―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik
Yuqori sifatli motor yoqilg‗ilarini ishlab chiqarishning asosiy
Yüklə 15,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
15.5.Yuqori sifatli motor yoqilg‗ilarini ishlab chiqarishning asosiy tendensiyalari va zamonaviy muammolari Hozirgi kunda dunyoni ko‗plab mamlakatlarining neftni qayta ishlash sanoatining motor yoqilg‗ilariga nisbatan o‗sib borayotgan talabni neftni qazib chiqarish hajmini oshirish hisobiga qoplash imkoniyatlari deyarli ishlatib bo‗lingan. Bu aktual muammoni yechish uchun neftni qayta ishlashning, dvigatellar ishlab chiqarish va motor yoqilg‗ilarini iste‘mol qilishning muvozanatlash quyidagi yo‗nalishlarini rivojlantirishga bo‗lgan qiziqishni oshiradi: 1) neftni qayta ishlashni chuqurlashtirish va kimyolashtirish; 2) resurslarni kengaytirish va DVS ekspluatatsiyasida ularning haqiqiy sarfini kamaytirish maqsadida motor yoqilg‗ilari sifatini optimallashtirish; 3) dvigatel‘ konstruksiyalarini takomillashtirish; 4) avtomobil parkini dizellashtirish; 5) alternativ yoqilg‗ilar – gaz ko‗rinishidagi, kislorod saqlovchi va qattiq yonuvchi qazilmalardan olinadigan yoqilg‗ilarni qo‗llash; Yuqorida sanab o‗tilgan yo‗nalishlardan birinchisi zamonaviy jahon neftni qayta ishlash sanoati rivojlanishining bosh yo‗nalishidar va moslashuvchan texnologik sxemalarni ishlab chiqish va joriy etish va neft qoldiqlaridan yuqori sifatli motor yoqilg‗ilari va boshqa neft mahsulotlari olinadigan neftni chuqur qayta ishlashning yuqori intensiv ekologik zararsiz termokatalitik va gidrogenizatsiyalash jarayonlarini amalga oshirish bilan bog‗liq. Ikkinchi yo‗nalish sifat darajasiga nisbatan motor yoqilg‗ilari 590 iste‘molchilarining ularni inlab chiqarish va qo‗llashda minimal xalq xo‗jaligi xarajatlarini ta‘minlovchi, iqtisodiy va texnik asoslangan talablarini ishlab chiqish zarurati bilan bog‗liqdir. Bunda yoqilg‗ini qo‗llashning, atrof muhit himoyasi bo‗yicha uzluksiz keskinlashayotgan talablarga bog‗liq holda aktualligi o‗sib borayotgan ekologik samaradorligi ham hisobga olinadi. Shunday qilib, oxirgi yillarda dunyoning bir qator, ayniqsa, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarida avtobenzinlarda qo‗rg‗oshin miqdorini pasaytirish va noetil benzinlarni ishlab chiqarish va qo‗llashga yo‗naltirilgan bir qator qonuniy yechimlar ishlab chiqilgan. Neftni qayta ishlovchilar nuqtai nazariga ko‗ra, avtobenzinlarning oktan sonini oshirishning eng arzon va energetik samarador usuli bo‗lgan etillashdan voz kechish, umumiy benzin fondi oktan sonini oshirishdek og‗ir masalani qo‗yadi. Etillashdan voz kechilganda oktan sonining kerakli miqdorda oshirilishi yuqori oktanli komponentlar ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarini rivojlantirish va takomillashtirish hamda alternativ yuqori oktanli qo‗shimchalarni qo‗llash hisobiga ta‘minlanishi kerak va bu kattagina kapital sarflarini talab etadi. O‗z navbatida, yuqori oktanli noetil karbyurator yoqilg‗ilarini ishlab chiqarish tovar benzinlari oktan sonining bir qadar pasayishi bilan kechishi mumkin va natijada avtomobillarning yoqilg‗i tejamkorligiga nisbatan talabning pasayishiga olib kelishi mumkin. Qiyinchiliklar o‗rta distillyatlar – reaktiv va dizel yoqilg‗ilari sifatini optimallashtirishda ham paydo bo‗ladi. Reaktiv dvigatellar uchun yoqilg‗isi asosan neftni to‗g‗ridan-to‗g‗ri haydalgan fraksiyalaridan olinadi. Ularni ishlab chiqarish resurslarini kengaytirish fraksion tarkibni (kengaytirib), kristallanishning boshlanishi harorati va aromatik uglevodorodlar miqdorini, qovushqoqligi va sifatning boshqa ko‗rsatgichlarini optimallashtirish bilan bog‗liq. Motor yoqilg‗isini iqtisod qilishning sezilarli rezervi yoqilg‗i solishtirma sarfini 25-30% ga kamaytirish imkonini beruvchi, avtomobil transportini dizellashtirish hisoblanadi. Biroq, shuni qayd etish kerakki, oxirgi yillarda benzinli dvigatellarni takomillashtirish, bu farqni 15 - 20% ga olib keldi va bu 591 transportlarni dizellashtirish sur‘atining biroz pasayishiga olib keldi. Shunga qaramasdan, so‗nggi ikki o‗n yillikda dizellarni ishlab