Nisa Surəsi 77-80

"Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən;" Ayənin orijinalında

keçən "teveffahum=canlarını al/götürərkən" hərəkəti, keçmiş və ya

müzari kipindedir. Əsli "tetevveffahum"dur. İstifadədə yüngüllük olsun

deyə "də"lərin biri salınmışdır. Bu ayədə olduğu kimi:

"Nəfslərinə zülm edərlərkən mələklərin canlarını aldıgı

84 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

lerine zülm edərlərkən mələklərin canlarını aldıgı kəslər, 'Biz

heç bir pislik etmirdik!' deyə təslim olarlar." (Nəhl, 28) [Bu ayədə

canlarını al/götürmə mənasında istifadə edilən hərəkət "tetevvefahum" şəklində

keçər.]

Bənzəri ayədən də aydın olduğu kimi "zülm"dən məqsəd, onların

şirk yurdunda qalmaq, kafirlər arasında yaşamaq, bu səbəbdən dini

məlumatları əldə etmə və dinin qulluq vəzifələrini yerinə yetirmədəki çağırışını

tətbiqə keçirmə imkanından məhrum qalmaq surətiylə

Allahın dinindən və dinin şüarlarını qoymaqdan üz çevirmələridir.

[Qulluq vəzifələrini rahat bir şəkildə yerinə gətirə bilmədikləri

şirk diyarını tərk etməmələridir.] "Nə etməkdə idiniz? deyərlər. 'Biz

yer üzündə çarəsiz və zəif buraxılmış (mustazaf)lar idik' deyə cavab

verərlər..." şəklində başlayan üç ayənin axışı bu şərhi dəstəkləyici

xüsusiyyətdədir.

Uca Allah, "Allahın lənəti zalımların üzərinə olsun." (Ə'RAF, 44

və Hud, 19) ayələrində, "zalımlar" anlayışını [nəfsə və ya başqalarına

zülm etməyi ifadə etmədən] mütləq olaraq istifadə etdikdən sonra,

"Onlar (insanları) Allahın yolundan saxlayan və onun egri olmasını

istəyənlərdir." buyuraraq bu sözə açıqlıq gətirmişdir. Bu səbəbdən

bu iki ayənin, zülmü şərhdəki ortaq mesajı budur: Zülm,

Allahın dininə arxa çevirmək və onun əyri, əyri və sapdırılmış

olmasını istəməkdir. Bu məna, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin

təsvir etdiyi obyektiv vəziyyət [və bizim az əvvəl etdiyimiz şərh]

ilə də üst-üstə düşməkdədir.

"Nə etməkdə idiniz?" deyərlər." Yəni, dini həyata məzmununda vəziyyətiniz

nə idi? Ayənin orijinalında keçən "fime" bileşiğinin sonundakı

"me" ədatı, sual ədatı olan "ma" sözünün qısaldılmış

şəklidir, ki istifadə yüngüllüyü təmin etmək məqsədiylə sonundakı "əlif"

hərfi hazfedilmiştir.

Ayədə ümumiyyətlə, rəvayətlərdə "Qəbir Sorğusu" olaraq xarakterizə edilən

hadisəyə istiqamətli bir işarə vardır. Bilindiyi kimi qəbir sorğusu,

ölümün reallaşmasından sonra mələklərin ölünün dinini soruşmalarına

deyilir. Bu ayə də buna dəlalət etməkdədir: "Nəfslərinə zul-

Nisa Surəsi 95-100 .................................................... 85

mederken mələklərin, canlarını aldıgı kəslər, 'Biz heç bir pislik

etmirdik!' deyə təslim olarlar. 'Xeyr, Allah sizin etdiklərinizi

əlbəttə çox yaxşı biləndir. O halda, içində davamlı kalacagınız

cəhənnəmin qapılarından girin! Qürurlananların yeri nə pisdir!

(Pisliklərdən) çəkinənlərə, 'Rəbbiniz nə endirdi?' denildiginde,

'Xeyr( endirdi)! deyərlər." (Nəhl, 28-30)

"Biz yer üzündə çarəsiz və zəif buraxılan (mustazaf)lar idik,

deyə cavab verərlər. Mələklər də, 'Allahın yeri geniş deyil idimi?

Onda hicrət etsəydiniz ya!' deyərlər." Mələklərin "Nə etməkdə idiniz?"

sualı, dini baxımdan yaşadıqları vəziyyətə əlaqəndir. Bu suala

həmsöhbət olan kəslər də dini baxımdan yaxşı bir vəziyyətə sahib

olmayan kəslərdir. Buna görə səbəbi [yəni, dini yaşamamalarına

səbəb olanı] səbəb olunanın [yəni, öz vəziyyətlərini izah etmələrinin]

yerinə qoymaq surətiylə cavab verirlər. Belə ki; onlar, güc

sahibi müşriklərin suveren olduğu bir yerdə dini həyata imkanını

tapa bilmirdilər. Çünki bu müşriklər, onları çarəsiz və zəif salır,

güclənmələrinə mane olurdular. Beləcə dinin nəzərdə tutduğu şəriətə

və qanunlara sarılıb, tətbiqə keçirərək praktik həyatda yaşamalarına

imkan vermirdilər.

Əgər doğru söyləyirlərsə, zəif salınmış olmaları, özlərinin

şirk yurdunda məskun bir həyat yaşayır olmalarından qaynaqlanırdı.

Çarəsiz və zəif buraxılmaları, yaşadıqları yurdun müşriklərin

suverenlikləri altında olmasından irəli gəlirdi. Ancaq [ortada

bir başqa gerçək də var. O da budur ki,] o suveren müşriklər

dünyanın hər tərəfinə və onların yaşadıqları yerin xaricində başqa

yerlərə də suveren deyillər idi ya! Bu səbəbdən bu adamlar hər vəziyyətdə

mustazaf (zəif salınmış) deyillər idi. Yəni, zəiflikləri yalnız

içində olduqları mühit üçün etibarlı idi. Onu da, o yurdu

tərk etmək və çıxıb getmək surətiylə dəyişdirmək əllərində idi.

Buna görə mələklər, onların mustazaflık iddialarını yalanlayaraq

yer üzünün Allahın ərzi olduğu və Allahın ərzinin də, içində

yaşadıqları və ayrılmadıqları yerdən çox daha geniş olduğunu vurğulayaraq

bəhanələrini boşa çıxarırlar. Çünki, köç etmək surə-

86 ............ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

tiyle zəif salındıqları yerdən və mühitdən xilas olmaları mümkünidi.

Bu səbəbdən mustazaflık bağından xilas olacaq gücləri olduğu

üçün onlar gerçək mustazaflar deyillər idi. Demək ki bu vəziyyəti,

öz pis seçimləri nəticəs(n)i seçmişlər idi.

