Nisa Surəsi 77-80

girər. Səhih rəvayətə görə də başın alın tərəfinin, perçemin

nəzərdə tutulduğu aydın olur.

"və... ayaqlarınızı..." ifadəsinin orijinalı "və ərçiliyim" şəklində

oxunmuşdur. Bu səbəbdən qaçınılmaz olaraq "ruusikum=başlarınız"

ifadəsinə matuftur. Bəziləri, mecrur meydana gəlin, eynilə "və cealna minel

mai qulla şeyin hayyin=Her canlı şeyi sudan yaratdıq." (Ənbiya, 30)

ayəsində olduğu kimi təbii/tabe oluşdan qaynaqlanan bir vəziyyət olduğunu

Maidə Surəsi 6-7 .......................................................... 379

söyləmişlər. [Əslinə baxılsa "hayyen" deyilməsi lazım olarkən,

"hayyin" deyilməsi, "şeyin" sözünə tebaiyetten qaynaqlanmışdır.]

Bu səhvdir. Çünki təbii/tabe etmə söz sənəti baxımından etibar edilməyən,

səviyyəsiz bir tətbiqdir. Allahın sözünün belə bir istifadələ

şərh olunması ehtimal xaricidir. "Hər canlı şey" ifadəsinin orijinalındakı

"cealna" sözü, "etdik" mənasında deyil, yaratma

mənasını verər. [Buna görə "hayyin" sözü, "şeyin" sözünün

sifətidir.] Burada təbii/tabe etməyə bağlı bir əlamət söz mövzusu deyil.

Qaldı ki, deyildiyi kimi "təbii/tabe etmə" ancaq təbii/tabe olanla təbii/tabe

olunanın bitişik olduqları vəziyyətlərdə söz mövzusu ola bilər. Məsələn,

Ərəblər "Kərtənkələnin xarab yuvası" mənasında "hucru dabbin

haribin" deyərlər. Burada "haribin" sözü, əvvəlkinə təbii/tabe olması etibarilə

mecrur qılınmışdır [əslində "hucrun" sözünün xüsusiyyəti olduğu

üçün merfu, yəni "ha-ribun" oxunması lazım idi]. Bu qayda, üzərində

dayandığımız ayə haqqında etibarlı deyil.

Ayənin orijinalı "və erculekum" şəklində də oxunmuşdur. Əgər

zehinini bütün ön fikirlərdən təmizləyib cümləni elə oxusan, heç dayanmadan

qətiliklə "erculekum=ayaklarınız" sözünün

"ruusikum =başınız" ifadəsinin təqdiri harekesine -ki nasbtır [çünki

gerçəkdə mes-hedin hərəkətinin mefulüdür]- matuf olub mansup olduğuna

qərar verərsən və ifadənin axışından yüzün və əllərin yuyunmasının,

başın və ayaqların da sığal çəkilməsinin lazım olduğunu

anlarsan. "Erculekum=ayaklarınız" ifadəsini, ayənin başındakı

"vucuhekum=yüzünüz" ifadəsinə ətf etmək ağılına belə gəlməz.

Çünki, ayənin girişindəki, "üzlərinizi və dirsəklərə qədər əllərinizi

yuyun" hökmü başqa bir hökmün, yəni "başlarınızın bir qisimini...

sığal çəkin" hökmünün başlamasıyla bitmiş və kəsilmişdir. Möhkəm

fitrət, bəlağətli bir ifadəni belə bir istifadəyə şərh etməyi qəbul

etməz; uca Allahın kəlamı baxımından heç bir şəkildə düşünülməz.

Bəliğ bir danışma edən bir insan, ["Zeydin yüzünü, başını və

əllərini öpdüm və çiyinlərinə əlimi çəkdim" ifadəsini izah etmək

istəyərkən] necə "kabbeltu vəchə zeydin və re'sehu və mesahtu bi

kitfihi və yedehu" deyər yəni "yedehu" ifadəsini mənsub oxuyaraq

380 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"vəchə" ifadəsinə ətf edə bilər [yəni belə deyə bilər: Zeydin yüzünü və

başını öpdüm və çiyinlərinə əlimi çəkdim və əllərini öpdüm]. Halbuki,

bir hökm sona çatmış, digər bir hökm araya girmişdir və

"yedehu=elini" ifadəsinin onun bitməsində olan mecrur adın məhəllinə

ətf edilib mecrur qılınması caizdir. Xüsusilə üstəlik Ərəblərin

danışmalarında da bunun nümunələri çoxdur. Vəziyyət beləykən bəliğ

bir natiqin belə etməsi, ədəbi sənətlərə zidd sadə

bir danışma olar.

