Nisa Surəsi 77-80

"Allahın lütfü sənə həqiqətən böyükdür." Burada Peyğəmbər əfəndimizə

(s. a. a) edilən minnətə işarə edilir, ilahi lütfə diqqət çəkilir.

"Onların pıçıldaşmalarının çoxunda xeyr yoxdur. Tək sədəqə

yaxud yaxşılıq ya da insanların arasını düzəltməyi əmr edən xaric." Ragıp əl Isfahani

deyər ki: "Naceytuhu; ona bir sirr verdim, sirrimi verdim, pıçıldadım,

deməkdir. Bunun əsli, biriylə bir yerdə tək qalmaqdır."

(Ragıpdan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.)

Buna görə ayədə ge-

140 .............................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

çen "necva" pıçıldaşaraq danışmaq deməkdir. Bəzən pıçıldaşan

kəslər mənasında da istifadə edilmişdir. Necə ki uca Allah, bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Öz aralarında pıçıldaşarlarkən..." (Isra,47)

"Onların pıçıldaşmalarının birçogunda xeyr yoxdur." ifadəsində,

daha əvvəl iştirak edən, "Halbuki gecə, ONun razı olmadıgı

sözü düşünüb qurarlarkən..." ifadəsinə çevril edilir. Bunun səbəbi

də ayələrin axış bütünlüyünə sahib olmalarıdır. Şərh,

bütün şifahi/sözlü pıçıldaşmaları əhatə edəcək şəkildə ümumi tutulmuşdur.

Bunun gecə gizlicə bir araya gəlib plan qurmaq və ya başqa bir

şəkildə olması fərq etməz. Çünki, özündə xeyr olmadığına bağlı

olaraq haqqında danışılan hökm, gizlicə pıçıldaşmanın mütləği, ümumisi

üçündür. Bunun gecə gizlicə görüşüb plan qurmaq şəklində

olması şərt deyil. Bu ifadə də eynilə bunun kimidir: "Kim də...

Peyğəmbərə qarşı gəlir..." Diqqət yetirilsə, kim qarşı gəlmək üçün

pıçıldaşsa, deyilməmişdir. Çünki haqqında danışılan hökm, qarşı gəlmənin

ümumisi üçün etibarlıdır. Bunun pıçıldaşma surətində olmasından

və ya olmamasından çox daha əhatəlidir.

Ayədən aydın olduğu qədəriylə istisna, münkatı=kopuk istisnadır.

Buna görə belə bir məna əldə edirik: "Lakin bu şeyləri əmr edən

kimsədə və əmr etdiyi şeydə bir ölçüdə xeyr vardır." Xeyr məqsədli

gizli görüşmə çağırışı əmr olaraq xarakterizə edilmişdir. Bu bir növ

istiaredir. Uca Allah, pıçıldaşma yoluyla əmr edilən xeyrləri üç

qrupa ayırmışdır: Sədəqə, yaxşılıq, insanların arasını düzəltmə. Maruf=

yaxşılıq anlayışının ümumi əhatəs(n)i içində olmasına baxmayaraq sədəqənin

ayrı bir hissə olaraq zikr edilməsi, xüsusi olaraq pıçıldaşmağı

tələb edəcək səviyyədə ehtiyac duyulan əskiksiz və kamil bir fərd

olmasından ötəri olsa lazımdır. Ümumiyyətlə elədir də.

"Kim Allahın razılığını qazanmaq məqsədiylə bunu etsə..." Digər

bir şərhlə gizlicə pıçıldaşma vəziyyətinə, müsbət və ya mənfi

aqibəti baxımından açıqlıq gətirilir. Məqsəd, xeyr xüsusiyyətli pıçıldaşmaların

xeyirli istiqamətlərinin və xeyr ehtiva etməyənlərin də xeyrdən məhrum

meydana gəlinin səbəbini açıqlamaqdır.

Nisa Surəsi 105-126 ......................... 141

Buna görə, pıçıldaşmanın failləri iki kateqoriyada araşdırıla bilər:

Biri, bunu Allahın razılığını əldə etmək üçün edir. Bu səbəbdən Allaha

yaxınlaşmaq üçün insanların arasını düzəltmək və ya bilinənə

çağırmaq məqsədiylə edilmiş olması qaçınılmazdır. Allah, buna irəlidə

böyük bir mükafat verəcək. Ikincisi, bunu elçiyə qarşı gəlmək,

möminlərin yolundan ayrı bir yol əldə etmək üçün edir. Bunun cəzası

də onlara möhlət vermə və mərhələli olaraq [istidraç şəklində]

əzaba doğru sürüməkdir; sonra da cəhənnəmə atılmaqdır. Ora

nə pis çatış yeridir!

"Kim də özünə doğru yol müəyyən olduqdan sonra Peyğəmbərə qarşı

çıxar və möminlərin yolundan başqa bir yola xəbərdar etsə..." Ayənin orijinalında

keçən "yuşakik" sözü, "şakk" kö-künden gəlir və bir şeydən

ayrılan parça deməkdir. Buna görə, "yuşa-kik" sözünün

məsdərləri olan "muşakka" və "şikak" sözləri, adamın yoldaşınınkından

ayrı bir parçada, bir qəşəngdə olması deməkdir. Bu isə qarşı

çıxmaqdan, müxalif çıxmaqdan kinayədir. Bu səbəbdən, doğru

yol müəyyən olduqdan sonra Rəsula qarşı çıxmaq, ona müxalif çıxmaq

və ona itaət etməmək deməkdir.

Buna görə, "möminlərin yolundan başqa bir yola xəbərdar etsə" ifadəsi,

Rəsula qarşı çıxmanın digər bir şərhi mövqesindədir.

Möminlərin yolundan məqsəd, Peyğəmbərə itaətdir. Çünki ona itaət,

Allaha itaət deməkdir. Uca Allah bu barədə belə buyurmuşdur:

"Kim Peyğəmbərə itaət etsə, Allaha itaət etmiş olar."

(Nisa, 80)

Bu halda möminlərin yolu, iman üzrə birləşdikləri hasebiyle

Allaha və Rəsuluna ya da (yalnız) Allah Rəsuluna itaət üzrə birləşmələrindən

ibarətdir. Çünki, yollarının birliyini yalnız bu vəziyyət

qoruya bilər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Allahın

ayələri sizə oxunurkən və ONun elçisi içinizdəykən, necə olur

də inkar edirsiniz? Kim Allaha sıx yapışsa, artıq əlbəttə

o, dosdogru yola çatdırılmışdır. Ey iman edənlər, Allahdan necə

qorxub çəkinmək lazımdırsa, elə qorxub çəkinin və ancaq

Müsəlmanlar olaraq ölün. Və topluca Allahın ipinə sıx sarı-

142 ..... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

lın. Dagılıp ayrılmayın." (Al/götürü Imran, 101-103) Təfsirimizin üçüncü dərisində

bu ayələrə bağlı detallı şərhlərə yer verdik.

Uca Allah bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "Işte bu, mənim

dosdogru yolum. Ona yatıl, başqa yollara uyğun gəlməyin ki, sizi

ONun yolundan ayırmasın. Qorunmanız üçün Allah sizə işdə belə

tövsiyə etdi." (Ən'am, 153) Allahın yolu təqva yolu olduğuna görə,

möminlər də təqvaya çağırıldıqlarına görə, onların bir bütün olaraq

izlədikləri yol, təqva üzrə köməkləşmə yoludur. Necə ki uca Allah

bir ayədə belə buyurur: "Iyilik və təqva üzərində köməkləşin,

günah və həddi aşma üzərində köməkləşməyin." (Maidə, 2)

Görüldüyü kimi bu son ayə, Allaha üsyan etməyi və Islami cəmiyyətin

birliyini parçalamağı qadağan edir. Işte yuxarıda sözünü etdiyimiz

möminlərin yolunun ifadə etdiyi məna da budur.

Bu halda, "Kim də özünə dogru yol müəyyən olduqdan sonra

Peyğəmbərə qarşı çıxar və möminlərin yolundan başqa bir yola

xəbərdar etsə" ifadəsi, mənas(n)ı etibarilə, "Ey iman edənlər! Aranızda gizli

konuştugunuz zaman günahı, düşmanlıgı və Peyğəmbərə qarşı

gəlməyi pıçıldamayın. Iyilik və təqvanı danışın." (Mübarizə, 9) ayəsini

xatırlatmaqdadır.

"Onu gittigi istiqamətdə icra edərik." Yəni, onu getdiyi istiqamətdə icra edərək,

möminlərin yolundan başqasını izləmə xüsusundakı rəftarını

reallaşdırmasına imkan verərik. Necə ki uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Hamısına, onlara da, bunlara da (dünyanı istəyənlərə

də, axirəti istəyənlərə də) Rəbbinin rəhmətindən çatdırarıq.

Rəbbinin neməti (kimsəyə) qadağan qılınmış degildir." (Isra, 20)

"və cəhənnəmdə yalvarıq. Ora nə pis bir çatış yeridir!" Bu

ifadənin "vav" hərfiylə əvvəlki cümləyə ətf edilmiş olması göstərir

ki bunların hamısı, yəni "getdiyi istiqamətdə icra edilməsi, döndüyü yola

yönəldilməsi" və "cəhənnəmdə yandırılması", tək bir ilahi əmrdir.

Bunun bir qisimi dünyəvidir. Getdiyi istiqamətdə icra edilməsi yəni. Bir

qisimi də ührəvidir. Pis bir çatış yeri olan cəhənnəmdə yandırılması

yəni.

"Çünki Allah, özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz." Ayənin a-

Nisa Surəsi 105-126 ............................................ 143

qışından anladığımız qədəriylə bu ifadə, "Onu gittigi istiqamətdə icra edərik

və cəhənnəmdə yalvarıq." ifadəsinin səbəbi mövqesindədir.

Xüsusilə ayələrin meydana gətirdiyi axış bütünlüyünü göz qarşısında saxladığımızda bu nöqtə son dərəcə diqqətə çarpan olaraq ön plana

çıxar. Buradan hərəkətlə anlayırıq ki ayə, elçiyə qarşı çıxmağı ulu

Allaha ortaq qaçma olaraq qiymətləndirir. Uca Allah isə, özünə

ortaq qaçılmasını qətiliklə bağışlamaz.

Bu mənas(n)ı bu ayədən də qəbul edə bilərik: "Inkar edənlər, Allah

yolundan üz çevirənlər və özlərinə dogru yol müəyyən olduqdan

sonra Peyğəmbərə qarşı çıxanlar Allaha heç bir zərər verə bilməzlər.

Allah onların etdiklərini boşa çıxaracaq. Ey inananlar! Allaha

itaət edin, Rəsula itaət edin, işlərinizi boşa çıxarmayın. Inkar edib

Allah yolundan üz çevirənləri və sonra da kafir olaraq ölənləri

Allah əsla bagışlamaz." (Məhəmməd, 32-34) Yuxarıda təqdim etdiyimiz

bu üç ayənin zahiri, bunların ikinci ayədə iştirak edən, "Allaha və

Rəsula itaət" etməyə bağlı əmrin səbəbləndirilməsi məqsədinə

istiqamətli olduqlarını ortaya qoymaqdadır. Buna görə, Allaha və Rəsuluna

itaət etməmək bağışlanmaz bir küfrdür. Bununla da şirk

nəzərdə tutulduğu açıqdır.

Mövzunun axışından anlayırıq ki, "Çünki Allah, özünə ortaq

qaçılmasını bagışlamaz" ifadəsindən dərhal sonra və ona

bağlı olaraq, "bundan başqasını diledigi kimsə üçün bagışlar." ifadəsinin

iştirak etməsi, şərhi tamamlama və bu uğursuz günahın,

yəni elçiyə qarşı çıxma cinayət/günahının böyüklüyünü vurğulama məqsədinə

istiqamətlidir. Təfsirimizin dördüncü dərisinin sonlarında bu ayələ

əlaqədar bəzi şərhlərdə ol/tapıldıq. 1

"Onlar Allahın xaricində təsirləri olmayan passiv tanrılardan başqasına

tapınmazlar." Ayənin orijinalında keçən "inas" sözü, "unsa"

nın çoxluğudur. Ərəblər, "Enus-el hadidu enesen=demir büküldü,

yumşaq oldu" və "Enus-el mekanu=yer tez və çox bitki verdi."

deyərlər. Bu səbəbdən sözdə təsirlənmə və passivlik mənas(n)ı əsas-

1- [c. 4, s. 535, Nisa Surəsi, 48. ayənin təfsirində.]

144 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dır. Buna görə dişi canlılara "unsa" adı verilmişdir. Allahdan başqa

qulluq təqdim edilən bütün mabutlar və bütlər də "inas" deyə

xarakterizə edilmişlər. Bunun səbəbi, onların passiv, təsirlənən

şeylər olmaları, onlara tapınanların gözlədiyi növdən bir fəaliyyət

etmə gücündən məhrum olmalarıdır.

Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "...Sizlərin Allah-

'ı buraxıb yalvardıqlarınız (tapındıqlarınız) bir yerə toplanılsalar, bir

ağcaqanad da/də/dahi yarada bilməzlər. Ağcaqanad onlardan bir şey əhatə et, bunu ondan

geri də al/götürə bilməzlər. Isteyen də aciz, özündən istənən də! Allahı

geregi kimi degerlendiremediler. Dogrusu Allah qüvvətlidir,

üstündür." (Həcc, 73-74) Bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "ONU

buraxıb heç bir şey yarada bilməyən, əksinə özləri yaradılmış olan,

özlərinə belə nə zərər və nə də fayda verə bilən; öldürməyə,

həyat verməyə, ölüləri yenidən dirildib qəbirdən çıxarmağa gücləri

çatmayan tanrılar əldə etdilər." (Furqan, 3)

Bu səbəbdən aydın olur ki, buradakı "unuset"dən məqsəd, yaradıcıya

nisbətlə yaradılmışın xüsusiyyəti olan tam passivlikdir. Bu şərh bu

növ şərhdən daha yerindədir: "Burada nəzərdə tutulanlar Lat, Uzza və

üçüncü büt olan Menat kimilərdir. Necə ki hər qəbilənin bir bütü

vardı və 'Filanların dişisi' deyərdilər. Belə dəmələrinin səbəbi, ya

bütlərə verilən adların müennes (dişi cinsdən sözlər) olması

ya da cansız varlıqlar olması idi. Necə ki cansızlar sözük etibarilə

dişil olaraq funksiya görər.

Bizim şərhimizin daha məqsədəuyğun olmasının səbəbinə gəlincə;

qarşı görüş, ayədəki qəti məhdudlaşdırmaqla tamamilə

üst-üstə düşmür. Ayədə "Onlar, ONU buraxıb bəzi dişiləri (tanrıları)

çagırıyorlar." buyurulur. Halbuki, müşriklərin Allahı bir tərəfə buraxaraq

tapındıqları arasında Isa, Brahman və Buda kimi dişi olmayan

kəslər də vardır.

"və heç bir xeyrlə əlaqəsi olmayan Şeytandan başqasına tapınmazlar."

Ayədə keçən "əl-merid" sözü, hər cür xeyrdən ari ya da mütləq

olaraq çılpaq deməkdir. Beydavi öz təfsirində deyər ki: "əl-

Merid" və "əl-marid" heç bir xeyrlə maraq/əlaqəsi olmayan deməkdir. Təryi-

Nisa Surəsi 105-126 ............................................ 145

min əsli, düz və yumşaq olma mənasını verər. Yəni, yumşaqlıq ifadə

edər. "Sarhın mumerred" (yumşaq, düz taxt) "Gulamun

əmr et" (bığı hələ tərləmiş, tüksüz cavan), "Şeceretin

mərdə" (Yarpaqları az və seyrək ağac)..." (Beydavidən al/götürdüyümüz götürmə

burada sona çatdı.)

Aydın olduğu qədəriylə, bu cümlə əvvəlki cümlənin şərhi

mövqesindədir. Çünki "çağırma" ibadətdən, tapınmaqdan kinayə olaraq

istifadə edilmişdir. Ibadetin insanlar arasında məşhur bir davranış

olaraq ortaya çıxması, ehtiyacı aradan qaldırmağa istiqamətli çağırışdan qaynaqlanmışdır.

Kənar yandan uca Allah, itaət etməyi də ibadət olaraq adlandıraraq

belə buyurmuşdur: "Ey Ademogulları! Mən sizə,

şeytana tapınmayın, o sizin açıq-aşkar düşməninizdir. Mənə tapın... deyə

bildirmədimmi?" (Yasin, 60-61)

Bu səbəbdən, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin mənas(n)ı gəlib bu nöqtəyə

söykən/dözür: Müşriklərin Allah xaricində qulluq təqdim etdikləri bütün

bütlərə istiqamətli ibadətləri, əslində xeyirsiz şeytana istiqamətli bir ibadət

və çağırış mövqesindədir. Çünki bu tərz bir ibadət, şeytana itaətdir.

"Allah onu lənətləmiş," Ayənin orijinalında keçən "lənət" sözü,

rəhmətdən uzaqlaşdırma deməkdir. Bu ifadə, Şeytana bağlı ikinci

bir xüsusiyyətdir, ayrıca birinci xüsusiyyətin [hər cür xeyrdən məhrum] da

səbəbi xüsusiyyətindədir.

"o da demişdi ki: Əlbəttə sənin qullarından müəyyən bir pay alacağam."

Burada uca Allahın daha əvvəl Şeytanın ağızından köçürdüyü bu ifadələrə

işarə edilir kimi: "Iblis dedi ki: Sənin mütləq qüdrətinə

and olsun ki, onların bütününü azdıracagım. Tək onlardan ixlasa

çatdırılmış qulların xaric." (Sad, 82-83) Şeytan, "Sənin qullarından"

ifadəsiylə, sapdırmasına baxmayaraq onların Allahın qulları olduqlarını

etiraf edir, bu xüsusiyyətlərinin xaricinə çıxa bilmədiklərini və Allahın onların

Rəbbi olduğunu, onlar haqqında dilədiyi kimi hökm edəcəyini

dilə gətirir.

"Onları mütləq sapdıracağam, şübhəsiz onları boş qurun idilərə

boğacağam..." Ayənin orijinalında keçən "yubettikunne" sözünün

146 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

məsdəri olan "tebtik" sözü, yarmaq mənasını verər. Burada izah edilmək

istənən xüsus, Ərəb cahiliyyəsindəki bu tətbiqlə üst-üstə düşməkdədir:

Ərəblər cahiliyyə dövründə, ətlərini haram etmək

məqsədiylə Bahira və Saibe adını verdikləri heyvanların qulaqlarını,

bunun bir nişanesi olaraq faydalar idi. 1

Ayədə sayılan xüsusların bütünü, sapmanın bəzi nümunələridir.

Bu səbəbdən bunlarla birlikdə sapdırmadan da danışılması, əvvəl

ümumi bir izahat, ardından xüsusi əhəmiyyət verildiyinin bir göstəricisi

olaraq bunların bəzilərindən bir-bir bəhs edilməsi üçündür. Iblis

deyir ki: "Mütləq onları, Allahdan başqasına qulluq təqdim etmək və

günah işləməklə məşğul edərək sapdıracağam. Mövqelərinin gərəyi,

özlərini maraqlandıran işlərdən saxlayacaq şəkildə onları əsassız

qurun idi və əməllərlə əyləndirəcəyəm. Heyvanların qulaqlarını yarıb

Allahın halal etdiyini haram etmələrini əmr edəcəyəm. Onlara Allahın

yaratmasını dəyişdirmələrini əmr edəcəyəm." Bu halda şeytanın

bu sözləri, iğdiş etmək, cinsiyyət dəyişdirmək, müxtəlif orqanları

kəsmək, livata (homoseksuallıq) və lezbiyanlıq (lezbiyenlik) kimi

pozğunluqlarla üst-üstə düşməkdədir.

Allahın yaratmasını dəyişdirmək ifadəsiylə, fitrətin xaricinə çıxma

və dümdüz hanif dinini tərk etmə vəziyyətinin nəzərdə tutulmuş

olması da uzaq bir ehtimal deyil. Necə ki uca Allah bir ayədə

belə buyurmuşdur: "Sən yüzünü, hanif olaraq dinə, Allah insanları

hansı fitrət üzrə yaratmış isə ona çevir. Allahın yaradışında degiştirme

yoxdur. Işte dosdogru din budur." (Rum, 30)

Ardından uca Allah, şeytanı çağırmağı yəni əmr etdiklərinə

uyğun gəlməyi, onu dost-vəli əldə etmək olaraq xarakterizə edir: "Kim Allahı

buraxar da şeytanı dost əldə etsə, əlbəttə açıq-aşkar bir ziyana ugramıştır."

Diqqət yetirilsə, burada "şeytan kimə dost-vəli olsa" şəklində

bir ifadə istifadə edilməmişdir. Bununla verilmək istənən mesaj,

------

1- [Evcil olan bu heyvanlar, Ərəblərin batil inanc və adətlərinə görə

kəsilməz və ətləri də məğlub et/yeyilməzdi. Mövzuyla əlaqədar detallı şərh, Maidə surəsinin 103. ayəsinin təfsirində gələcəkdir.]

Nisa Surəsi 105-126 ............................................... 147

əvvəlki ayələrdə də ifadə edildiyi kimi, vəlinin uca Allah olduğunu

vurğulamaqdır. Ondan başqaları, bəziləri tərəfindən dost-vəli əldə etsələr

də heç bir şey üzərində vəlayətləri söz mövzusu deyil.

"(Şeytan) onlara söz verər və ümidləndirər; halbuki Şeytanın onlara