"Allahın yeri geniş deyil idimi? Onda hicrət etsəydiniz ya!"

cümləsindəki sual, "Nə etməkdə idiniz?" ifadəsində olduğu kimi,

ayıblama və qınama məqsədlidir. Daha əvvəl yer verdiyimiz Nəhl surəsinin

əlaqədar ayələrinin axışından da aydın olduğu kimi bu sualların ilkinin

["Nə etməkdə idiniz?"], vəziyyətin təsbitinə [və dini baxımdan

necə bir vəziyyətə sahib olduqlarına] istiqamətli olması mümkündür.

Çünki, Nəhl surəsindən aydın olduğu qədəriylə bu cür sual, həm zalımlara,

həm də muttakilere istiqamətli bir sualdır və qınama məqsədli

deyil. Ikincisi isə ["Allahın yeri geniş deyil idimi?..."], hər vəziyyətdə

qınama məqsədinə istiqamətlidir.

Mələklər, yeri Allaha izafə edərək zikr edirlər. Burada uca

Allahın əvvəl ərzi geniş etdiyinə, sonra insanları imana və əmələ

dəvət etdiyinə işarə edilir. Iki ayədən sonrakı "Allah yolunda

hicrət edən kimsə, yer üzündə gedəcək bir çox yer/yeyər və genişlik tapar."

ayəs(n)i də bu gerçəyə işarə etməkdədir.

Yerin "geniş" olaraq xarakterizə edilməsi, hicrət etməyi; "Onda hicrət

etsəydiniz ya! "ifadəsi şəklində istifadə etməni tələb etmişdir. Yəni,

yerin bir bölgəsindən bir başqa bölgəsinə köç etsəydiniz ya! Əgər

genişlik təsəvvür edilmədən bir ifadə istifadə edilsəydi, "Ondan hicrət

etsəydiniz" deyilməsi uyğun düşərdi.

Ardından uca Allah, mələklərlə onların bu danışığı gözlər önünə

sərdikdən sonra bu hökmü verir: "İşdə onların varacagı yer/yeyər

cəhənnəmdir; ora nə pis bir çatış yeridir!"

"Kişilər, qadınlar və uşaqlardan (həqiqətən) aciz olub zəif buraxılanlar. ..müstesnadır." Bu cümlədəki istisna münkatı yəni qopuq

istisnadır. Bunlarla əlaqədar olaraq ayədə söz mövzusu edilən mənada

"zəif buraxılmışlar" (mustazaflar) təbirinin istifadə edilməsi, yuxarıda

[əvvəlki ayədə] haqqında danışılan "zalımların", əslində musta-zaf olmadıqlarına

işarə etməyə istiqamətlidir. Çünki onlar zəiflik qeydini ü-

Nisa Surəsi 95-100 ................................................. 87

zərlərindən qaldıra biləcək gücdədirlər. Əsl zəifləyər, bu ayədə sözü

edilənlərdir. Kişilər, qadınlar və uşaqlar şəklində detallı bir şərhə

ehtiyac duyulması, ilahi hökmü şərh və səhv qəbul etmələrə

meydan verməmə məqsədinə istiqamətlidir.

"heç bir çarəyə gücü çatmayanlar və heç bir yol tapa bilməyənlər"

ifadəsinə gəlincə, burada istifadə edilən "hiylə" sözü, "haylule" (maneə,

mane, tədbir) kökündən şəkil və forma ifadə edən məsdər kipi

kimidir. Sonra alət mənasında istifadə edilmişdir. Bu səbəbdən iki şey arasında

bir maneə və tədbir tapmağa çatdırıcı vasitə mənasını ifadə

edər. Ya da bir şeyi əldə etmə və ya bir başqa hala keçmə mənasını

ifadə edən bir hal və ya bunun xaricində bir haldır. Bu ifadə, ümumiyyətlə

gizlicə edilən və yerilən işlərlə əlaqədar olaraq istifadə edilər. Hər vəziyyətdə

sözün kök mənasında, Ragıbın əl-Tədris planı adlı kitabında

ifadə etdiyi kimi, dəyişmə mənas(n)ı vardır.

Bu vəziyyətdə belə bir məna çıxır qarşımıza: "Onlar, müşriklərin

özlərinə yönəltdikləri zəif buraxdırıcı nəşr/təzyiqi maneə törətməyə

güc çatdıra bilmirlər; onların bu cür nəşr/təzyiqlərini rədd etmək üçün heç bir

maneə tapa bilmirlər. Bundan xilas olmalarını təmin edəcək bir yol əldə

etmə imkanına da sahib deyildirlər."

Ayənin axışından aydın olduğu üzrə, "yol" anlayışı ümumidir; gözlə

görülən və görülməyən hər cür yolu [yəni, bütün çarə yollarını]

əhatəsinə al/götürməkdədir. Belə ki; bu anlayış burada, məna olaraq

Məkkəli Müsəlmanların Mədinəyə hicrət etmək üçün istifadə etdikləri

normal yol kimi maddi yolu ehtiva etdiyi şəkildə, mənəvi yolu da əhatə edər.

Bu səbəbdən buradakı yoldan məqsəd, onları müşriklərin əlindən, işgəncə

və fitnələrinə düçar edərək zəif salma cəhdlərindən

qurtaracaq hər cür həll yoludur.

MUSTAZAFLIK ÜZERINE

Ayədən aydın olduğuna görə, dini mövzular bağlanımda cahillik,

insanın özündən qaynaqlanmayan bir qüsurdan və ya çatışmazlıqdan

irəli gəlirsə, bu insan Allah qatında üzrlüdür.

88 ............... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Bu mövzunu belə açıqlaya bilərik: Uca Allah, dini bilməməyi və

dini şüarları suveren etməkdən alıkonmanın hər cürünü, ilahi

əfvin əhatəsinə girməyən zülm olaraq xarakterizə edir. Sonra

mustazafları (zəif buraxılmışları) bu ümumiləşdirmənin xaricində tutur,

zəif buraxıldıqları üçün də bəhanələrini qəbul etdiyini ifadə edir. Ardından

onları, başqalarını da əhatə edəcək bir xüsusiyyətlə yəni, qarşılaşdıqları

maneəs(n)i özlərindən rədd edəcək imkanı tapa bilməmək və heç bir

çarəyə güc çatdıra bilməmək xüsusiyyətiylə təyin edir.

