Nisa Surəsi 77-80

fikiri dəstəkləyici bir xüsusdur. Bir gün Süheyl b. Əmr Qureyşdən

bir qrupla birlikdə Rəsulullahın yanına gəlir və belə deyər: 'Ey Məhəmməd,

bizim bəzi kölələrimiz sənin tərəfinə keçmişlər, onları

bizə geri ver.' Bunun üzərinə Rəsulullah (s. a. a) onlara bu qarşılığı

verər: 'Ey Qureyş toplulugu, ya bu tutumunuzdan imtina edərsiniz ya

Maidə Surəsi 51-54 ........................................................... 657

də Allah sizin üzərinizə bir adam göndərər ki, bu adam, Quranın

endirmə və enişi üçün mənim sizinlə savaştıgım kimi, o da Quranın

şərhi üçün sizinlə döyüşər.' Bunun üzərinə səhabələrindən bəziləri belə

deyərlər: 'Ya Rəsulullah, kim bu adam? Əbu Bəkirmi?' Peyğəmbərimiz,

'Xeyr, otağında ayaqqabı tikan adam' deyər. O sırada Hz. Əli

(ə.s) Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) ayaqqabılarını tikirdi."

"Hz. Əlinin (ə.s) Basra döyüşünün olduğu gün belə dediyi rəvayət

edilər: 'Allaha and olsun ki, bu günə qədər, bu ayənin nəzərdə tutduğu birliklə

döyüşən kimsə çıxmamışdı.' Sonra təfsirini təqdim etdiyimiz ayəs(n)i

oxucu."

"Əbu Ishak Səhləbi öz təfsirində, rəvayət zəncirini də ifadə edərək

Zühridən, Səid b. Müseyyibdən və Əbu Hüreyrədən Peyğəmbər

əfəndimizin (s. a. a) belə buyurduğunu rəvayət edər: Qiyamət günü,

səhabələrimdən bəzi kəslər mənə doğru gəlmək istəyərlər, amma onlar

hovuzdan uzaqlaşdırılarlar. Mən deyərəm ki: Ya Rəbbi, səhabələrim!

Səhabələrim! Mənə belə səslənilər: Sən onların səndən sonra nələr

etdiklərini bilmirsən? Onlar topuqlarının üzərinə gerisən geri

döndülər." Mecma-ul Bəyan təfsirindən alınan götürmə burada sona

çatdı.

Bəli, işarə edilən bu xüsusiyyətlər, bütün olaraq ancaq Hz. Əli (ə.s)

üçün söz mövzusudur. Heç şübhəsiz, Hz. Əli (ə.s) ayədə işarə edilən

xüsusiyyətlərin ən konkret göstəricisidir, ən gerçək nümayəndəsidir. Lakin

problem/sualın, bu xüsusiyyətlərin onunla birlikdə Cemel və Sıffin döyüşlərinə

qatılan hər kəsi əhatə edəcək şəkildə qəbul edilməsindədir. Çünki bu

döyüşlərdən sonra, bunların bir çoxu dəyişmişlər idi. Ayədə "O, onları

sevər, onlar da ONU sevərlər." buyurulur və bu ifadə mütləqdir.

Hər hansı bir istisnaya yer verilmir. Daha əvvəl bunun nə anlama

gəldiyini açıqlamışdıq.

Yenə eyni əsərdə belə deyilir: "Rəvayətə görə, bu ayənin anlamıy-

la əlaqədar olaraq Peyğəmbərimizə (s. a. a) bir sual soruşular və o

əlini Selmanın çiyininə vuraraq, 'Bu adam və soydaşları nəzərdə tutulur.'

qarşılığını verər, sonra bunları söyləyər: Əgər din, Süreyya ulduzuna

asılı olsa, Fars qövmündən insanlar, ona çatarlar."

658 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətlə əlaqədar qiymətləndirməmiz, bundan

əvvəlki rəvayətə bağlı qiymətləndirməmizdən fərqli olmayacaq.

[Çünki Selmanın soydaşları bu xüsusiyyətlərə sahib deyil idilər.] Ancaq

burada haqqında danışılan kəslərin, Selmanın soydaşları arasından, irəlidəki

bir zamanda göndəriləcəkləri nəzərdə tutulsa, o başqa.

Eyni əsərdə deyilir ki: "Deyildiyinə görə, bu ayədə nəzərdə tutulanlar

Yeməyinlilərdir. Çünki Yeməyinlilər yumşaq ürəkli, kövrək ürəkli

kəslərdir. Iman Yeməyinlidir. Hikmət də Yeməyin mənşəlidir.

Iyad b. Ğanem əl-Eş'ari belə deyər: Bu ayə nazil olunca, Rəsulullah

(s. a. a) Əbu Musa Eşarini işarə etdi və 'Burada nəzərdə tutulanlar bu adamın

soydaşlarıdır.' buyurdu."

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir rəvayət, et-Dürr-ül Mensur

təfsirində bir çox kanaldan köçürülmüşdür. Bundan əvvəlki rəvayətlə

əlaqədar olaraq söylədiklərimiz bu rəvayət üçün də etibarlıdır.

Taberi, təfsirində öz rəvayət zənciriylə Katadedən belə rəvayət

edər: "Uca Allah, bu ayəs(n)i endirdi. O, bəzi insanların dindən

dönəcəklərini bilirdi. Allah, peyğəmbəri Hz. Məhəmmədin

(s. a. a) canını alın tərəfindən, az qala/haradasa Ərəblərin hamısı dindən döndülər.

Yalnız Mədinəlilərin, Məkkəlilərin və Bahreynlilerin məscidlərinə

davam edən insanlar irtidat etmədilər. Irtidat edənlər deyirdilər ki:

'Namaz qılarıq, amma zəkat vermərik. Allaha and olsun ki, mallarımızın

qəsb edilməsinə icazə verməyəcəyik.' Əbu Bəkir bu barədə

ətrafındakılarla müşavirə etdi. Onla-rə (bir nüsxədə: Ona) deyildi ki:

'Əgər onlar, zəkatın əhəmiyyətini qavramış olsadılar, şübhəsiz verərdilər,

hətta çoxunu da verərdilər.' Lakin o bunları söylədi: Xeyr, vallah,

Allahın birləşdirdiyi şeyləri bir-birindən ayırmayacağam. Əgər

Allahın və Rəsulunun fərz etdiyi şeylərdən bir bukağıyı da/də/dahi verməyəcək

olsalar, onlarla döyüşəcəyik."

"Allah bir qrup insanı Əbu Bəkirlə birlikdə onların üzərinə göndər-

de. Beləcə Peyğəmbərin (s. a. a) uğruna döyüşdüyü şeylər üçün döyüş idi.

Dindən dönən və zəkat verməkdən qaçınan insanların bir

qisimini əsir al/götürdü, bir qisimini öldürdü, bir qisimini də atəşə ataraq

yandırdı . Burunları sürtərək maunu -yəni zəkat- verməyi qəbul edin-

Maidə Surəsi 51-54 ......................................................... 659

ceye qədər onlarla döyüş idi..."

Mən deyərəm ki: et-Dürr-ül Mensur təfsirində, müəllif bu rəvayəti,

ABŞ b. Hamid, İbni Cərir, Əbu Şeyx, Beyhaki və İbni Asakirin

Qatadadan nəql etdiklərini açıqlayar. Yenə müəllif bu rəvayəti Dahhak

və Həsəndən də nəql etmişdir.

Bunun nəzəri bir uyğunlaşdırma olduğunun ən konkret dəlili, rəvayətin

öz ifadə tərzidir. Bu baxımdan, əvvəlki bəzi rəvayətlərə yönəldilən

tənqidlər bunun üçün də etibarlı olar. Çünki bu inkişaflar

və səfərlərdə bəzi mənfi hadisələr yaşanmış, kimi faktlarla

qarşılaşılmışdır. Sonra bu döyüşlərdə tarixin bəzi zülmləri və

günahları nisbət etdiyi Xalid, Muğire b. Şöbə, Busr b. Ertat və

Semure b. Cündep kimi şəxsiyyətlər rol oynamışlar. Ki, onların bu

xüsusiyyətlərini, "O, onları sevər, onlar da Allahı sevərlər." ifadəsiylə

uyğun gəldirmək mümkün deyil. Bu ifadəni onlara uyğunlaşdırmaq, onlarla

əlaqədar olduğunu söyləmək həqiqi olmaz. Bu vəziyyətdə

oxucuya düşən vəzifə, tarixi obyektiv bir şəkildə araşdırmaq, sonra

də ayəyə bağlı olaraq ortaya qoyduğumuz məna üzərində dayanıb

düşünməkdir.

Bəzi təfsirçilər, o qədər həddindən artıq getmişlər ki, "Bu ayə, məzmunu

baxımından, riddet əhliylə döyüşənlərdən çox, Yeməyinli Eş'arilerin

xüsusiyyətləriylə üst-üstə düşməkdədir." deyən bəzilərinin bu sözlərini belə

qəribsəmişlər. Bu təfsirçilər belə demişlər: "Ayə, ümumi bir

vəziyyətə işarə etməkdədir. Ayənin ehtiva etdiyi xüsusiyyətləri, üzərində

daşıyacaq şəkildə dinə kömək edən hər kəsi əhatə etməkdədir.

Rəsulullah (s. a. a) zamanındakı seçmə Müsəlmanlardan yapış,

ondan sonra gələn və bu xüsusiyyətlərə uyğun gələn bütün Müsəlmanları

maraqlandırmaqdadır. Eyni şəkildə, bu mövzuyla əlaqədar olaraq köçürülən

bütün rəvayətlərin işarə etdikləri inkişaflara uyğunlaşdırıla bilər. Zəif bir

rəvayət olmasına baxmayaraq ayənin, Selman və soydaşlarına işarə

etdiyinə, Əbu Musa və soydaşlarını nəzərdə tutduğuna, Əbu Bəkir və

yoldaşlarıyla əlaqədar olduğuna bağlı rəvayətləri buna nümunə göstərə bilərik.

Tək, ayənin Əli (ə.s) haqqında endiyinə bağlı rəvayəti bu

ümumiləşdirmənin xaricində tutmaq lazımdır. Çünki ayənin ləfzi buna

uyğun gəlməməkdədir. Ayədə keçən qövm sözcüyü, bir adam mənasına

660 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

çen qövm sözcüyü, bir adam mənasına alınmaz. Qövmlə ancaq bir

birlik nəzərdə tutular."

Adı çəkilən təfsirçinin sübjektif şərhləri xülasəylə belə. Lakin

görülən o ki təfsirçimiz, uca Allahın kəlamını, təriflərini xəyal

güçünə söykəyən bir şairin hər hansı bir qövmə istiqamətli tərifləri

kimi qəbul etmiş. Artıq şairin təxəyyül nə qədər əlverişli oldusa, yalanmı

doğrumu olduğuna baxmadan, nəzərdə tutduğu qövmə təriflər düzər.

Amma Allahın qiymətləndirmələri beləmi?! Ulu Allah bir ayədə belə

buyurur: "Allahdan daha dogru şifahi/sözlü kim ola bilər?" (Nisa, 122)

Ya da təfsirçimiz, ayəs(n)i, biz normal insanlar arasında etibarlı

olan danışmalarla qarışdırmış! Biz, normal insanlar bir şeylər söyləyərkən,

xoş görmə, görməməzlikdən gəlmə kimi faktlara söykən/dözən

anlayışımızı əsas al/götürərik də xüsusilə əhəmiyyət verdiyimiz bir tərəfi ön palana

çıxaracaq şəkildə danışarıq və məqsədimizlə ziddiyyət təşkil edən o biri

yanları görməməzlikdən gəlirik. Bu xüsusla əlaqədar tənqidlərə qarşılıq,

sözlərin dözümə söykənən olduğunu bəhanə olaraq dövrəyə

soxarıq. Yaxşı ulu Allah üçün böylə bir yaraşdırmada ol/tapılmaq doğru

durmu? Uca Allah sözlərini bu şəkildə xarakterizə edir: "O, əlbəttə

haqq ilə qərbli ayırt edici bir sözdür. O, zarafat degildir." (Tarık, 13-

14)

Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, ayənin ehtiva etdiyi xüsusiyyətlərin ifadə etdik-

leri gerçək mənalar üzərində yaxşıca dayanıb düşünüləcək olsa,

bu xüsusiyyətləri gerçək mənada təmsil edən insanların hələ ortaya

çıxmadıqları aydın olacaq. Oxucu, ayəs(n)i bu gözlə oxumalı, bu

anlayış çərçivəsində qiymətləndirməli və qərarını buna görə, obyektiv

olaraq verməlidir.

Bu vaxt, söz mövzusu təfsirçinin son sözləri olduqca maraqlıdır.

Hər şeydən əvvəl, ayənin Əli (ə.s) haqqında endiyini söyləyən kimsə,

Əli və yoldaşlarını birlikdə zikr etmişdir. Eynilə digər ravilerin, ayənin

Selman və soydaşları, Əbu Musa və soydaşları, Əbu Bəkir və yoldaşları

haqqında endiyini ifadə etmələri kimi. Ayrıca, bəzisinə yuxarıda

yer verdiyimiz bu rəvayətlər, Əli və yoldaşlarını birlikdə xatırlayırlar.

Yəni, ayənin tək başına Əli haqqında endiyini söyləyən bir riva-

Maidə Surəsi 51-54 ................................................... 661

çat yoxdur ki, buna qarşı çıxılsan və ayənin ifadə tərzi ümumidir, bir

birliyi nəzərdə tutur, bu səbəbdən bir adama sadələşdirilə bilməz, deyilsin.

Səhləbi təfsirində, bu ayənin Əli (ə.s) haqqında endiyindən söz

edildiyi, yenə Şeybaninin Nehc-ül Bəyanında, İmam Mis (ə.s) və

İmam Sadiqdən (ə.s), bu ayənin Əli (ə.s) haqqında endiyi rəvayət edildiyi

doğrudur. Şübhəsiz, ayənin onun və yoldaşlarının haqqında

endiyini ifadə edən digər rəvayətlərdən hərəkətlə, burada da onun

və yoldaşlarının birlikdə nəzərdə tutulduğu aydın olmaqdadır. Cemel və

Sıffin döyüşlərində və Xaricilərə qarşı edilən döyüşdə, dinə köməkçi

olan bir tutum içində ol-maları baxımından bu rəvayətlərdə, onların

ayənin nəzərdə tutduğu kəslər olduqları qiymətləndirməsində ol/tapılılmışdır.

Qaldı ki, irəlidə ifadə edəcəyimiz kimi, Ehlisünnet kanallarından

köçürülən bir çox rəvayətdə, ifadə tərzi ümumi olduğu halda,

"Sizin vəliniz, ancaq Allah, ONun Elçisi... möminlərdir." ayəsinin

Hz. Əli (ə.s) haqqında endiyi ifadə edilər.

Kənar yandan, Katade, Dahhak və Həsəndən köçürülən rəvayətlə

əlaqədar bir başqa problem/sualın söz mövzusudur. Belə ki: "Ey inananlar!

Sizdən kim dinindən dönsə, bilsin ki Allah, yaxında elə bir cəmiyyət

gətirəcək ki O, onları sevər, onlar da ONU sevərlər..." ayəs(n)i,

ən kiçik bir şübhəyə meydan verməyəcək şəkildə, bir cəmiyyəti digəriylə

dəyişdirmə, müəyyən bir cəmiyyətə möhtac olunmadığı mənasını

vurğulamaqdadır. Xitabın, o sırada ayənin enişinə şahid olanlara istiqamətli

olmasıyla, olanlarla olmayanlara birlikdə istiqamətli olması arasında

hər hansı bir fərq yoxdur. Məqsəd, bir qrup Müsəlmana bu

mesajı verməkdir: Onların hamısı və ya bir qisimi, dinlərindən dönəcək

olsalar, Allah, onların yerinə ONU sevən və ONun tərəfindən

sevilən bir qövm gətirəcək. -Allah mürtədləri sevməz, mürtədlər

də ONU sevməzlər.- Adı çəkilən qövmün bu bu xüsusiyyətləri vardır

və onlar Allahın dininə köməkçi olacaqlar.

Bu da göstərir ki, gətiriləcək olan qövm, bir qrup mömindir

və onlar, o gün mövcud olan möminlərdən ayrıdırlar. Yəni, bu ayədə

nəzərdə tutulanlar, Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəfatının dərhal sonrasında

mürtədlərlə döyüşən kəslər deyildirlər. Çünki onlar, aya-

662 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

tin enişinə şahid olmuşlar idi. Bu səbəbdən onlar, "Ey inananlar..." sözünün

həmsöhbətidirlər; "Allah, yaxında bir cəmiyyət gətirəcək..." ifadəsinin

əhatəsinə girməzlər. Bu baxımdan təfsirini təqdim etdiyimiz ayəs(n)i,

bu ayəyə bənzədə bilərik: "Eger üz çevirəcək olsanız, Allah,

yerinizə başqa bir cəmiyyət gətirər də onlar sizin kimi olmazlar."

(Məhəmməd, 38)

Təfsirin Nü'mani'de, müəllif öz rəvayət zənciriylə Süleyman

b. Harun İclidən belə rəvayət edər: "İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə

dediyini eşitdim: Bu ayədə işarə edilən missiyanın sahibi qoruma

altındadır. Əgər insanların bütünü getsələr də, Allah onu və

səhabələrini gətirəcək. Onlar uca Allahın haqqlarında belə buyurduğu

kəslərdir: 'İndi bunlar, bunları inkar etsə, biz, bunları

inkar etməyəcək bir cəmiyyəti, bunlara vəkil buraxmışıq.' (Ən'am, 89)

Onlar bu ayənin nəzərdə tutduğu kəslərdir: Allah, yaxında elə bir cəmiyyət

gətirəcək ki O onları sevər, onlar da ONU sevərlər. Möminlərə

qarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli və şiddətlidirlər."

Bu mənas(n)ı içirən bir rəvayəti Ayyaşi və Qummu öz təfsirlərində

köçürmüşlər. [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 326, h: 135. Təfsir-ül Qummu, c. 1,

s. 17]

QURAN VƏ HADIS İŞIĞINDA MÖVZUYA YÖNELIK ÜMUMİ

BIR DƏYƏRLƏNDİRMƏ

Əvvəlki hissələrin axışı içində dəfələrlə işarə edildiyi kimi

Quran, əhəmiyyət verdiyi məsələləri ələ alarkən, vurğulu və sərt bir

üslub istifadə edər. Bu da bunu göstərər: Ortada bir-birini gücləndirən mənfi

faktorlar vardır və bunlar insanları böyük fəlakətlərə, qürur

incidici alçaqlıqlara düçar edəcək sıxlıqdadır. Nəticədə Quranın

bu xəbərdarlıqlarını diqqətə al/götürməyənlər, Allahın qorxunc qəzəbiylə yüz/üz

yüzə gələcəklərdir. Faizi qadağan edən, Peyğəmbərin qohumlarını

sevməyi əmr edən vs. ayələri buna nümunə göstərə bilərik.

Əslində bu, danışma sənətinin imtina edilməz bir üsuludur.

Məsələn, hikmət sahibi bir natiq, kiçik və sadə bir şeyi əmr edirsə

və bunu israrla vurğulayıb, söz mövzusu sadə şeyin haqq

Maidə Surəsi 51-54 ...................................................... 663

etmədiyi sıxlıqda üzərində dayanırsa ya da bir kimsəyə haqq

etmədiyi bir üslubla xitab edirsə, söz gelimi züht və ibadət sahəsində

əhəmiyyətli bir mövqes(n)i işğal edən özünü Allaha həsr etmiş bir alimi,

həm də izdihamların gözü qarşısında üz qızardan bir cinayət/günahı işləməkdən

nəhy edirsə, bu, deyilənlərin boşuna olmadığını, böyük

və ölümcül bir təhlükəylə üz-üzə olunduğunu göstərər.

Bu sərtlikdəki bir üsluba sahib Quran ayələrinin doğruluğunu,

çox keçmədən yaşanan hadisələr sübut etmişdir. Işaret etdiyi, daha

doğrusu doğrudan göstərdiyi hadisələr bir-bir reallaşmışdır.

Bəlkə də bu cür ayələrin endiyi sıralarda bunlara ilk dəfə həmsöhbət

olanlar, bunların işə-rədd etdiyi hadisələri qavraya bilməmişlər və məsələni

qəbul edə bilməmişlər.

Quran, Rəsulullahın qohumlarının sevilməsini əmr etmişdir. Bu

mövzuya o cür əhəmiyyət vermişdir ki, Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a)

qohumlarını sevməyi, onun elçiliyinin ödənişi və Allaha çatdıran yol

olaraq xarakterizə etmişdir; amma sonra ümmət, onun Ehlibeytinə qarşı

tarixin şahid olduğu ən qorxunc mezalimi işləməkdə bir qorxu

görməmişdir. Əgər, onlara Peyğəmbərin Ehlibeytinə zülm etmələri

əmr edilsəydi, bundan çoxunu edə bilməzdilər!

Quran ayrılığı qadağan etmiş və bu mövzu üzərində tez-tez dayanaraq

Müsəlmanları ayrılığa düşməmə mövzusunda xəbərdar etmişdir. Sonra

ümmət paramparça oldu, Yəhudilər və Xristianlardan daha çox

grupçuklara bölündü. Yəhudilər yetmiş bir, Xristianlar yetmiş iki

qrupa bölünmüşlər idi. Müsəlmanlar bu mövzuda onları geridə buraxaraq