Nisa Surəsi 77-80

"Ey inananlar! (Etdiyiniz) əqdləri yerinə yetirin." Ayənin orijinalında

keçən "ukud" sözü, "akd" sözünün çoxluğudur. Iki şeydən

birini digərinə ayrılması çətin olacaq şəkildə məzmuna, düyünləmə

deməkdir. Bir ipi ya da bir kəndiri başqa bir ipə və ya kəndirə məzmuna

kimi. Bu, iki şeydən birinin digərindən ayrılmamasını, ondan qopmamasını

tələb edir.

Bu ifadə, Ərəblər arasında, əvvəllər konkret faktlarla əlaqədar olaraq

istifadə edilərdi. Daha sonra istiare üsuluyla, mücərrəd faktları da

əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirildi. Söz gelimi alış-veriş, kirayəyə götürmə

vs. kimi gündəlik əməliyyatlarla əlaqədar andlaşmalar və yenə hər cür andlaşma

və müqavilələr də bu anlayışla ifadə edilər oldu. Bu qavra-

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 275

mın söz mövzusu mücərrəd faktlar üçün istifadə edilməsi, "düyünləmək və

bağlamaq" mənasının gərəyi olan "ayrılmazlıq və qopmazlıq" xüsusiyyətinin

bu cür faktlarda mövcud olmasından qaynaqlanmışdır.

Əqd (müqavilə, əhdləşmə), Allahın qullarından al/götürdüyü bütün dini

müqavilələri qarşılayan bir ifadədir. Tövhid və digər təməl təlimləri,

qulluq qəsdiylə edilməsi lazım olan əməlləri, ilk dəfə qoyulan qanunları

ya da davam etdirilməsi nəzərdə tutulan qaydaları və bu əhatədə insanlar

arasında edilən rəftar və digər əqdləri, qısacası dində

təməl (rükn) olan və təməl olmayan bütün prinsip və parçaları

bu əhatədə qiymətləndirmək mümkündür. Digər tərəfdən ayədə,

"əl-ukud" sözü, yəni başında "əl" takısı olan çoxluq bir söz

istifadə edilmişdir. Bundan ötəri, ayədə keçən əqdlər ifadəsinin

əqd deyilə biləcək hər şeyi əhatə edəcək ümumilikdə qəbul edilməsi daha

uyğundur.

Bu səbəbdən bəzi təfsir alimlərinin mövzuya bağlı bəzi şərhləri

də dayaqsızdır. Bunlardan bəziləri deyirlər ki: Ayədə keçən

"əqdlər"dən məqsəd, insanların aralarında reallaşdırdıqları

alış-veriş, nikah və əhdləşmə kimi qarşılıqlı andlaşmalar ya da insanın

öz üzərində təəhhüd etdiyi and kimi əqdlərdir.

Digər bəziləri də bu qiymətləndirmədə ol/tapılmışlar: Bundan

məqsəd, cahiliyyə xalqının özlərinə pislik etmək istəyənlərə

ya da hücumda ol/tapılanlara qarşı bir-birlərinə kömək etmək, dəstək

olmaq üzrə qarşılıqlı olaraq verdikləri sözlər və əhdləşmələrdir.

Bu, işdə cahiliyə dövründə məşhur bir ittifaq növü olan qəbilələr

arasında edilən "hilf" andlaşmasıdır.

Digər bəzi təfsirçilərin qiymətləndirmələri isə belədir: Burada,

Ehlikitapdan Tövrat və Incilin məzmununa görə əməl etmələri barəsində

alınan müqavilələr nəzərdə tutulmuşdur.

Bu şərhlərin heç birini dəstəkləyəcək bir dəlili, ifadənin ləfzindən

qəbul etmək mümkün deyil. Ayrıca başında "əl" takısı olan

çoxluq kipinin ifadə etdiyi məna [ümumilik] və ənənə baxımından

"əqd" anlayışının hər cür axdı və hökmü əhatəsi, bu qiymətləndirmələrlə

uyğunlaşmaz. Buna görə axdın mənasını yuxarıdakı da-

276 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ğerlendirmelerle məhdud tutmaq səhvdir. Ən doğru olanı, anlayışın

ümumi tutulmasıdır.

AXDIN MƏNAS(N)I ÜZERINE

"Əqdləri yerinə yetirin." ifadəsinin zahirindən də aydın olacağı

kimi, Quran əqdlərə uyğun gəlməyi əmr etməkdədir. Ifade, zahiri etibarilə

ümumidir və ənənəvi olaraq əqd deyilə biləcək və yerinə yetirilməsi

söz mövzusu ola biləcək hər rəftarı əhatə edər. Əqd, bu anlayışın

lüğət mənasını təmsil edən hər cür hərəkət və sözə deyilir.

Lüğətdə, bir şeyin digər bir şeyə yapışıb ayrılmayacaq şəkildə bir

növ bağlanması mənasını verər.

Satış rəftarını buna nümunə göstərə bilərik. Çünki bu əqd

satılan şeyi satın alana mülk olmaq surətiylə bağlar. Artıq satın

alan/sahə satın alınan şey üzərində dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapıla bilər.

Satış əməliyyatından sonra satıcının satılan şey üzərində nə sahibliyi,

nə də qənaət səlahiyyəti söz mövzusudur. Qadını kişiyə bağlayan nikah

axdını da buna nümunə göstərə bilərik. Bu axdın reallaşmasından

sonra kişi nikah bağı uyğun olaraq qadından faydalanar. Qadın

bundan sonra, əqd etdiyi adamdan başqasını özündən

yararlandıramaz. Ahd=söz vermə də bunun kimidir. Söz verən adam,

üzərinə al/götürdüyü sözlə əlaqədar olaraq söz verilən şəxs üçün öz üzərində

bir haqq doğurar və üzərinə al/götürdüyü sözü dişləyə haqqına sahib

deyil.

Quran bütün mənalarıyla bütün əqdlərin və sözlərin tutulmasını,

hər anlamıyla, hər növüylə və hər objesiyle yerinə yetirilməsini

vurğulamışdır; böyük əhəmiyyət vermişdir. Andlaşmalarını tapdalayanları

sərt bir dillə yermiş, onları sərt bir şəkildə təhdid etmişdir. Buna

qarşılıq, burada sıralama gərəyini duy/eşitmədiyimiz bir çox ayədə, söz

verdiklərində əhdlərini yerinə yetirənləri və əhdlərini tutanları tərifləmişdir.

Mövzuyla əlaqədar ayələrin ifadə tərzləri və mövzunun təbii bir axıcılıqla

təqdim edilməsi, insanların fitri ağıllarıyla bunu qavraya biləcəkləri-

Maidə Surəsi 1-3 .......................................................... 277

ni göstərməkdədir. Ki elədir də.

Bunun səbəbi budur: Söz vermə və sözünü tutma, insanın həyatı

boyunca onsuz edə bilməyəcəyi bir reallıqdır. Bu barədə fərd

və cəmiyyət arasında hər hansı bir fərq yoxdur. Insanın ictimai həyatı

üzərində düşündüyümüz zaman, istifadə etdiyimiz bütün üstünlüklərin

və güvənib söykən/dözdüyümüz bütün ictimai haqqların ümumi

ictimai müqavilə, əqdləşmə əsasına və bu ümumi müqavilədən

qaynaqlanan detal xüsusiyyətli müqavilələr əsasına söykən/dözdüyünü görərik.

Bizlər cəmiyyətə öz üzərimizdə bir haqq versək və ya özümüz

cəmiyyət üzərində bir haqqa sahib olsaq, bu, ancaq şifahi/sözlü olmasa

belə praktik bir axdın gərəyi ola bilər. Şifahi/sözlü ifadə, şərhə

ehtiyac duyulan yerdə dövrəyə girər. Bir insanın güc və ya nüfuz sahibi

olması ya da zorbalıq etməsi yaxud bir bəhanəsinin ol/tapılması

vəziyyətində, öz sərbəst iradəsiylə reallaşdırdığı bu axdı

poza bilməsi və tapdalaması doğru olsa, onun axdını tapdalamasıyla

birlikdə əvvəlcə zərər görən şey, ictimai ədalət olacaq. Lakin

istismar və əməyin çalın/oğurlanması qarşısında insanın tək sığınacağı da

ictimai ədalət qanunudur.

Bundan ötəridir ki, uca Allah verilən sözlərin tutulmasını,

edilən əqdlərin yerinə yetirilməsini israrla vurğulamışdır. Necə ki

bir ayədə belə buyurmuşdur: "Əhdi yerinə yetirin, çünki əhddən

soruşulacaq." (Isra, 34) Bu ayə, əhdə vəfanı tərifləyən və verilən sözdən

dönməyi (əhdə vəfasızlıq etməyi) tənqid edən ayələrin daxilində olduğu

kimi, bir fərdin digər bir fərdə verdiyi sözü əhatə etdiyi kimi, xalqlar

və ümmətlər arası müqavilələri də əhatə edər. Hətta dini baxımdan

ictimai müqavilələrə uyğun gəlmək, fərdi müqavilələrə görə daha

əhəmiyyətlidir. Çünki ictimai müqavilənin yerinə yetirilməsi ilə reallaşan

ədalət daha əhatə edici və əskiksiz, belə bir müqavilənin

tapdalanmasının doğurduğu fəlakət daha ümumi və dağıdıcı olar.

Buna görə Qurani Kərim, gözə gəlməyən ən kiçik və tapdalanması

ən asan bir səviyyədə olan əhdlərdə belə son dərəcə açıq və

qəti bir ifadəylə əhdlərin tapdalanmamasını əmr etmiş, bu tərz tutumları

qadağan etmişdir:

278 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"(Bu,) Allah və Elçisindən, andlaşma yaptıgınız müşriklərə uzaqlaşma

(xəbərdarlığı)dır. Dörd ay daha yer üzündə gəzin, bilin ki siz,

Allahı aciz buraxa bilməzsiniz və Allah, kafirləri alçaq edəcək! Ən/en

böyük həcc günü, Allah və Elçisindən insanlara bir elandır: Allah

və Elçisi bütə tapınanlardan uzaqdır. Eger tövbə etsəniz bu

sizin üçün daha yaxşıdır. Və eger dönsəniz bilin ki siz Allahı aciz buraxacaq

degilsiniz! Kafirləri acı/ağrılı bir əzab ilə müjdələ. Ancaq andlaşma

yaptıgınız müşriklərdən, andlaşma şərtlərindən heç bir şeyi

sizə əskik buraxmayan və sizə qarşı heç kimə arxa çıxmayanlar

bu hökmün xaricindədirlər. Onların andlaşmalarını, müddətləri bitənə

qədər tamamlayın. Çünki Allah çəkinənləri sevər. Haram

aylar çıxınca, Allaha ortaq qaçanları harada tapsanız öldürün,

onları tutun, hapsedin və hər müşahidə etmə yerində oturub onları

gözləyin..." (Tövbə, 1-5)

Bu ayələr, axışlarından da aydın olacağı kimi Məkkənin fəthindən

sonra enmişlər. Allah müşrikləri alçaltmış, güclərini yox etmiş,

nüfuzlarını ortadan qaldırmışdı. Bu vaxt Müsəlmanları suveren

olduqları və ələ keçərdikləri torpaqları şirk pisliyindən təmizləməyə

təşviq edir. Iman etmələri vəziyyəti xaricində, heç bir

qeydə və şərtə bağlı olmadan müşriklərin qanlarını tökə biləcəklərini

dilə gətirir. Buna baxmayaraq müşriklərdən bir qrupu bunun xaricində

tutur. Bunlar, Müsəlmanlarla aralarında andlaşma və

hücum etməzlik müqaviləsi olan kəslərdir. Zəif və zəlil düşdülər

deyə Müsəlmanların bunlara pislik et/ət-melerine icazə vermir. Onların

daşındırıcı və müdafiəçi bir gücləri yoxdur deyə Müsəlmanlar onlara

zərər verici davranışlar içinə girə bilməzlər. Bütün bunlar, əhdlərin

toxunulmazlığını qoruma və təqvanı gücləndirmə məqsədli tədbirlərdir.

Şübhəsiz, qarşı tərəf etdiyi axdı pozsa, Müsəlmanlar da bu

əqdlərini pozar və uğradıqları hücuma misliylə cavab verərlər. Necə ki

uca Allah belə buyurmuşdur:

"Ortaq qaçanların, Allahın yanında və elçisinin yanında necə

andlaşması ola bilər? Ancaq Məscidi Haramda andlaşdıqlarınız

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................... 279

xaric. Onlar sizə dürüst davrandıqca siz də onlara dürüst davranın.

Çünki Allah (əhdi pozmaqdan) çəkinənləri sevər... Bir möminə

qarşı nə and, nə də andlaşma güdməzlər. Işte təcavüzkarlar

onlardır. Eger tövbə edərlər, namazı edərlər və zəkatı versələr,

dində sizin qardaşlarınızdırlar. Biz bilən bir qövmə ayələri belə

açıqlayırıq. Eger andlaşma etdikdən sonra andlarını pozarlar və

dininizə dil uzatsalar, o küfr öndərləriylə döyüşün. Çünki onların

andları yoxdur, bəlkə imtina edərlər." (Tövbə, 7-12)

"Kim sizə hücum etsə, onun sizə saldırdıgı qədər siz də ona

hücumun və Allahdan qorxun..." (Bəqərə, 194) "Sizi Məscidi Haram'-

dan saxladıqlarından ötəri bir cəmiyyətə olan kininiz sizi həddi

aşmağa sürüməsin. Iyilik və təqva üzərində köməkləşin; günah

və həddi aşma üzərində köməkləşməyin. Allahdan qorxun."

(Maidə, 2)

İşin özü budur: İslama görə əhdi güdmək, gərəyini etmək

hər vaxt üçün bir zərurətdir. Qarşılıqlı sözlər verildikdən sonra

bu əhdin tərəflərdən birinə zərər və ya fayda təmin edir olması bir şey

dəyişdirməz. Çünki əlaqələrdə ictimai ədaləti güdmək, xüsusi ya da

fərdi mənfəətləri güdməkdən daha etibarlı və daha zəruridir. Lakin

əhdləşən tərəflərdən birinin tək tərəfli olaraq andlaşmağı

pozması başqa. Bu vəziyyətdə digər tərəfin də andlaşmağı pozması,

uğradığı hücuma misliylə cavab verməsi qaçınılmazdır. Belə

etməsi zillətə, məhbuslaşdırılmağa və yersiz böyüklənməyə qarşı

bir başkaldırıdır. Ki dini hərəkətin hədəfi, azadlıq hərəkətini dəstəkləyib

zorbalığı aradan qaldırmaqdır.

And olsun ki bu xüsus, İslam dininin insanları öz yaradılışlarının

tələb etdiyi hökmə uyğun davranmağa yönəltmə məzmununda və

yenə ictimai həyatın ancaq onun uygulanışıyla nizama girdiyi

zülmün, istismarın və əmək istismarının ortadan qaldırılmasının

bağlı olduğu ictimai ədalətin qorunması məzmununda gətirmiş olduğu

uca təlimlərdən və təməl qanunlardan biridir. Qurani Kərim,

bu gərəyi açıq bir dillə vurğulamış və Hz. Peyğəmbər (s. a. a) da bunun

qüsursuz tətbiq edicisi olmuşdur. Mövzu Quran oxlu olmasay-

280 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dı, Peyğəmbərimizin (ona ən üstün salat və salam olsun) həyatında

yaşanan hadisələrin bir qisimini nümunə olaraq təqdim edəcəkdik.

Oxucuların siyer kitablarına və Peyğəmbərimizin (s. a. a) həyatına

bağlı əsərlərə müraciət etməsini məsləhət verərik.

Andlaşmalara bağlılıq barəsində İslamın hərəkəti tətbiqi ilə

mədəni ya da geri qalmış xalqların tətbiqlərini müqayisə edər, xüsusilə

hər gün şahid olduğumuz və duy/eşitdiyimiz güclü xalqlarla zəif

beynəlxalqında reallaşdırılan andlaşmaları, qurulan əlaqələri,

güclü xalqların öz lehlərinə, dövlətlərinin mənfəətinə uyğun olanları

qorumada göstərdikləri həssaslığı, buna qarşı mənfəətlərinə uyğun

olmayan andlaşmaları da sudan bəhanələrlə tək tərəfli olaraq ləğv etdiklərini

göz qarşısında saxlasaq, bu iki tətbiqin haqqı

güdmə, haqqın xidmətində olma baxımından daşıdıqları fərqi yaxşıca

anlarıq.

İslama bu, sözdə mədəni xalqlara da o rəftar yaraşar. Çünki ortada

iki məntiq vardır. Məntiqlərdən biri deyir ki: "Hər nə şəkildə olsa

olsun, haqqı güdmək lazımdır. Haqqın güdülməsi cəmiyyətin

faydasınadır." Digər məntiq isə deyir ki: "Hansı üsulla olursa olsun,

haqqın zədələnilməsi bahasına belə olsa, xalqın mənfəətlərini güdmək

lazımdır." Bunların ilki dinin [İslamın] məntiqidir. Ikincisi

isə, diktatorluq, demokratiya, sosializm, kommunizm kimi primitiv və ya

mədəni ictimai ideologiyaların məntiqidir.

Bunu da bilirik ki, İslam bu dayanıqlılığı tam nəzəri olaraq

əhd sayılan rəftarlar üçün göstərməz. Əksinə bu hökmünü hər hansı

bir şeyə dayaq meydana gətirən hər faktı əhatə edəcək şəkildə

ümumiləşdirər və güdülməsini tövsiyə edər. Bu mövzunun davamı sayıla biləcək

bəzi şərhləri, inşallah mövzunun axışı içində təqdim edəcəyik.

"Ehramlı ikən ovu halal saymamaq üzrə, sizə (haram olduqları) oxunacaqlar

xaricində qalan dörd ayaqlı heyvanlar sizə halal qılındı..." Ayənin

orijinalında keçən "uhillet" hərəkətinin mas-tarı olan "əl-pozuntu", bir

şeyi halal etmə, mübah və sərbəst buraxma deməkdir. Ayənin oriji-

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 281

nalında keçən "behime" sözü də, Mecma-ul Bəyan təfsirində

ifadə edildiyi kimi, quruda və dənizdə yaşayan bütün dörd ayaqlı heyvanlar

üçün istifadə edilən bir addır. Buna görə "behime" sözünün

"ən'am" sözünə izafə edilişi, bir növün öz cinsindən qruplara

izafə edilişinə bənzər. [Yəni izafə, "min" ədatı mənasını verər.]

"Nev'ul insan=insan növü" və "cins-ul hayvan=hayvan cinsi" deyişimiz

kimi. Bir görüşə görə, "behime" dörd ayaqlı heyvanın dölü üçün

istifadə edilən bir sözdür. Bu vəziyyətdə [xas olmağı ifadə edən]

"lam" mənasında bir izafə söz mövzusudur [yəni, yalnız dörd ayaqlı

heyvanların dölü halal qılınmışdır].

Hər vəziyyətdə, "...heyvanlar sizə halal qılındı." ifadəsiylə səkkiz

cüt heyvan növünün, yəni ətlərinin məğlub et/yeyilməsinin halal qılındığı nəzərdə tutulur.

"Sizə haram olduqları oxunacaqlar xaricində" ifadəsiylə

də üçüncü ayənin, yəni "Sizə bunlar haram qılındı: Leş, qan, donuz

əti, Allahdan başqası adına bogazlanan..." ifadəsinin məzmununa

işarə edilir.

"Ihramlı ikən ovu halal saymamaq üzrə..." ifadəsi, "sizə halal

qılındı." cümləsindəki ikinci çoxluq şəxs əvəzliyindən hal mövqesindədir.

Bundan çıxan nəticə; halal olduğu ifadə edilən bu heyvanların,

ehramlıykən ovlanmalarının haram olduğudur. Maral, yabanı mal

və çöl eşşəyi kimi. Bəzilərinə görə, bu ifadə "baglı qalın..." sözündən,

digər bəzilərinə görə də, "sizə oxunacaq..." ifadəsindəki

ikinci çoxluq şəxsdən haldır. Ayənin orijinalında keçən "sayd" sözü

mef'ul mənasında ["ovlanmış" mənasında] məsdərdir. "Hurum"

sözü "haram"ın çoxluğudur və adı fail, yəni "ehramlı" mənasına

gəlir.

"Ey inananlar! Nə Allahın işarələrinə [həcc ibadətlərinə], nə haram

aya, nə qurbana, nə boyunbağılı qurbanlara və nə də Rəblərinin lütf və