Bu məna, ətrafı əhatə edilmiş bir yerdə tutulan və bu səbəblə dini

bilən, dinin detallarından xəbərdar olan bir alim ol/tapılmadığı

üçün dini məlumatları öyrənə bilməyən ya da bu məlumatlara sahib olduğu

halda dözülməz ağır işgəncələrdən ötəri onları pratize faktorun/etmənin

bir yolunu tapa bilməyən, bunun yanında düşüncə zəifliyi, xəstəlik,

bedensel nöqsanlıq və ya maliyyə çatışmazlıq kimi bir mənfilik üzündən

ol/tapıldığı yerdən çıxa bilməyən, Islam yurduna hicrət edib

Müsəlmanlara qatıla bilməyən bir kimsə üçün etibarlı olduğu kimi, zehini

dini məlumatlar məzmununda sabit gerçəkləri qavraya bilməyən, fikri

olaraq haqqa çata bilməyən, haqqa qarşı inadçı, ağız büzücü bir

rəftarı qətiliklə söz mövzusu olmadığı və hətta haqqın dəqiq bir şəkildə

önünə qoyulması vəziyyətində ona qətiliklə təbii/tabe olacağı halda

dəyişik faktorlar üzündən haqqı qəbul edə bilməyən bir kimsə üçün də

etibarlıdır.

Belə bir insan da mustazaftır; zəif salınmış, aciz və çarəsizdir;

[içində olduğu mənfi şərtlərdən çıxacaq və] hər hansı

bir yol tapacaq vəziyyətdə deyil. Bunun beləsi bir mövqeyə

düşməsindəki faktor, haqq və din düşmənləri tərəfindən qılınc və

qırmanc çətiniylə əhatə edilib çıxış yolu tapa bilməməsi deyil şübhəsiz. Əksinə

onu başqa faktorlar zəif salmış, nəticə etibarilə də qəfləti

ona müsəllət etmişdir. Bu səbəbdən belə bir qəflətin təsirinə girən

insan artıq heç bir çarəyə güc çatdırmaz və belə bir cəhalətin

pəncəsindəki insan da heç bir yol tapmaz mustazaftır.

Gerçəkdə səbəbin ümumiliyini vurğulamağa istiqamətli olan bu ayənin

mütləq şərhindən hərəkətlə bu nəticəyə çatırıq. Bu

Nisa Surəsi 95-100 ...................... 89

mənas(n)ı, bunun xaricində başqa ayələrdən də qəbul edə bilərik: "Allah

hər şəxsi, ancaq gücünün yettigi ölçüdə mükəlləf edər. Hər kəsin

kazandıgı yaxşılıq lehinə, ettigi pislik də əleyhinədir." (Bəqərə, 286)

Bu ayə gərəyi, haqq-qında qafil olunan şey insanın gücü daxilində

deyil. Yenə, bir maneə üzündən insanın edə bilmədiyi bir şey də

onun gücü daxilində sayılmaz.

Bəqərə surəsinin mövzuyla əlaqədar bu ayəs(n)i, insanın gücünün üstündəki

təklifi qaldırdığı kimi, bəhanə yerlərini [üzrlü hesab edilmə vəziyyətlərini]

təyin etmək və gerçək bəhanəs(n)i bəhanədən ayırt etmək

üçün ümumi bir qanunu qoyur. Belə ki hərəkət, insanın öz qazanmasına

və seçkisinə söykənilməli, alıkonduğu şeydən alıkonuluşunda

öz təsiri və qatqısı olmamalı.

Buna görə, dindən tamamilə xəbərsiz olan və ya haqq xüsusiyyətli

dini məlumatların bir qisimini bilməyən cahil insanın bu cəhaləti [və

dini vəzifəni tərk edişi], özünün qüsurundan və ya pis seçkisindən

qaynaqlanırsa, bu tərk etmişlik ona isnad edilər və özü

günahkar sayılar.

Əgər dində cahil olması və vəzifəsini yerinə yetirməməsi öz

qüsuruna və ya buna gətirib çıxaracaq kimi ön davranışlarına

söykən/dözmürsə, əksinə cahilliyi və ya qəfləti ya da əməl etməməyi

ona söykəyən xarici faktorlardan qaynaqlanırsa, bu tərz bir dini tərk

etmişlik adamın seçiminə isnad edilməz. Belə bir insan günahkar,

planlaşdırılmış müxalif çıxan, haqqa qarşı ağız büzən müstəkbir

və kor-koranə inkarçı qəbul edilməz. Bu səbəbdən belə bir insan

əgər yaxşılıq [olaraq bildiyi bir şeyi] qazanmışsa lehinədir, pislik [olaraq

bildiyi bir şeyi] də qazanmışsa əleyhinədir. Əgər [etdiyi işin

yaxşı ya da pis oluşundan xəbərsiz qaldığı üçün, yaxşılıq və ya pislik

ünvanıyla] bir şey qazanmamışsa, lehinə və ya əleyhinə də bir şey

yox deməkdir.

Bundan da aydın olur ki mustazaf insan, hər hansı bir iş qazanmaq

vəziyyətində olmadığı üçün əli boş insandır, lehində və əleyhində

olacaq bir şeyə sahib deyil; onunla əlaqədar hökm Allaha

qalmışdır. Necə ki bu, mustazaflarla əlaqədar ayədən sonra iştirak edən,

90 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"İşdə bunları, ümid edilər ki Allah bağışlayar; Allah çox bağışlayıcı və bagışlayıcıdır."

ayəs(n)i ilə başqa surədəki ayədən aydın olmaqdadır: "Başqa

ları da vardır ki Allahın əmrinə buraxılmışlar. O, onlara ya

əzab edər ya da onları bağışlayar. Allah biləndir və hikmət sahibidir."

(Tövbə, 106) Və Allahın rəhməti qəzəbindən öndədir.

"İşdə bunları, ümid edilər ki Allah bağışlayar." Bunlar, bilməyişləri bir

bəhanəyə söykən/dözdüyü üçün pisliyi qazanmamışlar. Ancaq daha

əvvəl də vurğuladığımız kimi insan, xoşbəxtlik və bədbəxtlik arasında

hərəkət etməkdədir. Xoşbəxtliyi öz üzərinə çəkməmiş olması

onun üçün kafi bir bədbəxtlikdir. Bu səbəbdən bu vəziyyətdəki bir insan,

yaxşı olsun, təxribatçı olsun ya da heç biri olmasın, özü etibarilə

bədbəxtliyin izlərini silib təsirlərini aradan qaldıran ilahi əfvdən müstağni

deyil. Uca Allahın ["Işte onları, ümid edilər ki Allah bağışlayar." sözüylə]

onların bağışlanılmaları ümidindən danışması, bu gerçəyə

istiqamətli bir işarədir.

Onların bağışlanıla biləcəkləri ümidindən danışılıb ardından, əfvin

onları əhatə edəcəyinə istiqamətli bir işarə ehtiva edən "Allah çox bağışlayıcı

və bagışlayıcıdır." ifadəsinə yer verilmiş olması, onların, "çatacaqları

yer/yeyər cəhənnəmdir; ora nə pis bir çatış yeridir!" ifadəsiylə,

yerlərinin pis bir çatış yeri olaraq cəhənnəm olacağı vəd

edilən zalımlar qrupundan istisna edilər şəkildə zikr edilmiş olmalarından

ötəridir.

