―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

3.1-rasm. Neftning va uning qoldiqlarini tavsiflari 
 
3.2. Neftni, gazkondensatlarni va gazlarni qayta ishlash jarayonlarining 
klassifikatsiyasi
Neftni qayta ishlash zavodlaridagi texnologik jarayonlarni ikki guruhga 
sinflash mumkin: fizikaviy va kimyoviy. 1) Fizikaviy jarayonlarda 
(massaalmashinuv) neftni tashkil etuvchi komponentlar (yoqilg‗i va moyli 
fraksiyalar) neftning tarkibidagi fraksiyalarni, neftning qoldiqlarini, moyli 
fraksiyalarni, gazkondensatlarni va keraksiz komponentlarni (politsiklik 
aromatik uglevodorodlarni, asfaltenlarni, qiyin eriydigan parafinlarni), 
nouglevoldorodlarning birikmalarini kimyoviy ta‘sir etish bilan boshqa 
komponentlarga aylantirmasdan va tarkibidan olib chiqilmasdan amalga 
oshiriladi.
Massaalmashinuv turi bo‗yicha fizik jarayonlarni quyidagi turlarga 
ajratish mumkin:
-gravitatsiyali (ELOU - elektroobessolivayushey ustanovki – elektr 
tuzsizlantirish qurilmasi); 
-rektifikatsiyali (AT, AVT, GFU va boshqa); 
-ekstraksiyali (deasfaltizatsiyalash, selektiv tozalash, deparafinizatsiyalash 

---

126 
va kristallizatsiya); 
- adsorbsiya (seolitli deparafinlash, kontaktli tozalash); 
- absorbsiyali (AGFQ, Н
2
S va CO
2
dan tozalash,). 
Neft xomashyolarini kimyoviy jarayonlarda qayta ishlash kimyoviy yo‗l 
orqali yangi mahsulotlarni olish amalga oshiriladi. Zamonaviy NQIZlarida 
qo‗llaniladigan kimyoviy jarayonlar kimyoviy reaksiyalarni faollashtirish usuli 
bo‗yicha quyidagilarga ajratiladi: 
- termik; 
- katalitik.
Termik jarayonlarni kimyoviy reaksiyalarni olib borilishiga muvofiq 
turlarga bo‗linadi: 
1.termikdestruktiv (termik kreking, visbreking, kokslash, piroliz, texnik 
uglevodorodni ishlab chiqarish va boshqalar); 
2.termik oksidlash (bitum ishlab chiqarish, koksni gazlashtirish, 
ko‗mirlash va boshqalar). 
Katalitik jarayonlarda katalizlarni qo‗llash bo‗yicha quyidagi turlarga 
sinflanadi: 
1.kislotali katalizni olib borish mexanizmi bo‗yicha (katalitik kreking, 
alkillash, polimerlash, efirlarni ishlab chiqarish va boshqalar); 
2.oksidlash-tiklash mexanizmi katalizini olib borish bo‗yicha gomolitik 
jarayoni (vodorod ishlab chiqarish va gazni sintez qilish, metanol, elementar 
oltingugurt va boshqalar). 
3.gidrokatalitik – bifunksional kataliz mexanizmi bo‗yicha olib 
boriladigan (murakkab) jarayonlar (gidrotozalash, gidrooltingugurtsizlashtirish, 
gidrokreking, katalitik riforming, izomerlash, gidrodearomatlash, selektiv
gidrodeparafinlash va boshqa). 
Neftni qayta ishlashning bosh jarayonlaridan biri (ETQ – elektr 
tuzsizlantirish qurilmasidan keyin) atmosfera ostida haydash hisoblanadi (AT – 
atmosferali quvur), bu yerda yoqilg‗i fraksiyalari (benzin, tiniq kerosin, reaktiv 

---

127 
va dizel yoqilg‗isi) va mazut ajratib olinadi qaysiki, ulardan qozonxona 
yoqilg‗isi yoki keyin chuqur qayta ishlashda xomashyo sifatida foydalaniladi. 
Atmosfera ostida haydalgan yoqilg‗i keyin qayta ishlashga beriladi: 
geteroatom birikmalaridan gidrotozalash, benzinlarni – sifatini oshirish uchun 
katalitik riformingga yoki alohida aromatik uglevodorodlardan – neftkimyosi 
uchun xomashyo olishga (
benzol, toluol, ksilol va boshqalar
) haydaladi. 
Vakuumli haydash yo‗li orqali mazutdan (VQ qurilmasida - vakuumli quvur 
qurilmasida) keng fraksiyali vakuumli gazoyl‘ olinadi (350...500°С) – ya‘ni, 
katalitik kreking yoki gidrotozalash qurilmalarida qayta ishlash asosida motor 
yoqilg‗isining komponentlari yoki moyli fraksiyalarning qisqa distillyatlari 
olinadi hamda qayta tozalash jarayonlariga (selektiv tozalashga, deparafinlashga 
va boshqa) yo‗naltiriladi.
Vakuumli qayta haydash qoldig‗i 
– gudron – qoldiq moy olish uchun 
yoki chuqur qayta ishlash asosida qo‗shimcha motor yoqilg‗isi, neftli koks, yo‗l 
va qurilish bitumlari hamda qozonxona yoqilg‗isiga xomashyo olinadi.