida kolonnalarni yangi murakkab qurilmalardan 
biriga biriktirish sxemasi: 
1-etan va propanni ajratish; 2-etansizlashtirish; 3-butansizlashtirish; 4-izobutanni 
ajratish. 
15.2. Uglevodrod xomashyosini kimyoviy qayta ishlash texnologiyasi 
Neftkimyo sanoatida neft va gaz asosida kimyoviy usulda mahsulotlar 
ishlab chiqarish keng yo‗lga qo‗yilgan.
Neftkimyoviy ishlab chiqarishga quyidagilar kiradi: 
1) olefinlarni, diyenlarni, aromatik va naftenli uglevodorodlarning – 
xomashyosini ishlab chiqarish; 
2) keng tarmoqli mahsulotlarni-spirtlarni, al‘degidlarni, ketonlarni, 
angidritlarni, kislot va boshqalarni.; 
3) sirt faol moddalarni - ishlab chiqarish; 
4) yuqori molekulyar birikmalar – polimerlarni ishlab chiqarish. 
Neftkimyoviy xomashyoni ishlab chiqarish
. Neftli fraksiyalarni va gazlarni 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri tovarga kimyoviy mahsulotlarga qayta ishlashning imkoniyati 
yo‗q. Shuning uchun qayta ishlash uchun dastlab kimyoviy faol uglevodorodlar 
olinadi, ya‘ni ularga birinchi navbatda chegaralanmagan uglevodorodlar kiradi: 
etilen С
2
Н, propilen С
3
Н
6
, butilen C
4
H
8
va boshqalar. Olefinlarni olishning 
asosiy sanoat usuli gazsimon va suyuq neftli xomashyolarni piroliz qilish 
hisoblanadi. 

---

576 
Neftkimyoviy ishlab chiqarishning yana bir xomashyosi atsetilen С
2
Н
2
hisoblanadi. U metanni yuqori harorat elektrokreking (vol‘t yoy sharoitida) 
qilish usuli orqali olinadi. Atsetilen sintetik tolalarni va plastmassalarni ishlab 
chiqarish uchun birlamchi material hisoblanadi. 
Sirt-faol moddalarni ishlab chiqarish
. Sintetik materiallarni ishlab 
chiqarish uchun aromatik uglevodorodlar kerak bo‗ladi - benzol, toluol, ksilol, 
naftalin va boshqalar. Stirol va fenol ishlab chiqarishda benzol qo‗llaniladi. Past 
molekulyarli olefinlarga ta‘sir qilish asosida (etilen, propilei, butilen) yuvuvchi 
moddalar, smola va moylarga qo‗shiladigan qo‗shmalarni ishlab chiqarishda 
fenoldan oraliq mahsulotlari olinadi. Ksilol esa sintetik tolalarni (lavsan) ishlab 
chiqarishda qo‗llaniladi. Uzoq vaqtlar davomida aromatik uglevodorodlarni 
olishda neftni piroliz qilish usuli qo‗llanilgan. Hozirgi vaqtda aromatik 
uglevodorodlarni ishlab chiqarishda qisqa benzin fraksiyalari katalitik riforming 
qilinadi. 
Spirt ishlab chiqarish
. Sintetik polimerlarni, kauchuklarni, yuvish 
moddalarini ishlab chiqarishda spirt qo‗laniladi, eritgichlar sifatida, 
ekstragentlardan boshqa maqsadlarda foydalaniladi. Spirtlarni ishlab 
chiqarishda eng muhim usullardan biri olefinlarni gadratatsiya qilish hisoblanadi 
hamda ularni ishlab chiqarish davomida etilli, izopropilli, izobutanli va boshqa 
spirtlar ishlab chiqariladi. Yetilli spirt esa uglerod oksidini gidratlash (СО ni va 
vodorodni yuqori harorat va bosim ostida katalizatorni qatnashtirib oladi) orqali 
olinadi. 
Polimerlarni ishlab chiqarish
. Yuqori molekulyarli birikmalarga 
(polimerlarga) molekulyar massasi 5000 va katta bo‗lgan moddalar kiradi. 
Polimerlar ko‗p martali takrorlanadigan elementlardan – ya‘ni monomerlarni 
qoldiqlaridan tashkil topadi. Polimerlarni asosiy sintez usuli polimerlash va 
polukondensatsiyalash hisoblanadi.
Polimerzatsiyalash 
yuqori molekulyarli 
moddalarni olishda monomerlarni bir qancha molekulalarini reaksiyalab 
biriktirish orqali olinadigan moddasi bo‗lib, ularni tarkibi o‗zgartirish orqali 
shakllantiriladi. 

---

577 
Polikondensatsiyalashda
qandaydir past molekulyarli moddalarni ajratish 
orqali (suv, spirt, ammiak va boshqalar) olinadi. Bunday holatda polimerning 
elementar zanjirini tarkibi birlamchi monomerning elementar tarkibiga mos 
kelmaydi.
Ko‗p shaklli polimerlarni ishlab chiqarish ularni turli tuman ishlab 
chiqarish texnologiyalarini qo‗llash evaziga olinadi.
Sintetik kauchuk 
ishlab chiqarishning eng sodda texnologik jarayonlarini 
olib borish ketma-ketligi quyidagicha. Etilenni gidratlash yo‗li orqali etil spirti
olinadi. U germitik yopiq idishda bug‗lari bir necha yuzlab gradus haroratda 
reaktorda maxsus katalizator qo‗shib qizdiriladi va bug‗lantiriladi hamda 
butadiyen olinadi. Butadiyen tozalangandan keyin katalitik polimerizatsiyaga 
beriladi va kauchuk-xomashyosi ishlanadi. U past haroratda aralashtiriladi va 
kauchuk-xomashyosi tarkibidan gaz chiqariladi. Olingan mahsulotdan kauchuk 
motosi olinadi, rezina ishlab chiqaradigan zavodga keltiriladi keyin esa har xil 
buyumlar ishlab chiqariladi.
Plastmassalar guruhiga viniplast, penoplast, polietilen, teflon va boshqa 
materialar kiradi. 
Viniplast – 
etilenni xlor bilan reaksiyasida paydo bo‗ladigan
polivinilxlorid smolasini kimyoviy qayta ishlash natijasida olinadi. Viniplastdan 
elektrizolyatsiya materiallarni, quvurlarni va armaturalarni tayyorlashda kimyo 
sanoatida qo‗llaniladi. Bundan tashqari viniplastiga maxsus modda qo‗shiladi va 
qizdirilganda katta miqdorda gaz ajralib chiqadi – natjada 
penoplast
olinadi.
Sanoatda ishlab chiqariladigan penoplast suvdan 7 – 10 marta yengil. 
Polietilen material keng qo‗llaniladi-u etilenni polimerzatsiyalashning 
yuqori molekulyar mahsulotidir. Polietilen yuqori bosimli va past bosimliga 
ajratiladi. Buning uchun etilen yuqori chastotali jarayonni talab qiladi. Yuqori 
bosimli polietilen 100 - 300 MPa bosimda va 100-300
0
С haroratda kislorodni 
qatnashtirib olinadi. Past bosimli polietilen esa etilenni polimerzatsiyalash orqali 
1 MPa bosimda va 60-80
0
Сda maxsus katalizatorni qo‗shib olinadi. 

---

578 
Teflon 
(poliftoretilen) monomer–tetraftoretilenni polimerzatsiyalash yo‗li 
orqali olinadi. Bunday monomerlar – uning malekulasidagi vodorod atomlarini 
ftor atomlariga almashtirish yo‗li orqali etilendan olinadi. 
Sintetik tolalardan hozirgi vaqtda kapron, lavson, nitron va boshqa 
narsalar olish keng miqyosda olinmoqda.
Kapronni 
ishlab chiqarishda asosiy 
birlamchi materiali – kaprolaktam hisoblanadi. Kapron fenol yoki benzolni 
murakkab 
kimyoviy 
qayta 
ishlash 
natijasida 
olinadi. 
Kaprolaktam 
polimerizatsiyalashga 250
0
С da azotni qatnashtirib beriladi va kapronli smola 
olinadi, undan keyin esa kapronli tolalar ishlab chiqariladi. 
Lavsan- 
para-ksilolni qayta ishlash orqali olinadi, o‗z navbatida katalitik 
riforming qurilmasida benzin fraksiyalarini katalitik qayta ishlash yo‗li bilan 
ham olinadi.