"Allah yolunda hicrət edən kimsə, yer üzündə gedəcək bir çox yer/yeyər və

genişlik tapar." Ayənin orijinalında keçən "murağemen" sözünün

kökü olan "ər-reğam" ilə əlaqədar olaraq Ragıp əl-Isfahani deyər ki: "ər-

Reğam", yumşaq torpaq deməkdir. Ərəblər, "Rağime enfu fulanin

rağmen=burnu torpağa sürtüldü" deyərlər. "Erğamehu gayruhu=

başqası onun burnunu yerə (torpağa) sürdü" şəklində də istifadə edilər.

Bununla hirsliliyi, hirsi ifadə edərlər. Şairin bu beyti buna

nümunədir:

"O burunlar yerə sürtüldüyü zaman onları məmnun etməm.

Onlardan üzr istəməm; əksinə hirsliliklərini artıraram."

Nisa Surəsi 95-100 ..................................................... 91

Şeirdə, söz mövzusu sözə qarşılıq olaraq "məmnun etmə" ifadəsinin

istifadə edilməsi, bu sözün hirsləndirmə mənasını ehtiva etdiyinə

diqqətimizi çəkməkdədir. Buna söykən/dözərək, "Erğamellahu enfehu

və erğame-hu=Allah onun burnunu sürtdü, ona qız idi",

"Rağamehu=iki adam bir-birini hirsləndirib hirsləndirməyə çalışdılar, hər

biri qarşı tərəfin burnunu sürmək üçün səy göstərdi" deyilmişdir.

Sonra "murağeme" sözü, istiare yoluyla çəkişib münaqişə,

döyüşmək mənasında istifadə edilməyə başladı. Uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Yer üzündə gedəcək bir çox yer/yeyər... tapar."

"Murağemen kəsərən" yəni, hirslənməsini tələb edən pis bir şey

gördüyündə ondan qaçacaq bir yer tapar. Bu eynilə; "Filandan qızdığım

üçün filana getdim, ona yönəldim" deməyə bənzər. [Tədris planıdan

alınan götürmə burada sona çatdı.]

Bu halda ifadənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: Kim

Allah yolunda, yəni məlumat və əməl səviyyəsində dini yaşamaq surətiylə

ONun razılığını əldə etmək məqsədiylə hicrət etsə, yer üzündə bu

məqsədini reallaşdırmasına əlverişli bir çox yer tapar. Hər nə zaman

Allahın dinini praktikada tətbiqinə istiqamətli bir maneə törət qarşılaşsa,

dinini yaşamasına mane olan gücün burnunu sürtmək,

onu hirsləndirmək ya da onunla çəkişib mübarizə vermək məqsədiylə

oradan hicrət edərək başqa bir yerdə dinini azadca həyata

imkanını, ayrıca yer üzündə genişlik, bolluq və bir çox imkan tapar.

Uca Allah bu ayələrin əvvəlində, "Allahın yeri geniş deyil

miy idi?" buyurmuşdur. Bu ifadənin detalı mövqeyində olan bu

ayənin, [heç bir qeydə yəni, Allah yolunda ifadəsinə yer vermədən],

"Hicrət edən kimsə yer üzündə genişlik tapar." cümləsi şəklində

olması lazım idi. Ancaq Allah yolunda getmək və ilahi yolu

suluq etmək istəyənlər üçün, yer üzü genişliyinin bir səbəbi olaraq

"bir çox gedəcək yer/yeyər" ifadəsinə də əlavə olaraq yer verilməsi səbəbiylə,

"hicrət etmə" də "Allah yolunda olmaq" şəklində qeydə

bağlanmışdır ki, ifadənin ana mesajıyla üst-üstə düşsün. Bu ana mesaj isə,

şirk nizamının suveren olduğu bir mühitdə yaşamağa davam

edən möminlərə istiqamətli bir öyüddən ibarətdir. Yəni, ayə onları tah-

92 ........... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rik edib coşğulandırmağa, hicrətə təşviq etməyə və [mənəvi dəstək

təmin edərək] ürəklərini xoş tutmağa istiqamətli bir mesaj mövqesindədir.

"Kim Allah və Elçisi uğrunda hicrət edərək evindən çıxar..." Allah

və Elçisi üçün köç etmək, Allahın kitabını və Peyğəmbərin sünnəsini

öyrənib əməl etmə imkanı olan Islam yurduna hicrət etməkdən

kinayədir.

Ölümün çat/yetişməsi, istiare yoluyla ölümün normal şəkildə hadisə

tapması və gözlənilməz şəkildə reallaşmasından kinayədir.

[Yoxsa "idrak" sözünün əsl lüğət mənas(n)ı burada nəzərdə tutulmamışdır.]

Çünki ayənin orijinalındakı "yudrik" sözünün məsdəri

olan "idrak" sözü, geridəki adamın əvvəlkinin ardından qaçıb

ona çat/yetişməsi deməkdir. [Halbuki insanın ölümü, insandan geri qalmamışdır

ki, ardından gəlib ona çatsın.]

Yenə mükafatın Allaha düşməsi də, əcr və savabın ONun üçün

lazımlı olması və bunu uhdesine al/götürməsi deməkdir. Demək ki orada

gözəl bir əcr, sərhədsiz bir savab vardır və Allah onu əskiksiz şəkildə

qətiliklə hicrət edən quluna bəxş edəcək. Allah bu vədini,

özünə heç bir şeyin ağır və çətin gəlmədiyi, heç bir şeyin aciz buraxa bilmədiyi

və etdiyi iradəni heç bir şeyin maneə törədə bilmədiyi üluhiyyət

mövqesiylə reallaşdırar. Və O sözündən dönməz. Ayənin, "Allah

də çox bagışlayıcı və əsirgəyicidir." cümləsiylə sona çatması, mükafat

və savabın əskiksiz verilməsinin bu gözəl vədin ayrılmaz bir parçası

olduğunu vurğulamaq və gücləndirmək üçündür.

Uca Allah bu ayələrdə möminləri, digər bir ifadəylə iman iddiasında

ol/tapılanları, iman yurdunda və şirk yurdunda yaşayır olmaq

baxımından müxtəlif qisimlərə ayırır və bu qrupların hər birinin

mövqesinə uyğun olaraq al/götürəcəyi qarşılığı (mükafatı) açıqlayır.

Bunu da bir öyüd, bir xəbərdarlıq və iman yurduna hicrət etməyə istiqamətli

bir təşviq ünsürü olması, iman yurdunda toplanılması, Islam cəmiyyətinin

gücləndirilməsi, yaxşılıq və təqva üzrə birlik və həmrəylik

içində olunması, haqq mesajın ucaldılması, tövhid bayrağının və din

bayrağının dalğalandırılması məqsədiylə edir.

Nisa Surəsi 95-100 ............................ 93

Bunlar içində bir qrup Islam yurdunda yaşayır. Mallarıyla və

canlarıyla Allah yolunda cihad edənlər, bəhanəsiz oturanlar və bir

bəhanəs(n)i ol/tapıldığı üçün oturanlar bu qrupda iştirak edərlər. Allah hamısına

də (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir; lakin Allah cihad edənləri,

dərəcə baxımından oturanlardan üstün etmişdir.

Digər bir qrup isə, şirk yurdunda yaşayır. Bunlar zalımdırlar. Allah

yolunda hicrət etməzlər. Buna görə çatacaqları yer/yeyər cəhənnəmdir;

ora nə pis bir çatış yeridir!

Lakin bunların arasında da zalım olmayan zəif salınmış

bir qrup vardır. Bir həll tapma imkanından məhrumdurlar, bir çıxış

yolu da tapa bilmirlər. Bunlar aciz olub heç bir çarəyə güc çatdıra bilməyən

və heç bir yol tapa bilməyən mustazaflardır. Işte bunları, uca

Allahın bağışlaması ümid edilər. Yenə bunlar arasında iştirak edən bir başqa

qrup da, Allah və Elçisi uğrunda hicrət etmək üzrə evlərindən

çıxan, amma sonra özünə ölüm gəlib çat/yetişən kəslərdir. Ki bunların

əcri, mükafatı Allaha düşər.

Eniş səbəbi, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) zamanında Mədinəyə

hicrətiylə Məkkənin fəthi arasındakı dövrə tekabül edən Ərəb

yarımadasındakı Müsəlmanların vəziyyəti ilə elin idili olsa da, ayələrin

məzmunu bütün zamanlardakı bütün Müsəlmanlar üçün etibarlıdır. O

dövrdə yer üzü iki hissəyə ayrılmışdı. Bir qisimi Islam yurdu idi,

Mədinə və ətrafının təmsil etdiyi bu bölgədə Müsəlmanlar dinlərini

azadca yaşayırdılar. Bəzi müşrik qruplar və digər dinlərə mənsub

birliklər də burada yaşayırdılar. Ancaq andlaşma və bənzəri

əqdlərdən ötəri Müsəlmanları narahat etməzdilər və bu səbəblə

aralarında bir qarşıdurma, bir sürtüşme olmazdı.

Digər bir qisimi isə şirk yurdu idi. Məkkə və ətrafının təmsil

etdiyi bu yurdda, suverenlik müşriklərin əlində idi və buraları bütpərəst

inanc sistemləri istiqamətində idarə edirdilər. Müşriklər bu

torpaqlarda yaşayan Müsəlmanlara dinlərini yaşamalarından ötəri

sıx nəşr/təzyiq tətbiq edirdilər, onları ağır işgəncələrdən keçirir,

dinlərindən dönmələrini təmin edəcək sıx bir söykəmə tətbiq edirdilər.

94 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Amma ayələrin ana fikri daim bütün Müsəlmanlar üçün etibarlıdır.

Buna görə bir Müsəlman dinini öyrənə biləcəyi, dininin şüarlarını

suveren edə biləcəyi, dinin hökmlərini praktikada tətbiq edə biləcəyi

bir yerdə yaşamaqla öhdəçiliklidir. Bir yerdə dinini

öyrənə bilmirsə, dininin hökmlərini praktikada tətbiqinə icazə

verilmirsə -ora adla Islam yurdu olsun və ya şirk yurdu fərq

etməz- oradan hicrət etməklə öhdəçiliklidir. Çünki indiki vaxtda adlar

dəyişməyə uğramış, adların müsemması, obyektiv qarşılığı

ortadan itmişdir. Insanların dini yalnız şəxsiyyətlərində yazılar

olmuşdur. İndiki vaxtda Islam quru bir addır artıq. Islam adlandırmasında

Islami təlimlərə inanmaq və Islami hökmləri tətbiq etmək

qanunu əsas alınmır.

Quran isə, hökmünü Islamın həqiqətini əsas götürərək verir; Islam

adını deyil. Insanları, Islam ruhunu daşıyan əməllərə təşviq

edir, şəkli və ruhsuz rəftarlara deyil. Necə ki uca Allah Quranın

dəyişik ayələrində belə buyurmuşdur:

"(Iş) nə sizin qurun idilərinizlə, nə də Ehlikitabın qurun idiləriylə

olmaz. Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar və özü

üçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçi tapar. Kişi

olsun, qadın olsun, hər kim də mömin olaraq (bəzi) yaxşı işlər

etsə, işdə onlar cənnətə girərlər və onlara nüvə qırıntısı

qədər belə zülm edilməz." (Nisa, 123-124) "Şübhəsiz inananlar, Yəhudilər,

Hıristi-yanlar və Sabisilərdən Allaha və axirət gününə inanıb

yaxşı işlər edənlərə, Rəbləri qatında mükafatlar vardır. Onlar

üçün qorxu yoxdur. Onlar kədərlənməyəcəklər də. " (Bəqərə, 62)

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr-ül Mensur təfsirində ifadə edildiyinə görə Ibni Cərir, Ibni

Münzir, Ibni Əbi Xatəm, Ibni Mürdeveyh və Beyhaki öz Süneninde

Ibni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Məkkəlilərdən bir birlik

Müsəlman oldu. Bunlar Müsəlmanlıqlarını gizləyirdilər. Müşriklər

Bədir Günü onları da yanlarında döyüşə apardılar. Bəzisi yaralandı,

bəzisi də öldürüldü. Bunun üzərinə Müsəlmanlar dedilər

Nisa Surəsi 95-100 ....................................................... 95

ki: 'Bu Müsəlmanlar bizim yoldaşlarımız idi. Bunlar zorla/məcbur et döyüşə

gətirildilər.' Beləcə səhv etdiklərini düşünərək Allahdan onlar üçün

bağışlanma dilədilər. Bunun üzərinə, 'Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin

canlarını al/götürərkən...' ayəs(n)i endi."