chiqarish uzluksiz ravishda yiliga o‗rtacha 8 mln donaga oshgan. Avtobenzinlar ishlab chiqarishda asosiy tendensiyalar. Dunyo bo‗yicha avtobenzinlar ishlab chiqarish 2000 y holatiga ko‗ra yiliga 953 mln tonnani tashkil etgan. Jahon avtomobil parkining yuqori o‗sish sur‘atlariga (yiliga 10 mln donaga) qaramasdan, avtobenzinlarni iste‘mol qilish yaqin yillarda avtomobillarning yoqilg‗i tejamkorligining sezilarli o‗sishi, avtotransportlar bir qismining yoqilg‗ining alternativ manbalariga o‗tkazilishi va dizellashtirishning tezlashishi hisobiga avvalgi darajasida saqlanadi. Shunday qilib, AQShda shaxsiy yengil transportda avtobenzinlarning solishtirma sarfi 1975 dan 1985 yilgacha bo‗lgan davr uchun har 100 km ga 14,9 dan 8,6 litrga, ya‘ni uchdan bir qismiga kamaygan. Bu ko‗rsatgichni 2000 yilgacha 6 l/100 km ga yetkazish ko‗zda tutilgan edi. AQSh, Yaponiya shuningdek G‗arbiy Yevropa davlatlarida avtotransportlar yoqilg‗i iqtisodining bunday sezilarli o‗sishiga avtomobilning o‗z massasini kamaytirish (yengil konstruksion materiallarni qo‗llash va yengil avtomobillarning kichik va eng kichik klasslarini ko‗proq ishlab chiqarish hisobiga), dvigatel va transmissiyaning FIK ni samarali oshirish, kuzovning aerodinamik qarshiligini pasaytirish, elektron nazorat tizimlarini qo‗llash, avtomobil yo‗llari sifatini oshirish va h.k.lar sababli erishilgan. Oxirgi yillargacha avtobenzinlar ishlab chiqarishni rivojlantirishning bosh tendensiyasi ularnig DS (dvigatellar ishlab chiqarishda – siqish darajasining ortish) ni uzluksiz oshirish bo‗ldi, bu esa transport vositalari ekspluatatsiyasining texnik-iqtisodiy ko‗rsatgichlarini sezilarli darajada yaxshilanishiga olib keldi. Biroq DS ning keyingi zamonaviy yuqori darajada o‗sishi uchun neftni qayta ishlashda katalitik riforming, alkillash, izomerlash va h.k kabi avtobenzinlar resurslarini kamaytirishga olib keluvchi qimmatroq va ko‗proq energiya sarflovchi katalitik jarayonlarni rivojlantirish talab etildi. Tabiiyki, neftni qayta ishlashda bunday xarajatlar o‗rni yuqori oktanli benzinlarni qo‗llash hisobiga iste‘molchilar vositalarni iqtisod qilishi bilan 592 qoplanishi kerak. Natijada, avtobenzinlar DS ning optimal qiymati neftni qayta ishlash jarayonlarining kimyolashish darajasi va texnologiyasiga, shuningdek neftning jahon narxlariga ko‗ra belgilanadi. Hozirgi vaqtda Rossiyada eng ommaviy avtobenzin A-76 hisoblanadi. Yaqin yillarda A-72 ning ishlab chiqarilishi butunlay to‗xtatiladi, va istiqbolda asosan AI-93 (yoki AI-92) va AI-95 ishlab chiqarilishi rivojlantiriladi. Mamlakat aholisining transport bilan ta‘minlanganlik darajasini oshirish maqsadida asosan quyidagi yuqori yoqilg‗i tejamkorligiga ega avtomobillar ishlab chiqarishni sezilarli oshirish ko‗zda tutilgan: kam yuko‗taruvchi maxsus yuk mashinalar, o‗rta), kichik va juda kichik klassdagi yengil avtomobillar va avtopark tuzilishini optimallashtirish bo‗yicha bir qator boshqa tadbirlar. Ekologik talablarning qattiqlashishi munosabati bilan dunyoning ko‗plab mamlakatlarida avtobenzinlarda qo‗rg‗oshinli antidetonatorlarni qo‗llashni taqiqlash bo‗yicha qonun hujjatlari qabul qilingan. Zamonaviy avtomobillar chiqindi gazlarining zaxarliligi bo‗yicha qat‘iy ekologik normalarni qanoatlantirishi kerak (15.2-jadval), avtobenzin va dizel yoqilg‗ilari esa ularning DVSi uchun Yevropa Ittifoqi va AQSh normalari (15.3-jadval) bo‗yicha ishlab chiqarilishi kerak. 15.3-jadvaldan ko‗rinib turibdiki, istiqbolli chet el benzinlarining o‗ziga xos xususiyati ularda aromatik uglevodorodlar miqdorining kamligi(<30 %, shu jumladan benzol<1 %) bo‗lib, u qurum hosil bo‗lishi, qizdiruvchiyonish, DS ning fraksiyalar bo‗yicha tekis taqsimlanish koeffitsiyenti, va avvalo ekologik tozalik kabi yuqori sifat ko‗rsatgichlarining belgisi hisoblanadi. Benzinlarning DS yuqori ko‗rsatgichlarida aromatik uglevodorodlarning kam miqdoriga, sobiq SSSR dagiga nisbatan, ularning tarkibiga ko‗p miqdordagi yuqori oktanli izoparafin uglevodorodlarni xarakterlovchi, katalitik kreking alkilat va benzinlarining komponent tarkibini ko‗proq jalb etish bilan erishiladi (15.3 jadval). |