―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

15.6- jadval
Benzin komponentlari sifatida yaroqli bo‗lgan С
5
-С
8 
oddiy efirlari tavsiflari 
Ko‗rsatgich
MTBE
ETBE
TAME
20 °C da zichlik, kg/m
3
746 
746 
775 
OCHIM 
120 
120 
110 
OCHMM 
100 
104 
94 
Yo‗l oktani soni 
110 
112 
102 
Qaynash harorati, °C 
55 
73 
86 
Kislorod miqdori, % maC 
18,2 
15,7 
15,7 
To‗yingan bug‗lar bosimi, kPa 
41,4.61,2 
21,7.34,5 
6,9.13,8 

---

603 
С
5 
fraksiyasi 20…30 % izoamilenlarni o‗z ichiga oladi. TAME ni benzinga 
kiritish tovar avtobenzinlarining bug‗lanishi bo‗yicha talabni bajarishga yordam 
beradi. 
Dimetil efir (DME) oxirgi yillarda ekologik toza, juda istiqbolli 
gazballonli dizel yoqilg‗isi sifatida qaralmoqda
. 
Uning asosiy fizik-kimyoviy xossalari: 15.7-jadval
Hozirgi vaqtda, freonlar o‗rniga aerozollar olishda to‗ldiruvchi sifatida 
ishlatiluvchi DME ni sanoat miqyosida ishlab chiqarish yo‗lga qo‗yilgan. 
Daniyada avtobuslarni dizel yoqilg‗isidan foydalanilib uzoq vaqt dala 
sinovlaridan o‗tkazilgan. DME ning eng asosiy afzalliklari bu yuqori setan 
soni,toza chiqindini ta‘minlovchi past qaynash harorati, yengil «sovuq» 
qo‗shilish (yoqilish, ishga qo‗shilish) va dizellarning uzoq vaqtli ta‘mirlashlar 
oralig‗i. DME ning sanoat ishlab chiqarilishi bizga ma‘lum bo‗lgan tabiiy gaz, 
qattiq yoqilg‗ilar yoki og‗ir neft qoldiqlarini bug‗ kislorodli gazlashtirish 
mahsulotlarini – sintez-gaz (СО + СО
2
+ Н
2
) dan olinadigan metanol 
degidratatsiyasining katalitik reaksiyalarini amalga oshirishga asoslangan. 
Bugungi kunda qazib olinadigan neftning tarkibidagi yo‗ldosh gazlarni qayta 
ishlash asosida suyuq uglevodorodlarni olish texnologiyasi murakab 
hisoblanadi. Gaz mahsulotlarni uzoq masofaga tashishda transport muammolari 
mavjuddir. NYGlar suyuqlikka aylantirilganda uning hajmi 600 martaga 
qisqaradi, lekin gazni minus -162
0
С gacha sovitish zarur bo‗ladi. Gazni qayta 
Setan soni 
55.60 
Zichlik Ged 
0,66 
…°C, bosimlarda qaynash harorati: 
1 atm 
-23,7 
5 atm 
21,5 
8 atm 
38,3 
10 atm 
46,4 
Kritik harorat 
127 
Kritik bosim 
52,6 atm 
O‗z-o‗zidan uchqunlanish harorati 
235 °С 

---

604 
ishlash texnologiyasi katta kapital xarajatlarni talab qiladi, buning uchun 
murakkab qimmat kriogen texnikasi va texnologiyasi, termik chidamli sig‗im va 
tashish uchun maxsus transport talab qilinadi. Bundan tashqari uni montaj qilish 
uchun amalda tuman yaqinida yaratilgan infratuzilma mavjud bo‗lishi kerak. 
Neftning tarkibidagi yo‗ldosh gazlar energetika va kimyo sanoati uchun 
muhim xomashyo hisoblanadi. Ammo uning tarkibining beqarorligi va katta 
miqdordagi aralashmalarning mavjudligi energiya generatsiyada foydalanishda 
qiyinchilik tug‗diradi, gazni tozalashda qo‗shimcha mablag‗larni sarflanishiga 
to‗g‗ri keladi. Kimyo sanoatida yo‗ldosh gazdan plastik massa, kauchuk, 
aromatik uglevodorodlarni, yuqori oktanli yoqilg‗i qo‗shmalarini va 
suyultirilgan uglevodorod gazlarini ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
Yo‗ldosh gazlarni utilizatsiya qilishning mavjud bo‗lgan usullari:
yer bag‗ridagi qatlam bosimini oshirish uchun haydash yoki yer ostida saqlash;
neft konnining etiyoji uchun elektr energiyasi ishlab chiqish va isitish tizimida 
foydalanish; ** 
yirik elektrstansiyalarda isitish uchun katta hajmda foydalanish; 
gazni qayta ishlash zavodlarida qayta ishlash. 
Neftning tarkibidagi yo‗ldosh gazlarni eng samarali usullariga – gazni 
qayta ishlash asosida quruq benzinli gazni olish, keng fraksiyali yengil 
uglevodorodlarni, suyultirilgan gazlarni va barqaror gazli benzinni olish 
hisoblanadi. Konlarda gazning debiti kichik bo‗lganda integrlangan infratuzilma 
mavjud bo‗lmaganda generatsiya qoladi. Bunda holda amalga gazni qayta 
ishlash texnologiyalari kattalik qiladi, shuning uchun undan NYG qayta 
ishlashda foydalaniladi. 
Saqlash, tashishdagi xarajatlarni kamaytirishda yo‗ldosh neftli gazlardan 
samarali foydalanishda eng rentabelli foydalanish NYGlarni qayta ishlash 
asosida suyuq uglevodorodlarni va motor yoqilg‗isini olish hisoblanadi. 
Gazdan suyuq uglevodordlarni olishda klassik texnologiyadan ikki 
bosqichda o‗tkaziladi va gazni qayta ishlash asosida sintez-gaz (vodorodning 
aralashmasi, uglerod oksidi va uglerod ikki oksidi) olinadi, natijada suyuq 

---

605 
uglerodli mahsulot sintez qilinadi. Sintez-gazdan suyuq mahsulotlarni olish 
jarayoniga Fisher-Tropsh deyiladi [1]. 
Boshlang‗ich bosqichda to‗liq bo‗lmagan oksidlantirish jarayonida 
metandan reaksiya bo‗yicha sintez – gaz olinadi: 
2СН
4
+ О
2 
→
2СО + 4Н
2
+ 16,1 kkal. 
Reaksiyada katalizatorlar qatnashadi va issiqlik ajralib chiqadi, qarshi 
holatda esa metan is gazigacha va suvda yonadi. Reaksiyada metan suv bug‗lari 
bilan o‗zaro reaksiyalanib yuqori haroratda (800 - 900°C) va bosim ostida 
katalizator (№-A1203) bilan olib boriladi: 
СН
4 
+ Н
2
О 
→
СО + ЗН
2 
— 49 kkal; 
Yoki is gazi bilan: 
СН
4
+ СО
2
↔
2СО + ЗН
2
— 60 kkal. 
Bu reaksiyalar issiq yutilishi bilan olib boriladi. [3] 
Sintez –
gazidan katalizatorli metanol yuqori haroratda va bosim ostida 
reaksiyalanib olinadi (Fisher-Tropsh jarayoni). 
СО + 2Н
2
↔
СН
3
ОН. 
Bu texnologiya yaxshi ishlangan bo‗lib, gazni suyuq uglevodorodlarga 
aylantirishda klassik texnologiya asosida zavodlarda qo‗llaniladi. Shu 
texnologiya asosida Qatarda Оruх ―GTL‖ (―Sasol‖) va Pearl ―GTL‖ (―Shеll‖)
zavodlari qurilgan [8]. Respublikamizda quriladigan ―GTL‖ zavodi ham shu 
texnologiya asosida ishlaydi.