Ibni Abbas daha sonra belə dedi: "Bu ayənin endiyi, [Mədinə'-

dəkı Müsəlmanlar tərəfindən] Məkkədə qalmağa davam edən

Müsəlmanlara bildirilərək, orada qalmalarının heç bir bəhanələ caiz

olmayacağı ifadə edildi. Bunun üzərinə Məkkədən ayrıldılar. Lakin

müşriklər onları tutdular və müxtəlif nəşr/təzyiqlər tətbiq etdilər. Bunun

üzərinə bu ayə endi: 'İnsanlardan kimi vardır ki, Allaha inandıq,

deyər; lakin Allah ugrunda özünə əziyyət edilincə insanların işgəncəsini,

Allahın əzabı kimi sayar.' (Ənkəbut, 10) Müsəlmanlar bu

ayəs(n)i də onlara eşitdirdilər. Bunun üzərinə kədərləndilər, böyük bir pessimizmə

qapıldılar. Onlarla əlaqədar olaraq bu ayə endi:

"Sonra Rəbbin, işgəncəyə uğradıldıqdan sonra hicrət edib, ardından

də döyüşən və səbr edənlərin yanındadır. Bütün bunlardan

sonra Rəbbin əlbəttə çox bagışlayan və əsirgəyəndir." (Nəhl, 110)

Bu səfər onlara bu ayənin endiyi xəbər verildi, Allahın özləri üçün

bir çıxış qapısı göstərdiyi eşitdirildi və Məkkədən çıxmaları istəndi.

Onlar da Məkkəni tərk etdilər. Lakin müşriklər çat/yetişib onlarla

döyüş idilər. Xilas olan xilas oldu, ölən öldü."

Eyni əsərdə ifadə edildiyinə görə, Ibni Cərir və Ibni Əbi Xatəm,

Dahhakdan bu ayələ əlaqədar olaraq belə rəvayət etmişlər: "Burada

nəzərdə tutulanlar, bir qrup münafiqdir. Bunlar Rəsulullah (s. a. a) ilə

birlikdə Mədinəyə hicrət etməyib Məkkədə qaldılar. Sonra Qureyş

müşriklərinin saflar/tərəflərində Bədir Döyüşünə qatıldılar. Beləcə Bədir

yaralıları və ölüləri arasında onlardan da bəzi kəslər vardı. Uca

Allah bu ayəs(n)i onlar haqqında endirdi."

Eyni əsərdə, Ibni Cəririn ayələ əlaqədar olaraq Ibni Zeyddən belə

rəvayət etdiyi ifadə edilər: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) göndərilincə, onun

göndərilişiylə birlikdə insanların gerçək siması, içlərindəki iman və

nifaq nişaneleri də diqqətə çarpan bir şəkildə ortaya çıxdı. Bəzi insanlar

ona gəlir, 'Ey Allahın Elçisi, biz Müsəlman olmamız vəziyyətində

96 ............... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bu qövmün bizə işgəncə etməsindən, bizə bunu bunu etməsindən

qorxuruq. Lakin, Allahdan başqa ilah olmadığına və sənin Allah-

'ın Elçisi olduğuna şahidlik edirik.' deyərdilər. Bunu hər fürsətdə

ifadə edərdilər. Bədir günü müşriklər hərəkətə keçdilər və 'Bizə qatılmayan

biri olsa evini yuyarıq, malını özümüzə mübah sayar əl

qoyarıq.' dedilər. Bu təhdid qarşısında, Rəsulullaha (s. a. a) o sözü

söyləyənlər də müşriklərin safında döyüşə qatıldılar. Bunların bir

qisimi öldürüldü, bir qisimi də Müsəlmanlara əsir düşdü."

"Bunlardan öldürülənlər haqqında uca Allah buyurdu ki: Mələklər,

nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən... 'Allahın yeri

geniş deyil idimi? Onda köç etsəydiniz ya!' -sizi zəif salanları

tərk etsəydiniz ya!- deyərlər. Işte onların varacagı yer/yeyər cəhənnəmdir;

ora nə pis bir çatış yeridir!"

"Sonra Allah, həqiqətən zəif olan səmimi insanların bəhanəsini

qəbul etdi və belə buyurdu: 'Ancaq kişilər, qadınlar və uşaqlardan

(həqiqətən) aciz olub zəif buraxılanlar, heç bir çarəyə

gücü çatmayanlar və heç bir yol tapa bilməyənlər müstəsnadır.' Bunlar

köç üçün yola çıxacaq olsalar həlak olarlar, müşriklər tərəfindən

öldürülərlər. 'Işte bunları ümid edilər ki Allah bağışlayar.' Yəni, müşriklər

arasında yaşamalarını bağışlaması ümid edilər."

"Məhbus edilənlərsə belə dedilər: 'Ya Rəsulullah! Bilirsən ki

biz, sənin yanına gəlir və Allahdan başqa ilah olmadığına, sənin

də Allahın elçisi olduğuna şahidlikdə ol/tapıldığımızı söyləyirdik.

Biz, can qorxusuyla bu qövmün saflar/tərəflərində döyüşə qatıldıq.' Uca Allah

onlar haqqında bu ayəs(n)i endirdi:

"Ey Peyğəmbər! Əlinizdə olan əsirlərə də ki: Eger Allah

ürəklərinizdə bir xeyr oldugunu bilsə, sizdən alınandan (fidyədən)

daha xeyirlisini sizə verər və sizi bagışlar. -Peyğəmbərə

(s. a. a) qarşı müşriklərlə birlikdə döyüşə qatılmanızı bağışlayar.- ...Eger

sənə xainlik etmək istəyərlərsə, (bilsinlər ki əsasən) daha əvvəl Allaha

xainlik etmişlər idi, -müşriklərin safında döyüşə çıxmışlar idi,-

Allah da bundan ötəri onlara qarşı sənə imkan və qüdrət vermişdi."

[Ənfal, 70-71]

Nisa Surəsi 95-100 ...................... 97

Eyni əsərdə ABŞ b. Hamid, Ibni Əbi Xatəm və Ibni Cərir kanalıyla

Ikrimenin, "Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən,

'Nə etməkdə idiniz?' deyərlər... ora nə pis bir çatış yeridir!"

ayəsiylə əlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər: "Bu ayə Kays

b. Fakih b. Müğire, Həris b. Zemaa b. Esved, Kays b. Velid b.

Müğire, Əbul As b. Münebbih b. Haccac və Əli b. Ümeyye b. Xələf

haqqında enmişdir."

"Qureyş müşrikləri və onlara təbii/tabe olanlar, Əbu Süfyanı və

Qureyşin karvanını Rəsulullah (s. a. a) və səhabələrinə qarşı müdafiə etmək

və Nəhlə Günü əllərindən alınan malların kompensasiyasını çıxarmaq, onları

geri al/götürmək üçün hərəkətə keçincə, Müsəlman olan bəzi gəncləri

də zorla/məcbur et bərabərində apardılar. Ancaq gözlənilməz bir şəkildə iki

ordu Bədirdə qarşı-qarşıya gəldi. Beləcə yuxarıda adlarını saydığımız

kəslər, Islamdan döndülər və Bədirdə kafir olaraq öldürüldülər."