Ehlibeyt İmamlarından (ə.s) gələn rəvayətlər bu istiqamətdədir.

Ehlisünnet kanallarından gələn rəvayətlərsə, ayənin ləfzini təfsir

etmə xüsusiyyətinə sahib olmayıb, Peyğəmbərimizin (s. a. a) hərəkətini və

bəzi səhabələrin fətvasını izah etmə əsasına söykən/dözməkdədirlər. Bu

arada öz aralarında da ixtilaf vardır. Bu rəvayətlərin bir qisimi

ayaqların sığal çəkilməsini zəruri görərkən, bir qisimi də yuyunmasını

zəruri görməkdədir.

Ehlisünnet alimlərinin əksəriyyəti, ayaqların yuyunmasına bağlı

rəvayətləri, onların sığal çəkilməsinə bağlı rəvayətlərə seçim

etmişlər. Bu mövzuda onlarla mübahisə et/müzakirə edəcək deyilik. Çünki mövzu fiqh

elmini maraqlandırar, təfsir elminin maraq/əlaqə sahəsinin xaricindədir.

Bununla birlikdə, Ehlisünnet alimləri ayəs(n)i fiqhi fikirlərinə

uyğunlaşdıran bir yanaşma içindədirlər və bu mövzuda fərqli şərhlər/şərh edər

irəli sürmüşlər. Lakin bunların heç biri üçün ayədən dəlil əldə etmək

mümkün deyil. Ancaq ayənin ifadəsinin bəlağət sənətinin doruklarından,

sıravi zövqsüz, qarışıq bir danışmanın diblərinə sadələşdirmə

başqa.

Bəziləri demişlər ki: Nasb qiraətinə görə

"erculekum=ayakları-nız..." sözü "vucuhekum=yüzleriniz" sözünə

matuftur. Cerr qiraətində isə, təbii/tabe meydana gələ şərh olunar. Amma

biz daha əvvəl, insan öz təbiətiylə üst-üstə düşən bir bəliğ danışmanın

belə bir ehtimalı ehtiva etmədiyini ifadə etmişdik.

Bəziləri: Cerr qiraətini şərhlərkən bunun semantik deyil, ləfzi

bir atif nümunəs(n)i olduğunu söyləmişlər. "alleftuha tbnen və maen

bari-den=deveyi samanla yemlədim və soyuq suyla" ifadəsində ol-

Maidə Surəsi 6-7 .............................................................. 381

duğu kimi. ["Maen bariden=soğuk suyla" ifadəsi, məna baxımından

"tbnen=saman" ifadəsinə matuf deyil. Bundan bir hərəkət təqdir edilər.

Məsələn "sakey-tuha", yəni suvardım soyuq suyla kimi. Ayə də

bunun bir nümunəsidir. Yəni "ərçiliyim" şəklində oxunsa belə, bu

sığalın lazımlılığına dəlil meydana gətirməz, ləfzi baxımdan "biruusikum"

yerinə matuf olsa belə məna baxımından "erculekum" yerinə matuftur

və yumanın zəruriliyini ifadə edər!!!]

Bu fikirlə əlaqədar qiymətləndirməmiz budur: Bu yanaşmanın

dayağı, ətfin vəziyyətinə bağlı iraba uyğun bir əməldə olan

bir hərəkətin təqdir edilməsidir. Buna nümunə olaraq təqdim edilən şeir dəlil

meydana gətirər. Ayələ əlaqədar olaraq təqdir edilən bu hərəkət ya "yuyun"

olacaq və o da hərfi cerle deyil, şəxsən keçişli hərəkətdir ya da başqa bir

hərəkət olacaq. Bu isə ifadənin zahirinə zidddir və sözük baxımından

buna bağlı heç bir dəlil yoxdur. Kənar yandan nümunə olaraq təqdim edilən

şeir isə ya ağılı məcaz dediyimiz növə girər ya da "alleftu" hərəkətinin

"verdim", "doyurdum" vs. mənaları ehtiva etməsi şəklində reallaşan

istifadələrdir. Qaldı ki, bu cür istifadələri ehtiva edən şeirlər baxımından

normal bir hərəkətin təqdiri şəklində bir tətbiqə baş vurulmazsa,

mənas(n)ı xarab və fasit qəbul edilir. Bu halda, bu cür istifadələr üçün

düzəldici, normallaşdırıcı ifadələrin təqdir edilməsinə ehtiyac vardır.

Lakin ayənin, ləfzi baxımdan zəruri və bilinən belə bir təqdirə

ehtiyacı yoxdur. Ayaqları yumanın zəruriliyi anlayışından hərəkətlə,

"erculi-kum=ayaklar" ifadəsinin mecrur oluşuyla əlaqədar olaraq bu iddianı

irəli sürənlər də olmuşdur: Bəli atif əvvəlki sözlə elin idilidir,

ancaq sığal çəkmə yumanın yüngül şəklidir. Yəni sığal çəkmə də bir

baxıma yumadıyar. Bu səbəbdən ayaqların sığal çəkilməsi ifadəsiylə

onların yuyunmalarının nəzərdə tutulmuş olmasını önləyəcək heç bir maneə

söz mövzusu deyil. Bunu dəstəkləyən bir ünsür də ifadədə yer/yeyər

alan/sahə məhdudlaşdırma və vaxtlandırmadıyar. Bu isə, yuyunan orqan, yəni

yüz/üz üçün söz mövzusudur. Sığal çəkilən orqan baxımından belə bir vəziyyətə

rast gəlinmir. "Və üzərindəki çıxıntıya qədər ayaqlarınızı..."

ifadəsiylə sığal çəkməklə əlaqədar məhdudlaşdırma qalxınca, bunun da yuma

hökmünə təbii/tabe olduğu aydın olmuş olur. Çünki məhdudlaşdır-

382 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ma baxımından yuma faktına daha uyğundur.

Əslində bu, mövzuya bağlı şərhlərin ən/en səviyyəsizidir. Çünki

sığal çəkmə yumadan ayrıdır və bu iki hərəkət arasında bir-birini tələb etmə

kimi bir zərurət yoxdur. Qaldı ki, başın deyil də ayaqların

sığal çəkilməsini yuma şəklində şərh etmək, dayaqsız bir

seçimdir. Bu iddianı irəli sürənlərə soruşmaq lazım: Kitab və sünnədə

mütləq olaraq sığal çəkmə şəklində keçən bütün ifadələri yuma

şəklində, yuma olaraq keçən ifadələri də sığal çəkmə şəklində şərh etmənizi

maneə törədən nədir? Niyə/səbəb yumadan danışan rəvayətlər

sığal çəkmə və sığal çəkmədən danışan rəvayətlər yuma

şəklində qəbul edilmir? Beləcə bütün dəlillər/sübut edər, açıqlayıcıları olmadan

mücməl dəlillər/sübut edər olarlar.

İddia sahibinin fikirini dəstəkləmək üçün ortaya atdığı şey,

[bir ləfzi digər bir lafızla] müqayisə yoluyla ləfzi, bir anlama dəlalət etməyə

məcbur etmədiyər. Bu isə müqayisə edərin ən/en fasididir.

Bəziləri də belə demişlər: "Uca Allah, dəstəmaz məzmununda

ayaqların hamısının su ilə sığal çəkilməsini əmr etmişdir. Təyəmmümdə

yüzün hamısının torpaqla sığal çəkilməsini əmr etdiyi kimi...

Dəstəmaz alan/sahə adam bu iki orqanı ilə əlaqədar əmr edilənləri quruluşun tərəfindən

sığal çəkən-yuyan adını hakkeder. Çünki bu iki orqanın yuyunması,

üzərlərindən suyun keçirilməsi və ya onların suya dəydirilməsi

deməkdir. Sığal çəkilmələri isə, əlin və ya əl funksiyasını görə biləcək

başqa bir orqanın üzərlərindən keçirilməsi deməkdir. Bir kimsə söz

mövzusu orqanlar baxımından bu hərəkəti reallaşdırınca, o kimsə yuyan-

sığal çəkəndir. Bu səbəbdən, 'ərçilə-qum' şəklində oxunduğu

zaman, bu iki orqanın yuyunmasının zəruriliyi əsas alınmış olar.

'Ərçiliyim' şəklində oxunduğu zaman da, adamın su ilə orqanlarını

yumaq surətiylə sığal çəkdiyi mənas(n)ı əsas alınmış olar." (Bu görüş

xülasə olaraq bundan ibarət idi. )1

Anlamıram: Ayədə başın sığal çəkilməsi ilə yuyunmadan

sığal çəkilmələrinin, buna qarşı ayaqların sığal çəkilməsiylə, onla-

-------

1- [əl-Menar Təfsiri, c. 6, s. 229]

Maidə Surəsi 6-7 ............................................................. 383

rın yuyunaraq sığal çəkilmələrinin nəzərdə tutulduğu nəticəsinə necə çatılır?

Bu da əvvəlki iddia kimidir, hətta pozuqluğu ondan daha çoxdur!

Bu səbəbdən buna qarşı söyləyəcəklərimiz əvvəlkinin eynisidir.

Bu fikirlə əlaqədar olaraq deyilə biləcək əvvəlki əsassızlıqlara,

"Uca Allah dəstəmaz məzmununda iki ayaqların hamısının su ilə

sığal çəkilməsini əmr etmişdir." deyə əsassız sözünü də əlavə etmək lazımdır.

Bu söz onun əleyhinə olmaq üzrə problemi daha da dərinləşdirir.

Çünki burada dəstəmazı təyəmmümlə müqayisə etmişdir. Əgər

bununla bir hökmün başqa bir hökmə, yəni özüncə sabit olan rəvayətlərə

müqayisə etməyi məqsəd qoyursa, ayənin bu xüsusa dəlalət etdiyinə

dəlil meydana gətirəcək hansı rəvayət vardır görəsən? Rəvayətlər necə

bu xüsusa dəlalət edirlər? Bilindiyi kimi, rəvayətlərin hədəfi ayənin

ləfzini açıqlamaq deyil. Əgər dəstəmazla əlaqədar, "Başınızı və üzərindəki

çıxıntıya qədər ayaqlarınızı sığal çəkin." ifadəsinin, təyəmmümlə

əlaqədar, "Onunla yüzünüzü və əllərinizi sığal çəkin." ifadəsiylə

müqayisə etməyi məqsəd qoyursa, bu həm müqayisə edilən, həm də müqayisə edililən

şey baxımından mənfidir. Uca Allah, hər iki mövzunu da,

"ba" hərfi cerriyle keçişli edən sığal çəkmə hərəkətiylə ifadə etmişdir.

Daha əvvəl "ba" hərfiylə keçişli edilən sığalın, dil baxımından sığal çəkilən

şeyin əhatə edilməsini ifadə etmədiyini ifadə etmişdik. Buna

ancaq özbaşına keçişli sığalın dəlalət etdiyini vurğulamışdıq.

Bu və bənzəri şərhlər/şərh edər, rəvayətlərin qorunması üçün ayəs(n)i zahirinin

əksinə şərh etmə təməlindən hərəkətlə, qaçınılmaz olan kitaba

müxalifət vəziyyətindən sıyırmaq üçün baş vurulan məcbur etmələrdən

başqa bir məna ifadə etməzlər. Əgər ayənin zahirinin əksinə

şərh etmək surətiylə bir rəvayətin mənasını ayəyə söykəməmiz

caiz olsaydı, Qurana müxalifətdən heç bir nümunədən söz edilə bilməz idi.

Dəstəmaz məzmununda ayaqların yuyunmasının zəruri olduğuna

inananların Ənəs və Şa'bi kimi bəzi sələf qurşağı alimləri kimi görüşlər

irəli sürmələri daha uyğun olardı. Onlardan nəql edilən görüş

budur: "Cəbrayıl, ayaqların sığal çəkilməsinə bağlı hökm endirdi.

Ancaq sünnə yuyunmasını nəzərdə tutdu." Bunun mənas(n)ı kitabın

384 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

(Quranın) sünnə tərəfindən neshedilmesidir. Bu vəziyyətdə məsələ,

təfsir elminin sərhədlərini aşıb, metodologiya elminin əhatəsinə

daşınmış olar: Sünnənin Kitabı neshetmesi caizdirmi, deyilmi?

Bu mövzuda araşdırma etmək üsulçunun vəzifəsidir, təfsirçinin deyil.

Təfsirçinin, "Filan rəvayət kitaba müxalifdir" sözü təfsirçi olması

baxımından, ancaq bunu açıqlamaq üçündür ki bu xəbər, məqsədin

ortaya çıxarılmasında əsas alınan kitabın zahirinin dəlalət

etdiyi mənala üst-üstə düşmür. Yoxsa fiqh məlumatının vəzifəs(n)i olan şəri

bir hökmə fətva vermək deyil.

"üzərindəki çıxıntıya qədər" ifadəsinin orijinalında keçən

"kaab", ayağın arxasında bir çıxıntı formasında meydana çıxan sümüyə verilən

addır. Bəzilərinə görə topuq, ayaqla qıçı bir-birindən ayıran

oynaq bölgəsində diqqətə çarpan olaraq fərq edilən sümüyün adıdır ki hər

bir ayağın oynaq bölgəsində iki çıxıntı olar.

"Əgər qüslsüz sinizsə, təmizlənin." Ayənin orijinalında keçən

"qüslsüz" sözü əslində məsdərdir, ancaq daha çox adı fail mənanın-

də istifadə edilər. Buna görə [məsdər oluşundan ötəri] müzekker,

müennes, müfret vs. baxımından fərq etməz. Ərəblər, "reculun

cunub=cünüp kişi, imreetun cunub=cünüp qadın, reculani ev

imreetani cunub=cü-nüp iki kişi və ya qadın, xahişlin ev nİsaun

cunub=cünüp kişilər və qadınlar" deyər və hamısında hamı/həmişə "qüslsüz"

sözcüyünü istifadə edərlər. Məsdər mənasını ifadə etmək içinsə, xüsusi

olaraq "cenabet" sözü istifadə edilər.

"Və en kuntum cunuben fettehheru=Eğer qüslsüz sinizsə, təmizlənin."

cümləsi, "feğsilu vucuhekum=yüzünüzü yuyun" ifadəsinə

matuftur. Çünki ayə, namaz qılmaq üçün təmizlənmənin şərt olduğunu

şərh məqsədinə istiqamətlidir. Bu baxımdan ayənin bucaqlımı belədir:

"Və te-tahharu en kuntum cunuben=temizlenin əgər qüslsüzsünüzsə."

Beləcə, AB-dest baxımından əleyhdar şərtin təqdirinə dönük olar.

Yəni: Əgər qüslsüz də-ğilseniz, yüzünüzü və əllərinizi yuyun.

Başınızı və ayaqlarınızı sığal çəkin. Əgər qüslsüzsünüzsə, tam olaraq

təmizlənin. Buradan bu nəticəs(n)i çıxarırıq: Dəstəmaz al/götürmə, ancaq

qüslsüz olmama vəziyyətində qanuniləşdirilmişdir. Qüslsüzkən yalnız

Maidə Surəsi 6-7 ............................................................ 385

qüsl dəstəmazı alınmalıdır. Necə ki rəvayətlər də buna dəlalət

etməkdədir.

Bu hökm eynilə Nisa surəsinin əlaqədar ayəsində də açıqlanmışdır:

"Yoldan keçici olmanız xaricində, qüslsüz ikən də yuyunana qədər..."

(Nisa, 43) Ancaq təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, Nisa surəsinin əlaqədar

ayəsindən fərqli olaraq "yuyunmağı" təmizlənmə olaraq xarakterizə edir.

Bununla, yuma ilə təmin edilən təmizlikdən fərqli bir təmizlik

nəzərdə tutulur. Çünki bu, yəni təmizlik nəticədir. Bu isə, hərəkətin

yəni yumanın özüdür; "tatahhur=temizlenme" olaraq adlandırılmışdır.

Bədənin çirklərinin su ilə yuyunmasının "nezafet" olaraq

adlandırıldığı kimi.

Buradan hərəkətlə, bəzi rəvayətlərdə işarə edilən bir xüsusu

qəbul edirik: "Üzərindən su axan şey təmizdir."

"Xəstə və ya səfərdə sinizsə yaxud sizdən biri çuxur yerdən

gəlirsə yaxud da qadınlara toxunsanız, su tapa bilmədiyiniz təqdirdə...

yönəlin." Bu ifadəylə, orqanlarını yumaq və ya yuyunmaq üçün su

tapa bilməyən kimsəylə əlaqədar hökmün şərhinə keçilir.

Ayənin axışı içində sayılan və alternativ vəziyyətlər olaraq işarə

edilən xüsuslar, gerçək mənada bir-birlərinin alternativi deyildirlər.

Söz gelimi xəstəlik və səfər şəxsən qüsl və dəstəmaz yoluyla təmizlənməyi

tələb edən bir çirkliliyə, bulaşmağa gətirib çıxarmazlar. Tam

tərsinə, bu kimi vəziyyətlərdə adam baxımından kiçik və ya böyük hades

hasil olmuşsa, dəstəmaz ya da qüsl yoluyla təmizlənməyi tələb edərlər.

Bu halda ayədə sayılan qəşənglərin son ikisi [tualetdən gəlmək və

qadınlarla cinsi əlaqədə ol/tapılmaq], ilk ikisinin alternativi deyil.

Əksinə ilk iki şıkkın hər biri, son ikisinə də bölünə bilər kimidirlər. Bu

səbəblə bəziləri, "yaxud sizdən biri çuxur yerdən gəlirsə" ifadəsinin

orijinalın başındakı "ev" ədatını "vav" şəklində qəbul etmişlər,

ki biz buna irəlidə toxunacağıq. Qaldı ki, bəhanə sırf xəstəlik

və səfərlə məhdud olmaz; başqa vəziyyətlərdə də söz mövzusu ola bilər.

Lakin uca Allah, ümumiyyətlə su tapmama vəziyyətiylə tez-tez qarşılaşıla bilən

xəstəlik və səfərdən danışmışdır. Sonra tualetdən

386 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

gəlməkdən və qadınlara toxunmaqdan bəhs etmişdir. Bu ikisi baxımından

suyun ol/tapılmayışı təsadüfüdür. Ilkinin əksinə ola biləcək digər

bir baxımdan baxacaq olsaq, xəstəlik və səfərə məruz qalmaq,

insanın təbii bünyəsi baxımından, təsadüfüdür. Tualetdən gəlmə və

qadınlara toxunma isə elə deyildirlər. Bu ikisi də təbii ehtiyaclardır.

Biri dəstəmaz al/götürməklə xərcilə bilən kiçik hadesi, digəri də

qüsl al/götürməklə xərcilə bilən böyük hadesi tələb edir.

Bu səbəbdən ayədə işarə edilən bu dörd vəziyyətin bir qisimi təsadüfən,

bir qisimi də təbiəti gərəyi insanın qarşısına çıxarlar. Bunlarla

əlaqədar olaraq bəzən ümumiyyətlə su ol/tapılmağa bilər. Xəstəlik və

səfərdə məsələn. Bəzən də təsadüfən su olmaz. Tualetə getmə ya

də cinsi birləşmə vəziyyətlərində məsələn. Əgər belə vəziyyətlərdə

su da ol/tapılmırsa, təyəmmüm hökmü dövrəyə girər.

Buna görə su tapa bilməmək, suyu istifadə etmə imkanından məhrum

olmaqdan kinayədir. Bu şəkildə kinayəli bir ifadəyə baş vurulmuşdur.

Çünki istifadə etmə imkanından məhrum ol/tapılma, ümumiyyətlə suyun

ol/tapılmamasına söykən/dözər. Buna görə tapa bilməmək, xəstəlik də

daxil olmaq üzrə haqqında danışılan bu dörd xüsusun bütünü üçün bir qeyd

mövqesindədir.

Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən sırayla bu xüsuslar

diqqətə çarpanlaşır: