Nisa Surəsi 77-80

Allah üçün payı ol/tapılmayan quluna ehtiyacı yoxdur." [Üsulu

Kafi, c. 2, s. 256, h: 21]

Ilel-uş Şerayi adlı əsərdə, Imam Əli b. Hüseyndən (ə.s), o da

Nisa Surəsi 77-80 ........................................................... 25

atası Imam Hüseyndən (ə.s) belə rəvayət edər: Rəsulullah

(s. a. a) buyurdu ki: "Mömin bir dağın başında ol/tapılsa belə uca Allah,

savaba nail olsun deyə, əziyyət edəcək birini ona müsəllət edər."

[c. 1 s. 44, h: 2, Nəcəf nəşr/təzyiqi]

et/ət-Temhis adlı əsərdə Imam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Heç günahı qalmayıncaya qədər, dərdlər və qəmlər

möminə yoldaşlıq edərlər."

Yenə Imam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Möminin üzərindən

qırx gün keçməz ki, özünü üzən və Rəbbini xatırladan bir

hadisələ qarşılaşmasın."

Nehc-ul Belağada Imam Əli (ə.s) belə deyər: "Məni bir dağ sevsə,

paramparça olar." Və deyər ki: "Biz Ehlibeyti sevən kimsə, bəlalara

qarşı özünə bir geyim hazırlasın." [Nehc-ül Belağa, Qısa sözlər: 111

və 112.]

Mən deyərəm ki: Ibni Ebi'l Hədid Imamın bu sözünü şərh edərkən

belə deyər: Peyğəmbər əfəndimizdən (s. a. a) Hz. Əliyə (ə.s) xitab olaraq

belə buyurduğu nəql edilər: "Səni ancaq mömin sevər. Ancaq münafiq

sənə nifrət edər." Kənar yandan Peyğəmbərimizin (s. a. a), bir başqa

hədisdə də belə buyurduğu rəvayət edilmişdir: "Bəlalar, təpələrdən

aşağı axan sulardan daha tez möminə çatarlar." Bu iki

mülahizə, doğru bir nəticəs(n)i qaçınılmaz edirlər: Bəli, Hz. Əlini (ə.s)

bir dağ sevsə, paramparça olar. 1

Bilin ki, bu anlama istiqamətli rəvayətlərin sayı olduqca qabarıqdır,

bütünü də etdiyimiz şərhi dəstəklər xüsusiyyətdədir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Ibni Münzir və Hatib, Ibni Ömər'-

deyil belə rəvayət edərlər: "Bir qrup səhabələrlə birlikdə Rəsulullahın

(s. a. a) yanında ol/tapılırdıq. Buyurdu ki: 'Sizlər! Bilməzsinizmi ki,

mən Allah tərəfindən sizə göndərilən bir elçiyəm?' Səhabələr dedi ki:

'Bəli.' Buyurdu ki: 'Bilməzsinizmi ki, Allah öz kitabında, mənə

itaət edənin Allaha itaət etmiş olacağını ehtiva edən ayələr endirmiş-

-----

1- [Şərhi Nehc-ul Belağa, Ibni Ebi'l Hədid, c. 2, s. 185, Beyrut nəşr/təzyiqi.]

26 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dir?' Dedilər ki: 'Bəli! Biz şahidlik edərik ki, sənə itaət etmək Allah-

'a itaət etməkdir. Allaha itaət etmənin bir gərəyi də sənə itaət etməkdir.'

Buyurdu ki: Allaha itaət etmənin bir gərəyi mənə itaət etməniz,

mənə itaət etmənizin bir gərəyi də imamlarınıza itaət etmənizdir.

Hətta əgər onlar oturaraq namaz qılsalar, siz də top

yekun oturaraq namaz qılın."

Mən deyərəm ki: Peyğəmbərimizin (s. a. a) "Hətta əgər onlar oturaraq

namaz qılsalar..." sözü, əskiksiz təbii/tabe olması vurğulamağa istiqamətli

kinayəli bir ifadədir.

Nisa Surəsi 81-84 ........................................................... 27

81- "Baş üstünə" deyərlər; amma yanından ayrılınca onlardan bir

qisimi, gecə sənin dediyindən (və ya öz söylədiklərindən)

başqasını düşünüb qurar. Allah da onların qurduqlarını yazar. Sən

onlara aldırma və Allaha söykən/döz; vəkil olaraq Allah yetər.

82- Hələ Quran (ayələri) üzərində dayanıb düşünmürlərmi?

Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən gəlmiş olsaydı, onda bir-birini

tutmaz bir çox şeylər tapardılar.

83- Onlara güvən və ya qorxuya dair bir xəbər gəlincə, dərhal

onu yayarlar; halbuki onu Rəsula və ya içlərindən olan ululemre

(səlahiyyət sahibi kəslərə) aparsadılar, onların arasından o işin (xəbərin)

iç üzünü anlayanlar, onun nə olduğunu bilərdilər (və onlara

gerçəyi bildirərdilər). Allahın sizə lütf və rəhməti olmasaydı, çox

azınız müstəsna, şeytana uyğun gəlib xərc idiniz.

84- Artıq Allah yolunda döyüş. Sən ancaq özündən (öz

etdiyindən) məsulsan. [Yalnız] inananları [döyüşə] təşviq et.

Ümid edilər ki Allah, kafirlərin zərər və basqınını (onlardan) rədd edib gi-

28 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dərər. Allahın əzabı (qəhri) daha çətin və cəzası daha şiddətlidir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bütün ayələrin, əvvəlki ayələr qrupuyla əlaqəli olmasını önləyəcək

hər hansı bir maneə söz mövzusu deyil. Bu baxımdan, təfsirini

təqdim etmək üzrə olduğumuz bu ayələr qrupunun, imanı zəif

bəzi Müsəlmanlara istiqamətli qınayıcı ifadələri bütünlediğini söyləyə bilərik.

Bununla güdülən məqsəd; əgər düşünüb bəsirət və görüş

sahibi olaraq gerçəkləri görmək istəyərlərsə, gərəyi kimi düşünəcəkləri

və mülahizə ilə idrak edib biləcəkləri şəkildə öyüd al/götürmələrini

təmin etməkdir.

"Baş üstünə, deyərlər..." Ayənin orijinalında keçən "taat-un=baş üstünə"

sözü, gramatik baxımdan -deyildiyinə görə- xəbər

funksiyasını icra edər və merfudur. Bu vəziyyətdə semantik bucaqlımı

belə olar: "Bizim işimiz itaətdir. Yəni, sənə itaət edərik." Yenə

ayədə keçən "berezu" sözü, "əl-buruq" sözünün çoxluğudur,

açıqlıq və çıxış deməkdir. "Beyyete" sözünün məsdəri olan "ettebyit"

isə, "beytidə" kökündən gəlir və bir işi gecə düşünüb

sağlamlaştırmaq mənasını ifadə edər. "Tekulu=dediğin" hərəkətindəki

əvəzlik, ayədə keçən "taifet-un=bir qisim" sözünə və ya

Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) dönükdür.

O halda ayənin mənas(n)ı -Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər- budur:

"Cihad üçün çağırdığın və bu çağırışına müsbət cavab verən bu adamlar

deyərlər ki: 'Bizim işimiz itaət etməkdir.' Amma sənin ol/tapıldığın

yerdən çıxdıqlarında sənə verdikləri cavabdan, sənə söylədikləri

və ya sənin onlara söylədiyin sözdən fərqli bir rəftarla əlaqədar olaraq

gecə düşünüb qərar alarlar." Burada onların Peyğəmbərə

(s. a. a) müxalif çıxmağı qərarlaşdırdıqları, kinayəli bir ifadəylə dilə

gətirilir.

Ardından uca Allah, elçisinə onlara aldırmamasını, işlərində

və qərarlarında Allaha güvənib söykən/dözməsini əmr edir: "Sən onlara

aldırma və Allaha söykən/döz; vəkil olaraq Allah yetər." Ayədə,

Nisa Surəsi 81-84 ............................................................ 29

bu rəftarları izah edilənlərin, bəzilərinin iddia etdikləri kimi, münafiqlər

olduqlarına bağlı bir dəlil yoxdur. Əksinə ayələrin axışının bütünlüyü

göz qarşısında saxlanıldığı zaman, bundan fərqli bir nəticə

çıxar ortaya.

"Bibi/hələ Quran (ayələri) üzərində dayanıb düşünmürlərmi?..." Sual

tərzində bir təşviq ifadəsi... Ayənin orijinalında keçən

"yetedebberune" sözü, "tedebbur" kökündən, bir şeyi digər bir

şeydən sonra al/götürmək deməkdir. Ayənin atmosferi içində isə, bir ayəs(n)i

digər bir ayədən sonra düşünməyi və ya ayə üzərində arxa arxaya

düşünməyi ifadə edər. Lakin məqsəd, Quranda ziddiyyət olmadığını

izah etmək olduğundan və bu da birdən çox ayələr arasında müşahidə edildiyindən,

əsl ilk mənanın nəzərdə tutulduğunu, onun təməl olduğu

ortaya çıxır. Hərçənd bu, ikinci mənas(n)ı da tamamilə olumsuzlamamaktadır.

Bu halda məqsəd, onları Quran ayələri üzərində düşünməyə,

enən hər hökmlə, açıqlanan hər hikmətlə, hər hekayəylə, hər nəsihət et

və hər hansı digər bir məsələylə əlaqədar olaraq, Mekki [Məkkə dövrü

enişli], Mədəni [Mədinə dövrü enişli], möhkəm, təşbehli bütün

ayələrə müraciət etməyə və Quranda ziddiyyət olmadığını açıq bir şəkildə

müşahidə edəcək vəziyyətə gələnə qədər bir qisimini bir qisiminin

yanına qoyub dərs etməyə təşviq etməkdir. Çünki Quran ayələrinin

əvvəldən enənləri sonradan enənlərini təsdiqlər, bəzisi bəzisinə

şahidlik edər.

Bu səbəbdən ayələr arasında ağla gələ biləcək heç bir ziddiyyət yoxdur.

Bəzisinin bəzisini olumsuzlaması və ya rədd etməsi şəklində ziddiyyət təşkil etmə

ixtilafı olmadığı kimi, ziddləşmə ixtilafı da yoxdur. Yəni iki ayənin,

şərhdəki uyğunluq, məna və məqsəddəki möhkəmlik baxımından

bir-birinin zidd idini ifadə etməsi söz mövzusu deyil. Bəzilərinin

quruluş olaraq digərlərindən daha möhkəm və təməllərinin daha

möhkəm olması mənasında əyrilik nümunələri yoxdur Quranda.

Bu, ayələri bir-birinə bənzəyən, bir-biriylə uyğunlaşma içərisində olan, bir

qisimi digər bir qisimini reallaşdıran, hər şeyi təkrar təkrar [və ya

əmr-nəhy, cənnət-cəhənnəm, savab-əzab kimi ikili olaraq] bil-

30 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

müqavimət göstər bir kitabdır. Belə ki onu dinlərkən təsirindən tüklər ürpərər,

tikan tikan olar. [Zumər surəsinin 23. ayəsinə işarədir.]

Quranda bu tərz ziddiyyət və ixtilafların olmadığını anlamaları,

onları Quranın Allah qatından enən bir kitab olduğu, ONdan başqasından

gəlmədiyi nəticəsinə aparar. Əgər Quran Allahdan başqasının

ortaya qoyduğu bir kitab olsaydı, içində bir çox ixtilaf saxlamadan,

bir-biriylə ziddiyyət təşkil edən ifadələr ehtiva etməkdən xilas ola bilməzdi.

Çünki Allahın xaricindəki bütün universal varlıqlar, xüsusilə insanlar -

ki onlardan bəzi septikler (şübhəçilər) Quranın Allah kəlamı olduğundan

şübhə edirlər- yaranmaları və kainatın təbiəti gərəyi hərəkət,

dəyişmə və təkamül etmə faktına görə proqramlaşdırılmışlar.

Bu səbəbdən kainatda iştirak edən heç bir varlıq yoxdur ki, var olduğu müddətcə

fərqli istiqamətlərə və dəyişik vəziyyətlərə sahib olmasın.

Bu gün dünəndən daha ağıllı olduğunu görməyən insan yoxdur.

Hər insan, son olaraq işlədiyi bir əməlin və ya buna bənzər bir hərəkətin

ya da düşünüb ortaya qoyduğu bir görüş və ya bir dünyagörüşünün,

daha əvvəl sərgilədiyi buna bənzər şeylərdən daha möhkəm,

daha tutarlı olduğunu görər. Hətta bu vəziyyət, tədrici və mərhələli

olaraq mövcud olan bir tək hərəkət üçün də etibarlıdır. Yazarın yazdığı kitab,

şairin söylədiyi şeir, hatibin etdiyi danışma kimi. Bunlar üzərində

düşünüldüyü zaman sonlarının başlarından daha yaxşı, bəzi qisimlərinin

bəzi qisimlərindən daha üstün olduğu görülər.

Dolaysısıyla bir insan, həm öz iç dünyasında, həm də sərgilədiyi

hər hansı bir əməldə ixtilafdan, fərqliləşmədən və ziddiyyətdən

xilas ola bilməz. Bu ixtilaflar, fərqliliklər və ziddiyyətlər elə biriki dənə

deyil, çox çox çoxdur. Bu, ümumi çevrilmə və təkamül faktının

təsiri, suverenliyi altında olan insanı və digər varlıqları bağlayan

bütünsel bir qanundur. Varlıq aləmində, arxa arxaya iki zaman dilimində

eyni hal üzrə qalan bir tək varlıq göstərilə bilməz. Hər şeyin özü

və vəziyyətləri davamlı bir dəyişməyə təbii/tabedir.

Bununla, "bir-birini tutmaz bir çox şeylər" ifadəsindəki "çox" xarakterizə etməsinin

hikmətini qəbul edirik. Bu halda bu xarakterizə etmə şərhə

dönükdür; ihtirazi [nəzərdə tutulmayan şeyləri dışlayan] bir qeyd də-

Nisa Surəsi 81-84 ............................................................. 31

ğil. Bu vəziyyətdə ifadənin mənas(n)ı bu şəkildə açıqlığa qovuşur: "Əgər

Quran Allahdan başqasının ortaya qoyduğu bir kitab olsaydı,

onda ixtilaflar tapardılar. Və bu ixtilaflar, Allahdan başqasının ortaya

qoyduğu hər şeydə olan ixtilaflar sayın tərəfindən çox olardı."

Yoxsa ifadənin mənas(n)ı, "Ayədə yalnız Quranda çox ixtilafın ol/tapılmadığı

ifadə edilir; az bir ixtilafın deyil [səbəbindən Quranda

çox əsassızlıq yox; amma az əsassızlıq var]." şəklində deyil.

Qısacası Quranı araşdıran, onun üzərində düşünən kəslər,

onun insanla elin idili hər məsələyə, dünya və axirətə bağlı məlumatlara,

yaratma və meydana gətirmə mövzularına, sonra ümumi insani fəzilətlərə

toxunduğunu müşahidələr/müşahidə edər. Bunun yanında Quranın insan növünə,

istisnasız hər kəsi əhatə edəcək şəkildə suveren olan ictimai

və fərdi qanunlardan danışdığını; hekayələr, ibrət tablo/cədvəlləri və nəsihət edər

izah etdiyini görər. Bütün bunları Quran, insanları bənzərini gətirməyə

çağırdığı ayələr vasitəsilə açıqlayar; iyirmi üç illik bir müddətdə

tədrici olaraq parça-parça, axtar/ara-axtar/ara enən ayələr vasitəsilə təqdim edər.

Bu əsnada, vəziyyətlərdə davamlı bir dəyişmə yaşanmışdır; kimi

ayələr gecə, kimisi gündüz; kimi hazerde [Peyğəmbərin iqamət

etdiyi yerdə], kimisi səfərdə; kimi barış zamanında, kimisi döyüş

mühitində; kimi dar zamanda, kimi rahat mühitdə; kimi çətinlikdə,

kimi asanlıqda enmişdir. Amma bütün bunlara baxmayaraq, ayələrin ağıllara

durğunluq verən fövqəladə bəlağətində, təqdim etdiyi yüksək məlumatlarla

uca hikmətlərin vəziyyətində ən kiçik bir dəyişiklik olmamış;

işarə etdiyi ictimai və fərdi qanunlar əsasında bir əsassızlığa,

ziddiyyətə şahid olunmamışdır. Əksinə, ifadələrinin sonu, başının

üzərində dayandığı anlama istiqamətli olmuşdur. Detallı və detallı

izahatları, köklü və təməl şərhlərində ortaya qoyulan qanunlara

dönük olmuşdur. Qanunlarının və hökmlərinin detallarının təhlil

(analiz) nəticəs(n)i, saf tövhidin özünə döndükləri görülər. Yenə bileşimlerin

dönük olduğu bu saf tövhidin, detalların ortaya qoyduğu

obyektiv faktlara çevrildiyi rahatlıqla müşahidə edilər. Ite Quran budur;

vəziyyəti bundan ibarətdir.

32 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Quran üzərində bu şəkildə düşünən insan, diri şüurunun və fitri

mühakiməsinin nəticəs(n)i, bu sözləri söyləyənin, varlıqlar üzərində təsirli

olan çevrilmə və təkamül qanununun zaman içində üzərində təsirli

olduğu bir kimsə ola bilməyəcəyinə, ancaq bir və Kahhar [hər şeyə

üstünlük təmin etmiş] olan ulu Allahın belə bir kəlam ortaya qoya biləcəyinə

hökm edər.

Bu şərhlə, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədən sırasıyla bu xüsuslar

diqqətə çarpanlıq qazanmış oldu:

1- Quranı, sıravi bir anlayış səviyyəsinə sahib bir kimsə

qəbul edə bilər.

2- Quran ayələrinin bəzisi, bəzisini açıqlayıcı mahiyyətdədir.

3- Quran nəsh, ləğv, oynağa və ayırd etmə qəbul etməyən bir

kitabdır. Heç bir hakim heç bir zaman onun əleyhində hökm edə bilməz.

Çünki yuxarıda saydığımız xüsuslardan birinə açıq olan bir kitabın,

bir cür dəyişmə və çevrilməyə də açıq olması qaçınılmazdır.

Quran ixtilafı ehtiva etmədiyinə görə, çevrilmə və dəyişməyə də təbii/tabe

deyil. Bu səbəbdən nəsh, ləğv vs. mövzular da onun üçün söz mövzusu

olmaz. Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i budur: Islam şəriəti, qiyamət gününə

qədər etibarlıdır.

"Onlara güvən və ya qorxuya dair bir xəbər gəlincə, dərhal onu yayarlar..."

Ayənin orijinalında keçən "əzas(n)ı" sözü, "izaa" kökündən,

"yaymaq, nəşr etmək" mənasını verər. Ayədə, bu tərz bir yayma

və nəşr etmədən ötəri, onların qınandıqlarını görürük. Ayənin

sonunda iştirak edən, "Allahın sizə lütf və rəhməti olmasaydı..."

ifadəsi göstərir ki, bəzi möminlər bu tərz bir yayma və nəşr etmədən

ötəri sapma təhlükəsiylə qarşı-qarşıya idilər. Təhlükə də

Rəsulullaha (s. a. a) müxalif çıxmaqdan başqa bir şey deyildi.

Çünki təfsirini təqdim etdiyimiz ayələr qrupunun işlədiyi mövzu budur.

Bundan sonra gələn ayədə, Peyğəmbərimizə, tək başına köməkçisiz

qalsa da/də/dahi döyüşməsinin əmr edilmiş olması da bizim bu çıxarsamamızı

dəstəkləyici xüsusiyyətdədir.

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, güvən və qorxuya bağlı olaraq

gətirdikləri şey, qarışıqlıq çıxarma məqsədli bəzi yalan xəbərlər idi.

Nisa Surəsi 81-84 .......................................................... 33

Bunları, kafirlərin özü ilə möminlər arasında ikilik və ayrılıq çıxarmaq

üçün göndərdikləri casusları tertipliyordu. Bəzi imanı zəif

möminlər də bu cür xəbərləri heç düşünmədən, aqibətini araşdırmadan

yayırdılar. Bu da möminlərin dayanıqlılığını zəifliyə uğradır,

güclərini sarsıdıcı rol oynayırdı. Ancaq uca Allah, möminləri zəifliyə

uğratmaq və onları alçaq, rüsva etmək üçün bu cür xəbərlər gətirən

şeytanlara uyğun gəlməkdən qorudu da bu küfr cəhdi də nəticəsiz

qaldı.

Ayənin məzmunu Kiçik Bədir Hekayəsi ilə üst-üstə düşür. Al/götürü Imran surəsinin

təfsiri çərçivəsində bu hekayə ilə əlaqədar şərhlərdə ol/tapıldıq.

Adı çəkilən surədə iştirak edən mövzuyla əlaqədar ayələr, məzmun baxımından

bu ayələrə bənzəyirlər. Hər iki ayələr qrupu üzərində düşünənlər

bu bənzərliyi müşahidə edə bilərlər. Uca Allah belə buyurur:

"Yara aldıqdan sonra yenə Allahın və Peyğəmbərin (Uhud

Döyüşündə müşriklərin ordusunu izləmə) çagrısına razılıq

edənlər, onların içindən yaxşılıq edənlər və (günahlardan)

çəkinənlər üçün böyük bir mükafat vardır. Onlar elə kəslərdir

ki, insanlar özlərinə, '(Düşmənləriniz olan) bütün insanlar sizə

qarşı (təkrar) ordu yığdılar, onlardan qorxun!' dediklərində bu,

onların imanlarını artırdı və 'Allah bizə yetər, O nə də gözəl

vəkildir' dedilər... Işte o şeytan (bu sözü deyən insanlar), ancaq

öz dostlarını qorxudar. O halda eger inanmış kəslər sinizsə,

onlardan qorxmayın, məndən qorxun!" (Al/götürü Imran, 172-175)

Görüldüyü kimi ayələr, Rəsulullahın (s. a. a) möminləri (Uhud

Döyüşündə) yara aldıqdan sonra kafirləri izləməyə dəvət etdiyini,

bu sırada bəzi qrupların insanları bundan imtina etdirməyə, Peyğəmbərdən

uzaqlaşdırmağa və möminləri müşriklərin birliyindən

qorxutmağa çalışdıqlarını izah edir.

Bunun yanında ayələr, bütün bunların şeytan mənşəli əsassız

qorxutmalar olduğunu, bunları dostları vasitəçiliyi ilə dilə gətirdiyini

vurğulayır. Bu vaxt əgər inanmışlarsa, onlardan deyil yalnız Allahdan

qorxmaları lazım olduğu ifadə edilir.

34 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Yuxarıdakı ayələr və "Onlara güvən və ya qorxuya dair bir xəbər

gəlincə, dərhal onu yayarlar..." ayəs(n)i üzərində ətraflıca düşünüldüyü

zaman, uca Allahın bu ayədə Kiçik Bədir Hekayəsini xatırlatdığından,

bunu da zəif xarakterli kimi möminlərə istiqamətli tənqidlər

və qınamalar kateqoriyasına al/götürdüyündən şübhə etməz. Bu

tənqidlər və qınamalar bu şəkildə ifadə edilmişdir: "Sonra onlara

döyüş fərz qılınınca...", "Rəbbimiz! Döyüşü bizə nə üçün yazdın? dedilər...",

"Onlara bir yaxşılıq gəlirsə...", "Baş üstünə, deyərlər..." Sonra

eyni minval üzrə bu ayəyə yer verilir: "Onlara güvən və ya qorxuya

dair bir xəbər gəlincə, dərhal onu yayarlar."

"Halbuki onu Rəsula və ya içlərindən olan ululemre (səlahiyyət sahibi

kəslərə) aparsadılar, onların arasından işin iç üzünü anlayanlar, onun

nə olduğunu bilərdilər." Nisa surəsi 59. ayədə, "Eger bir barədə

anlaşmazlıga düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın..." olduğu

kimi, burada Allaha aparmaqdan danışılmır. Çünki Nisa

surəsi 59. ayədə, üzərində anlaşılmazlığa düşülən şəri hökmün aparılmasından

danışılır. Şəri hökmdə isə, Allah və Elçisi xaricində

heç kimin bir fəaliyyəti söz mövzusu deyil.

Bu ayədə aparılması istənən şey isə, insanlar arasında güvən

və qorxuya bağlı olaraq yayılan xəbərdir. Belə bir şeyi Allaha və

kitabına çevirmənin mənas(n)ı yoxdur. Bu işdəki fəaliyyət, Allah Rəsuluna

və möminlərdən olan ululemre, yəni buyruq sahibi kəslərə

aiddir. Bu kimi xəbərləri duy/eşidənlər, bunları onlara aparsalar,

onların uyğun şərhi etmələri, işin iç üzünü anlayıb çıxarmaları;

özlərinə baş vuranlara işin gerçəyini, səhvini, doğrusunu və

yalanını söyləmələri mümkündür.

Bu halda, bilməkdən məqsəd; ayırt etmək, yəni haqq və qərbli

bir-birindən ayırmaq, doğru ilə yalanı ayırt etməkdir. Bu ayələri bu

mənada bir ölçü olaraq qiymətləndirə bilərik: "Allah, gizlidə kimin

özündən korktugunu bilsin." (Maidə, 94) "Allah, əlbəttə inananları

də bilər və əlbəttə ikiüzlüləri də bilər." (Ənkəbut, 11)

Ayənin orijinalında keçən "yestenbitune=işin iç üzünü anlayanlar"

sözünün məsdəri "istinbat" sözü, sözün bağlılıq duru-

Nisa Surəsi 81-84 ..................................................... 35

mundan çıxarılıb məlumat və ayırt etmə mərhələsinə çatdırılması deməkdir.

Bu sözün kökü "nebet"dir; quyudan çıxarılan ilk su mənasına

gəlir. Bu baxımdan "istinbat" sözünün, Rəsul ilə ululemrin

xüsusiyyəti olması mümkündür. Yəni onlar məsələni araşdırırlar, beləcə

mövzuyla əlaqədar olaraq haqqa və doğruya çatırlar. Necə ki bu

söz, məsələni Rəsula və ululemre aparanların -təbii ki əgər onlara

aparsalar- xüsusiyyəti də ola bilər. Çünki onlar bu vəziyyətdə, Rəsulun

və əmr sahiblərinin onları xəbərdar etməsiylə, işin gerçəyini

və doğrusunu bilmiş olurlar.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Əgər

"onların arasından o işin iç üzünü anlayanlar"dan məqsəd, elçi

və əmr sahibləri isə, -necə ki ayədən də aydın olan budur- ayənin

mənas(n)ı belə olar: ...Elçidən və əmr sahiblərindən çıxarsama istəyənlər

bilərdilər. Soruşulanların işin doğru olduğunu təsdiqlədikləri və

onun gerçəyə uyğun gəldiyini mənimsədikləri təqdirdə yəni. Əgər məqsəd,

məsələni Rəsula və ululemre aparanlar isə, ayənin mənas(n)ı

belə olar: ...Araşdıranlar, açıqlığa qovuşması üçün çalışanlar,

bunlar içində işin, xəbərin əslinə çatma hədəfini reallaşdıranlar

bilərdi.

"içlərindən olan ululemr..." ifadəsiylə nəzərdə tutulanlar, "Allaha

itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin."

(Nisa, 59) ayəsində nəzərdə tutulanlardır. Hərçənd daha əvvəl, təfsir alimlərinin

bu ayənin şərhi barəsində ixtilaf etdiklərini ifadə etmişdik.

Yenə bu mövzudakı görüşlərin beş əsasa söykən/dözdüyünü vurğulamışdıq.

Lakin bizim əldə etdiyimiz məna, bu ayədə (Nisa, 83) daha dəqiq bir

şəkildə görünməkdədir.

Ayədə keçən "ululemr"dən məqsəd, "dəstə komandirləridir"

şəklindəki qiymətləndirməyə bu cavabı verərik: Bu komandirlər yalnız

xüsusi bir hadisələ əlaqədar olaraq vəzifələndirilən dəstənin hərəkətləri

nisbətində bir əmr səlahiyyətinə sahib idilər. Bu səlahiyyət, onların mütəxəssisliklərini

və hərəkət çərçivələrinin əhatəsini keçmirdi. Halbuki ayədə,

müşriklərin gizli casuslar vəzifələndirib möminlərin arasına

göndərməsiylə onların birliyini dağıt/paylayacaq, döyüşə qatılmalarını ən/en-

36 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

gelleyecek yalan xəbərlər yayma cəhdində ol/tapılmalarına bağlı

olaraq təhlükəsizliyi pozmaq, qorxu və ümumi çaxnaşma havası meydana

gətirmək kimi, verilən bu cür nümunələrin dəstə komandirlərini maraqlandıran

bir istiqaməti yoxdur. Ki bunlarla əlaqədar olaraq, özlərinə suallar

yönəldən insanlara işin iç üzünü, həqiqətini şərh imkanına

sahib olsunlar.

Bir başqa görüş də ayədə keçən "ululemr" ilə alimlərin nəzərdə tutulduğu

şəklindədir. Lakin ayənin bununla bir maraq/əlaqəsinin olmadığı daha

də açıqdır. Çünki alimlər -o dövrdə alim deyərkən, hədisçilər, fiqhçilər,

hafizlər və üsulu dində mütəxəssisliyi olan kəslər

(kəlamçılar) nəzərdə tutulardı- yalnız fiqh və hədis kimi sahələrdə ixtisas

sahibi idilər.

"Onlara güvən və ya qorxuya dair bir xəbər gəlincə..." ifadəsinin

işarə etdiyi xüsus isə, çox ölçülü dəyişik sahələrlə əlaqəli dərin

siyasi kökləri olan xəbərlərdir. Bu kimi xəbərləri qəbul etmək,

rədd etmək və ya əhəmiyyət verməmək həyati dağıtmalara, heç bir

təmirlə müalicəsi mümkün olmayan ictimai zərərlərə yol aça bilər;

cəmiyyətin öz xoşbəxtliyi yolunda xərclədiyi o qədər əməyini boşa

çıxara bilər; ya da cəmiyyətin suverenliyini itirib zillətə, alçaqlığa,

qırğınlara və əsirliklərə mah-kum olmasına niyə/səbəb ola bilər.

Hədis və ya fiqh ya da qiraət alimlərinin bu kimi mövzularda nə

növ bir mütəxəssislikləri ola bilər ki, uca Allah bu kimi məsələlərdə onlara

baş vurulmasını, bu mövzuların gerçək mənasını öyrənmək üçün

onların görüşlərinin əsas alınmasını əmr etsin? Görəsən bu kimi problemlərin

onların əlləriylə həllə qovuşdurulmasında heç ümid yolu

vardırmı? [Belə bir şeyin gözləməsi reallığa uyğundurmu?]

Ululemrden məqsəd, raşit xəlifələrin yəni Əbu Bəkir, Ömər,

Osman və Əlinin olması fikirinə gəlincə; buna bağlı, kitab

(Quran) və qəti sünnədə bir dəlil olmamasının yanında belə bir

cavab vermək mümkündür: Ayənin ehtiva etdiyi hökm, ya Peyğəmbərimizin

(s. a. a) zamanına özgüdür ya da ondan sonrasını da əhatə edən

ümumi bir hökmdür. Birinci şıkkın doğru qəbul edilməsi vəziyyətində

adı çəkilən xəlifələrin dördünün də insanlar arasında, xüsusi-

Nisa Surəsi 81-84 ........................................................ 37

likle səhabələr tərəfindən bu xüsusiyyətləriylə bilinmələri lazım idi.

Hədis və tarix kitabları, onların bu şəkildə bilindiklərinə bağlı bizə

bir dəlil təqdim etməməkdədir.

Ikinci şıkkı doğru qəbul etməmiz vəziyyətində, ayənin hökmünün,

onların suverenlik zamanlarının sona çatmasıyla birlikdə kəsilməyə

uğraması kimi bir fakt çıxır qarşımıza. Bu vəziyyətdə də

ayədə buna bağlı konkret bir şərhin iştirak etməsi zəruri olardı.

Quranda haqqında danışılan və müəyyən bir zaman diliminə xas qılınan

bütün xüsusi hökmlərdə olduğu kimi... Söz gelimi, Peyğəmbərimizə

xas hökmlər buna nümunə verilə bilər. Lakin araşdırdığımız ayədə,

buna bağlı heç bir konkret əlamət yoxdur.

Mövzuyla əlaqədar olaraq ortaya atılan bir başqa görüş də, ayədə

nəzərdə tutulan "əmr sahibləri"nin hal və akd əhli [problemləri həll etmə və

əqdləri məzmuna səlahiyyətinə sahib mütəxəssislər bura] olduğu istiqamətindədir.

Tək, nazirlər kabineti, parlament kimi mədəni cəmiyyətlərdə

rast gəldiyimiz növdən bir təşkilata bənzər "hal və akd əhli" olaraq diqqətə çarpanlaşan

bir birlik, Peyğəmbərimiz (s. a. a) dövründə meydana gəlmədiyi

və o dövrdə Al-lahın və Rəsulunun hökmündən başqa

hökm qüvvədə olmadığı üçün, bu fikiri müdafiə edənlər, bunu səhabələr

arasında olan Şura əhli və bunlar içində Hz. Peyğəmbərin

(s. a. a) çox yaxınında olan yoldaşları, şəklində şərh etmək

məcburiyyətində qalmışlar.

Hər nədirsə; bu qiymətləndirməyə bu cavab verilər: Peyğəmbər

efendimik (s. a. a) müşavirə məqsədli yığıncaqlarında möminlərlə Abdullah

b. Übey və yoldaşları kimi münafiqləri bir araya gətirərdi.

Peyğəmbərimizin (s. a. a) Uhud günü Abdullah b. Übey ilə müşavirə

etdiyinə bağlı hədis məşhurdur. Yaxşı uca Allahın bu kimi xüsusları

Abdullah b. Übey kimilərinə aparmağı əmr etməsi düşünülə bilər

mi?

Ayrıca gərək Peyğəmbərimiz (s. a. a), gərəksə ondan sonrakı

xəlifələr zamanında Əbdürrəhman b. Avfin, özünə müşavirə

məqsədiylə müraciət edilən kəslərdən biri olduğu hər kəs tərəfindən qəbul edilir.

Halbuki zəif xarakterli möminlər haqqında enən və onları etdikləri

38 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

bəzi işlərdən ötəri tənqid edib qınayan bu ayələrin giriş qisimi, yəni

"Özlərinə əlinizi döyüşdən çəkin... deyilənləri görmədinmi?..."

(Nisa, 77) ifadəsi, ABdir-rəhman b. Avf və yoldaşlarının tutumuna

diqqət çəkir.

Necə ki səhih qaynaqlarda, bu ayənin Əbdürrəhman b. Avf və

yoldaşları haqqında endiyi ifadə edilmişdir. Bu rəvayəti Nəsəs(n)i səhihində,

Hakim əl-Müstedrek adlı əsərində səhih olduğunu ifadə edərək

rəvayət etmişdir. Yenə Taberi kimi təfsir alimləri təfsirlərində bu rəvayətə

yer vermişlər. Ki bir əvvəlki rəvayətlər hissəsində bu hədisi

köçürdük. Vəziyyət belə olduğuna görə, ayədə beləsinə əhəmiyyətli

bir xüsusun bu kimi insanlara aparılmasının əmr edilməsi necə

mümkün ola bilər?

Bu halda, "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan

ululam-re də itaət edin..." (Nisa, 59) ayəsini təfsir edərkən, yalnız

bizim seçdiyimiz qiymətləndirmə, bu ayənin təfsiri hesab edilməlidir.

"Allahın sizə lütf və rəhməti olmasaydı, çox azınız müstəsna, şeytana

uyğun gəlib xərc idiniz." Daha əvvəl bu ayələrin, Kiçik Bədir

Hekayəsinə işarə edir olmalarının daha diqqətə çarpan bir vəziyyət olduğuna

toxunmuşduq. Bu məzmunda Əbu Süfyan, Naim b. Məsud əl-

Eşcaini Mədinəyə göndərərək xalq arasında qorxu və çaxnaşma

meydana gətirməklə və Bədir Döyüşü üçün çıxma nöqtəsində

istəksiz davranmalarını təmin etməklə vəzifələndirmişdi. Buna görə,

"şeytana uyğun gəlmək"dən məqsəd, söz mövzusu provokatörün gətirdiyi

xəbəri təsdiq etmək, Bədirə çıxmama istiqamətindəki təlqinlərinə

uyğun gəlməkdir. Bununla heç bir məcbur etməyə və dolambaçlı izahata gərək qalmadan,

ayədəki istisnanın [çox azınız müstəsna] mənasının doğruluğu

özbaşına ortaya çıxır. Belə ki; Naim xalqa/halqa, Əbu

Süfyan sıxlıq/izdiham bir ordu yığdı, əsgərlərini döyüş üçün təchiz etdi.

Onlardan qorxun, özünüzü erkən ölümün qucağına atmayın,

deyirdi. Necə ki bu təbliğatlar bəzilərinin üzərində təsirli olmuş

və bunlar Bədirdə ol/tapılmağa dair verdikləri sözü yerinə yetirməmək

üçün bəhanələr tapmanın arxasına düşmüşlər idi. Peygam-

Nisa Surəsi 81-84 ................................................................... 39

bərimiz (s. a. a) və çox yaxın bəzi yoldaşları xaricində bu mənfi

təbliğatın təsirindən xilas olan olmamışdı. "çox azınız müstəsna..."

ifadəsiylə nəzərdə tutulan da budur. Bu bir ovuc azlıq xaric,

insanların çoxu qorxunun təsiriylə sarsılmış, sonra özlərini yığışdıraraq

azlığın arxasına düşüb səfərə çıxmışlar idi.

Ayədəki istisna ilə əlaqədar ön plana çıxardığımız bu şərh, məcbur etmə

və dolambaçlı olmamaqla birlikdə əvvəldən haqqında danışılan karinelerle

də gücləndirilməkdədir.

Ancaq təfsir alimləri, ayədəki bu istisnanın şərhi məzmununda

əyrilik və ya məcbur etmədən xilas ola bilməyən fərqli üsulları

əsas al/götürmüşlər. Bəzilərinə görə, ayədə keçən "lütf" və "rəhmət"

bədən məqsəd; uca Allahın möminlərə, özünə itaəti, elçisinə

və içlərindən olan ululemre itaəti fərz etməsiylə yol göstərmiş

olmasıdır. Azlıq deyə istisna edilənlər də fitrətləri pozulmamış

təmiz ürəkli möminlərdir. Buna görə, ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:

Əgər Allahın sizi itaətin zəruriliyinə və məsələni

elçiyə və buyruq sahibinə çevirmənin lazımlılığına çatdırması

olmasaydı, topluca sapmaq surətiylə şeytana uyğun gəlmiş olardınız.

Təmiz və pozulmamış fitrət sahibi bir azlıq qrup xaric... Onlar

haqqdan və yaxşılıqdan qətiliklə sapmazlar.

Bu şərh et əlaqədar olaraq söyləyəcəyimiz söz budur: Bu şərhə

görə, lütf və rəhmət, buna bağlı konkret bir dəlil olmadan xüsusi

bir hökmə xas qılınmaqdadır. [Yəni, ümumi bir anlama sahib olan

lütf və rəhmət, Allaha itaət etmənin, Rəsula və ululemre müraciət etmənin

lazımlılığı şəklində şərh olunaraq, ortada heç bir dəlil

olmadan xüsusi bir mənada istifadə edilmişdir.] Bu isə, Quranın ifadə

tərzindən uzaq bir tətbiqdir. Qaldı ki ayənin zahiri, bunun sona

çatmış və keçmişə istiqamətli bir minnət xatırlatması olduğunu ortaya

qoymaqdadır.

Bir başqa görüşə görə, ayəs(n)i zahiri istiqamətində şərh etmək

lazımdır. Bu səbəbdən ixlaslı olmayan möminlər, əlavə lütf və rəhmətə

möhtacdırlar. Ihlaslı olanları belə, ilahi inayətdən müstağni deyildirlər.

40 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Bu şərhə istiqamətli etirazımız budur: Belə bir vəziyyətdə, ifadənin

zahirinin vehmettirdiği bir xüsusun [yəni, ancaq ixlaslı olmayanların

ilahi lütf və rəhmətə möhtac olması vəhminin] Quran

bəlağətin tərəfindən aradan qaldırılması lazım idi. Ancaq ayədə belə bir

nöqtəni gözlemleyemiyoruz. Necə ki uca Allah bütün hər kəsin lütf

və rəhmətə möhtac olduğunu ifadə edərək, bir ayədə belə buyurur:

"Eger Allahın sizə lütf və rəhməti olmasaydı, içinizdən

heç bir kimsə əsla təmiz bir hala gələ bilməzdi." (Nur, 21) Başqa bir

yerdə də insanların ən üstünü olan Peyğəmbərimizə (s. a. a) belə

xitab edir: "Sənə stabillik verməsəydik, and olsun ki, az da olsa,

onlara meyl edəcəkdin. O təqdirdə sənə həyatın da, ölümün də

qat qat əzabını daddırardıq." (Isra, 74-75)

Bəziləri, lütf və rəhmətdən məqsəd, Quran və Peyğəmbər əfəndimizdir

(s. a. a) demişlər. Bəzilərinə görə də məqsəd, fəth və

zəfərdir. Beləcə cümlədəki istisna yerində olur. Çünki əksəriyyət,

ancaq fəth və zəfər kimi xoşuna gələn ilahi konkret inayətlərdən

ötəri haqq üzrə qalar. Haqqın acı/ağrılı verən nəticələrinə isə, ancaq

vəziyyətlərinin şüurunda olan azlıq möminlər qrupu dözər.

Bəzilərinə görə istisna, "onu yayarlar" sözündən edilmişdir. [O

halda ayənin mənas(n)ı belə olar: Onlara güvən və ya qorxuya dair bir

xəbər gəlincə, dərhal onu yayarlar; çox azı müstəsna.] Başqaları

də istisnanın, "iç üzünü axtaranlar" sözündən edildiyini demişlər.

[Yəni, əgər duy/eşitdikləri xəbəri Rəsula və ya ululemre aparsadılar,

onların arasından o işin iç üzünü anlayanlar, çox azı müstəsna,

onun nə olduğunu bilərdilər.]

Bir başqa qrup da belə demişdir: Istisna yalnız lafızda söz

mövzusudur. Ki birlik və əhatə edicilik ifadə edər. Buna görə ayənin

mənas(n)ı belədir: "Əgər Allahın sizə istiqamətli lütfü və rəhməti olmasaydı,

hamınız şeytana xəbərdar etdiniz." Bu, eynilə bu ayəyə bənzəməkdədir:

"Sənə (Quranı) okutacagız; artıq Allahın diledigi xaric, sən

heç unutmayacaqsan." (AL/GÖTÜRə, 6-7) Bu ayələrdəki diləmə istisnası,

unutmanın mənfiləşməsiylə hökmün ümumiliyini ifadə edər.

Görüldüyü kimi, bu qiymətləndirmələrin heç biri məcbur etmədən qur-

Nisa Surəsi 81-84 .............................................................. 41

tulabilmiş deyil.

"Artıq Allah yolunda döyüş. Sən ancaq özündən (öz etdiyindən)