Mən deyərəm ki: Ehlisünnet qaynaqlarında köçürülən bu anlama

yaxın rəvayətlərin sayı olduqca çoxdur. Bunlar zahirən ayəyə uyğunlaşdırma

kimi görünürlərsə də gözəl bir uyğunlaşdırmadıyar.

Bundan və sonrakı ayələrdən qəbul etdiyimiz ən əhəmiyyətli xüsuslardan

biri, Peyğəmbərimizin (s. a. a) hicrətindən əvvəl də, sonra da

Məkkədə münafiqlərin ol/tapılmasıdır. Inşallah Tövbə surəsinin təfsiri

çərçivəsində münafiqlərin vəziyyətini araşdırarkən, bu reallığın

müşahidələrimiz üzərində böyük təsiri olacaq.

Eyni əsərdə, Ibni Cərir, Ibni Münzir və Ibni Əbi Xatəm kanalıyla

Ibni Abbasdan belə rəvayət edilər: "Məkkədə Bekiroğullarından

Damara adında bir adam vardı. Bu adam xəstə idi. Bir gün ailəsinə

dedi ki: 'Məni Məkkədən çıxarın. Çünki isti hava məni narahat

edir.' Dedilər ki: 'Hara aparaq səni?' Əliylə Mədinəyə gedən

yolu işarə etdi. Onu Məkkədən çıxardılar. Iki mil qədər uzaqlaşmışkən

yolda öldü. Bunun üzərinə bu ayə endi: "Kim Allah və Elçisi

ugrunda hicrət edərək evindən çıxar da sonra özünə ölüm

çat/yetişsə..."

98 ............... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət vardır. Ancaq

bu rəvayətlər arasında, hicrət yolunda ölən adamın şəxsiyyəti barəsində

böyük fərqliliklər vardır. Bəzisinə görə, Damara b. Cündeb,

bəzisinə görə Əlavəysəm b. Sayfi, digər bəzisinə görə Əbu Damara b. Is

əz-Pərdəki, bir başqa bəzisinə görə Leysoğullarından Damara b. Is, digər

bəzisinə görə də Cunda' b. Damara b. Cundai olduğu deyilər.

Bəzi rəvayətlərdə ayənin, Habeşistana hicrət edərkən ilan tərəfindən

soxulub ölən Xalid b. Hazzam haqqında endiyi ifadə edilər.

Ibni Abbasa söykənilən bəzi rəvayətlərdə, Ibni Abbas onun

Əlavəysəm b. Sayfi olduğunu söyləyər. Ravi deyər ki: Ibni Abbasa soruşdum:

"Yaxşı Leysi hadisəs(n)i nə vaxt reallaşdı?" Dedi ki: "Bu, Leysdən bir

müddət əvvəl meydana gəldi. Ayə, həm xüsusi, həm də ümumi xüsusiyyətlidir."

Mən deyərəm ki: Yəni xüsusi olaraq Əlavəysəm haqqında endi, sonra

başqalarını da əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirildi. Rəvayətlərdən

çıxan nəticəyə görə, Əlavəysəm b. Sayfi, Leys qəbiləsindən biri və Xalid

b. Hazzam adlı üç Müsəlman hicrət məqsədiylə yola çıxmışkən yolda

ölərlər. Ayənin bunlardan biri haqqında enmiş kimi göstərilməsi, ravi

tərəfindən edilən bir uyğunlaşdırma kimidir.

əl-Kafi adlı əsərdə Zürarenin belə dediyi rəvayət edilər: İmam

Misdən (ə.s) "mustazaf"ın kim olduğunu soruşdum, dedi ki:

"Musta-zaf, kafir olmaq üçün heç bir çarəyə gücü çatmayan (necə

küfrə sapılacağını bilməyən), iman etməyə doğru heç bir yol tapa bilməyən

kimsədir. Yəni, nə iman ədəbilən, nə də küfrə sapa bilən

kimsəyə deyilir. Məsələn uşaqlar bu mövqedədirlər. Eyni şəkildə

uşaqların ağılları səviyyəsinə enən kişi və qadınlar da elədir; onlardan

məsuliyyət qalxmışdır." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 404, h: 1]

Mən deyərəm ki: Züraredən köçürülən bu hədis müstafiz yəni çox

kanallıdır; Kuleyni,1 Şeyx Saduk2 və Ayyaşi1 dəyişik kanallardan

ondan rəvayət etmişlər.

1- [Üsulu Kafi, c. 2, s. 404, h: 1-2-3.]

2- [Maani'l Ahbar, s. 200.]

Nisa Surəsi 95-100 .......................... 99

Eyni əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Ismail əl-Cu'fi'den

belə rəvayət edər: İmam Misə (ə.s) soruşdum ki: "Qulların bilməzlik

edə bilməyəcəkləri [haqqında məlumatsız ola bilməyəcəkləri] din nədir?"

Buyurdu ki: "Din genişdir. Lakin Xaricilər [Hz. Əli (ə.s) dövründə

meydana çıxan, Nehrevan Döyüşünü başladan, Islamda olmayan

bəzi pozğun inanclarından ötəri Islamdan çıxan və 'Xaricilər' deyə

adlandırılan bir qrup] cahillikləri üzündən onu özlərinə daraltdılar."

Dedim ki: "Sənə fəda olum. Üzərində ol/tapıldığım və inandığım

dindən danışım mi?" İmam "Bəli" dedi. Dedim ki: "Allah'-

dan başqa ilah olmadığına və Məhəmmədin ONun qulu və elçisi

olduğuna şahidlik edirəm. Hz. Məhəmmədin (s. a. a) Allah qatından

gətirdiklərinə təsdiq (təsdiq və qəbul) edirəm. Sizi (Ehlibeyti)

dost, vəli, idarəçi əldə edirəm. Sizə düşmən olanlardan, sizin başınıza

müsəllət olanlardan, sizə böyüklük göstərənlərdən, haqqınızı

qəsb edənlərdən, sizə zülm edənlərdən uzaqlaşıram."

Bunun üzərinə buyurdu ki: "Allaha and olsun ki, dində bilmədiyin

bir şey yox. Allaha and olsun ki bu, bizim də üzərində olduğumuz

dindir." Sonra belə dedim: "Yaxşı, bunu bilməyən bir kimsə

Müsəlman ola bilərmi?" Buyurdu ki: "Mustazaflar ola bilər." Mən,

"Kim bunlar?" deyə soruşdum. "Qadınlarınız və uşaqlarınız" deyə cavab

verdi. Ardından bunu əlavə etdi: "Ümmü Eymeni duy/eşitdinmi? Mən

onun cənnət əhli olduğuna şahidlik edirəm. Buna baxmayaraq o, sizin

üzərinizdə olduğunuz dini anlayışdan xəbərdar deyildi." [Üsul-

ü Kafi, c. 2, s. 405, h: 6]

Təfsir-ul Ayyaşidə Süleyman b. Xaliddən, o da İmam Mis'-

dan (ə.s) belə rəvayət edər: Süleyman deyər ki: "İmama mustazafları

soruşdum." Belə buyurdu: "Bir pərdə gerisində çöllə əlaqələri kəsik

olan zəif ağıllı qadınlar, 'namaz qıl' dediyində edən və sənin

dediyindən başqasını anlamayan xidmətçilər, dediyindən başqasını

bilməyən və biri tərəfindən güdülmədikcə hərəkət edə bilməyən

1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 268, h: 243.]

100 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

kölələr, çox yaşlı insanlar, uşaqlar, kiçiklər... Işte bunlar

mustazaftırlar. Lakin güclü olan, mübarizə edən, didişən, alış-veriş

edə bilən bir adam haqqında, sənin ona mustazaf deyərək heç bir

şəkildə aldada bilmədiyin kimsə qətiliklə mustazaf deyil; o

belə bir möhtərəmliyi həkk etməz." [c. 1, s. 270, h: 251]

Maani'l Ahbar adlı əsərdə Süleymandan, o da təfsirini

təqdim etdiyimiz ayələ əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət

edər: "Ey Süleyman, mustazaflar içində səndən daha güclü

kəslər vardır. Mustazaflar oruc tutan, namaz qılan, qarınlarını və

ismətlərini haramdan qoruyan, bizdən başqası üçün vəlayət haqqını

nəzərdə tutmayan və [peyğəmbərlik] ağacının budaqlarından yapışan

[Ehlibeytə sarılan] kəslərdir. Işte bunları, ağacın budaqlarına

yapışdıqları müddətcə ümid edilər ki Allah bağışlayar. Ancaq bunlar bunu da

bilməlidirlər ki, əgər Allah onları bağışlasa bu, ONun

rəhmətindəndir. Əgər onlara əzab etsə, bu da onların

sapmalarının nəticəsidir." [s. 200]

Mən deyərəm ki: "Bizdən başqası üçün vəlayət haqqı nəzərdə tutmayan"

ifadəsiylə, Ehlibeytə düşmənliyi əsas alan/sahə "Nəsibilik" axınına və ya

onlarla eyni paralelə düşməyi tələb edəcək şəkildə Ehlibeyt

haqqında qüsur əməliyyata/işləmə vəziyyətinə işarə edilmişdir. Necə ki aşağıdakı

rəvayətlərdə buna toxunulmaqdadır.

Eyni əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:

"Mustazaflar bir neçə qrupa ayrılarlar. Bunların hamısı da bir-birindən

fərqlidir. Qiblə əhli olub da Nəsibi, yəni Ehlibeytə düşmən olmayanlar

mustazaftır." [s. 200]

Yenə eyni əsərdə, ayrıca Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s)

təfsirini təqdim etdiyimiz ayələ əlaqədar olaraq belə buyurduğu rəvayət

edilər: "heç bir çarəyə gücü çatmayanlar" yəni, Ehlibeytə düşmənliyi

əsas alan/sahə Nəsibilik axınına qatılmaqdan aciz olanlar. "heç bir yol

tapa bilməyənlər" isə, haqqa çatıb bağlanmağa bir yol tapa bilməyən

kəslərdir. Belə kəslər gözəl əməlləri və Allahın qadağan etdiyi

haramlardan çəkinmələri səbəbindən cənnətə girərlər; ancaq yaxşıların

dərəcələrinə çata bilməzlər." [Maani'l Ahbar, s. 200, Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1,

s. 268, h: 245]

Nisa Surəsi 95-100 ...................................................... 101

Təfsir-ul Qummuda Durays əl-Kunasi İmam Misdən (ə.s) belə

rəvayət edər: İmama dedim ki: "Sənə fəda olum, Hz. Məhəmmədin

(s. a. a) peyğəmbərliyini qəbul edən, amma günahkar olub

imamı olmadan və siz Ehlibeytin vəlayətini də bilmədən ölən

muvahhitlerin vəziyyəti nə olacaq?"

Buyurdu ki: "Bunlara gəlincə, onlar çuxurlarında (qəbirlərində)

qalacaq və oradan çıxmayacaqlar. İçlərində saleh əməllər işləyənlər

və bizə qarşı bir düşmənlik bəsləməyənlər üçün uca Allahın

mağripte yaratdığı cənnətə doğru bir dəlik açılar. Cənnətə açılan bu

dəlikdən o adamın qəbirinə sağlamlıq və rahatlıq dollar. Bu vəziyyət qiyamətə

qədər belə davam edər. Nəhayət uca Allah ilə qarşılaşar.

Allah onu yaxşılıqlarından və pisliklərindən ötəri sorğular. Bunun

nəticəsində ya cənnətə ya da cəhənnəmə gedər. Bu kimi adamlar

Allahın əmrinə, iradəsinə qalmışlar."

Daha sonra İmam belə buyurdu: "Mustazaflara, zəif ağıllılara,

uşaqlara və hələ buluq çağına çatmamış Müsəlman uşaqlarına

də belə edilər. Qiblə əhlindən olub da Ehlibeytə düşmənliyi

və söyüşü əsas alan/sahə Nəsibilik axınına mənsub olanlara gəlincə,

onlar üçün də uca Allahın maşrikte (şərqdə) yaratdığı cəhənnəmə

doğru bir dəlik açılar. Bu dəlikdən onların üzərinə alovlar, qığılcımlar,

tüstülər və qızğın alovların yandırıcı donquldanmaları dollar. Bu

vəziyyət qiyamətə qədər davam edər. Sonra vardıqları yer/yeyər cəhənnəm

olar."

əl-Hisal adlı əsərdə, İmam Sadiqdən (ə.s), o atasından, o da

babasından və o da Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Cənnətin

səkkiz qapısı vardır. Birindən peyğəmbərlər və doğrular girər. Birindən

şəhidlər və salehlər girər. Beş qapıdan da tərəfdarlarımız (Şiələrimiz)

və sevənlərimiz girər... Bir başqa qapıdansa, Allahdan başqa

ilah olmadığına şahidlik edən və ürəyində zərrə ağırlığı qədər biz

Ehlibeytə qarşı kin saxlamayan digər Müsəlmanlar girər." [s. 407,

h: 6]

Maani'l Ahbar adlı əsərdə, ayrıca Təfsir-ul Ayyaşidə

Hamrandan belə rəvayət edilər: İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "(gər-

102 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

çekdə) aciz olub zəif buraxılanlar... müstəsnadır." sözünün mənasını

soruşdum. Buyurdu ki: "Onlar vəlayət əhlidirlər." Dedim ki: