Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti Boshlang‘ich ta’lim fakulteti jismoniy madaniyat (sirtqi) guruh talabasi

I BOB. PEDAGOGIK MULOQOT- O‘QITUVCHINING IJODIY FAOLIYATI SIFATIDA.
1.1.O'qituvchilik faoliyatida pedagogik muomalaning o’rni va ahamiyati.
O'qituvchilik faoliyatida pedagogik muomalaning muvaffaqiyatli bo'lishi ko'p jihatdan unda pedagogik qobiliyatning mavjudligiga va pedagoglik nazokati (odobi) ni egallaganiga bog'liq bo'ladi.
Psixologiyada pedagogik qobiliyatlar deganda insonning muayyan psixologik xususiyatlarini tushunish qabul qilingan. Bu xususiyatlar uning o'kituvchi vazifasida bolalarni o'qitish va bolalarga ta’lim berishda yuksak natijalarni qo'lga kiritishining sharti xisoblanadi.
Ma’lumki, shaxsning u yoki bu qobiliyatlarini hosil qiluvchi xislatlar va xususiyatlar orasida bir xillari yetakchi rol o'ynasa, boshqalari yordamchi vazifasini bajaradi. Pedagogik faoliyatda shaxsning o'zaro fikr almashuv bilan bog'liq xususiyatlari yetakchi rol o'ynaydi. Birinchi navbatda pertseptiv, ya’ni idrok qilish sohasiga taalluqli bo'lgan xususiyatlar (ulardan eng muhimrog'i kuzatuvchanlikdir) yetakchi rol o'ynaydi, o'kituvchiga o'kuvchining psixologiyasini, uning psixik holatini o'xshash tarzda idrok etish, muayyan holda umuman sinf jamoasining axvoliga va xususan mazkur pedagogik vaziyatdagi ahvoliga to'g'ri baho berish imkonini beradi. O'qituvchi shaxsining o'zaro fikr almashuv bilan bog'liq xususiyatlari tarkibiy qismi sifatida empatiyaga, ya’ni o'kuvchilarning psixik holatini tushunishga va ularga achinishga tayyorgarlikni hisoblash mumkin. Buning zarur sharti bolalarga bo'lgan mhabbatdir. Nihoyat, o'kituvchi shaxsining o'zaro fikr almashuv bilan bog'liq xususiyatlarining uchinchi tarkibiy qismi deb ijtimoiy o'zaro harakatga bo'lgan yuksak rivojlangan ehtiyojni hisoblash mumkin, u bilimlarni boshqalarga berishga, bolalar bilan muomala qilishga intilishda, bolalar jamoasini tashkil etish istagida namoyon bo'ladi. Tashkil etish qobiliyati ham pedagogik qobiliyatlarning tarkibiy qismidir. U barcha o'kuvchilarning har xil faoliyat turlariga jalb qilinishida, jamoaning har bir o'kuvchiga ta’sir ko'rsatish quroliga aylanishida, har bir o'kuvchiga faol vaziyatni ta’minlab berishda namoyon bo'ladi. O'qituvchida ijtimoiy o'zaro harakatga bo'lgan ehtiyojni muvaffaqiyatli amalga oshirishning sharti bo'lib, unda mavjud bo'lgan pedagogik nazokat maydonga chiqadi.
Endi pedagogik qobiliyatlar tizimiga kiradigan yordamchi xislatlar va xususiyatlardan ayrimlarini qarab chiqamiz. Bu, avvalo, aql - idrokning muayyan xislatlari: hozirjavolik, tanqid ko'z bilan qarash, sobitqadamlik va boshqa bir qator xislatlardir. O'qituvchining nutqi: notiqlik qobiliyatining mavjudligi, so'z boyligi va hokazolar ham muhim rol o'ynaydi. Tabiatida bir qadar artistlik xususiyatiga ega bo'lish (xayol, fantaziya ishlata bilish) ham o'kuvchilar bilan muomalada muvaffaqiyatga erishishda muayyan rol o'ynaydi.
Pedagogik qobiliyatlar - faqat pedagogik faoliyat samarali bo'lishining shartigina emas, balki ko'p jihatdan o'qituvchining muvaffaqiyatli ishlashining natijasi hamdir. Shu munosabat bilan o'qituvchining o'zida pedagogik qobiliyatlarning aniq maqsadni ko'zlab tarkib topishi va rivojlanishi kata rolo'ynaydi. Tajriba va maxsus tadqiqotlar buning batamom haqiqiy narsa ekanligini ko'rsatmoqda. Masalan, shaxs pertseptiv xususiyatlarining eng muhim elementi bo'lgan kuzatuvchanlik o'kituvchining pedagogik tajriba hosil qilish jarayonida ham, uning maxsus kuch g'ayrati natijasida ham rivojlanadi, takomillashadi. O'qituvchi o'zining ijtimoiy - psixologik kuzatuvchanlini, ya’ni o'kuvchilarda turli xarakter xususiyatlari va mayllarni payqab olish qobiliyatinigina emas, shu bilan birga ularning paydo bo'lish sabablarini bilib olish, ularga bu sabablarning paydo bo'lish vaziyatiga muvofiq baho berish mahoratini va hokazolarni rivojlantirishga qodir.
O'qituvchi o'z o'kuvchilarini, ular muhitidagi o'zaro munosabatlarni, o'zining ular bilan o'zaro munosabatlarini hozirgi daqiqada qanday bo'lsa, xudi shunday idrok etish va ko'rish mahoratini, ya’ni ta’lim - tarbiya jarayonida ro'y berayotgan narsalarni ichdan idrok etish mahoratini doimo takomillashtirib borishi lozim. Bu esa osonlikcha qo'lga kiritilmaydi. Pedagogning idrok etishi har qanday kuzatuvchining idrok etishiga o'xshaydi, chunki pedagog hamisha o'quvchilarga nisbatan tashqi vaziyatda turadi, hamisha ma’lum darajada ulardan, ular faoliyatidan uzoqlashgan bo'ladi. Shu sababli pedagog o'zi ko'rayotgan narsalarga o'zining ijtimoiy rivojlanish jarayonida idrok qilgan mulohazalarini ongli va ongsiz ravishda qo'shib boradi. Bu narsa shunga olib kelishi mumkinki, pedagog uchun yangi bo'lgan xodisalar uning o'zida mavjud bo'lgan tasavvurlar asosida an’anaviy tarzda talqin etilishi mumkin. Bundan tashqari, pedagogning muayyan masalaga javob izlashga intilishi unda ahamiyatli biror xolatni o'tkazib yubormaslik uchun qulay yo'nalish hosil qiladi. Lekin bu yo'nalishning o'zi ayrim hollarda oldindan yanglish fikrga olib kelishi va ko'rgan narsalarini o'zi kutgan narsalar ruhida talqin etishga majbur qilishi mumkin.
Pedagogik vaziyatlar tez- tez o'zgarib turadigan sharoitda o'kituvchining vazifasi ro'y bergan vaziyatda tez mo'ljal olib, unga to'g'ri baho bera bilish, zarur tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan to'g'ri qarorga kelishdan iboratdir. Agar o'qituvchi bolalarning xatti- harakatlarini faqat to'g'ri idrok etib, baho bera bilsa, ularni vujudga keltirgan sabablarni chuqur ko'ra olsagina, shu bilan birga o'zida sabot, o'zini tuta bilish, sabr - toqat, sezgirlik kabi fe’l - atvor xususiyatlarini rivojlantira olsagina, yuqoridagi vazifaga erishishi mumkin. Bu pedagogik nazokatga rioya qilishning zarur shartidir.
Nazokat me’yor tuyg'usi yoki odob qoidalariga rioya qilishni bildiradi. Pedagogik nazokat me’yor tuyg'usi va o'z o'quvchilari bilan to'g'ri munosabatga amal qilishdir. Pedagogik nazokatning psixologik asoslari deb bir qolipdagi fikrlar (barqaror tasavvurlar), ijtimoiy yo'l - yo'riqlar va shaxsiy xislatlarning jamini aytish mumkin, ular o'qituvchining o'kuvchilar bilan muomalasi sohasidagi xulq - atvorini belgilab beradi. Biroq, bu tarkibiy qismlar qandaydir berilgan yoki o'zgarmaydigan narsalar emas. Ular o'qituvchining butun faoliyati mobaynida qaror topib boradi va odatda tugallangan shaklga ega bo'lmaydi, ya’ni o'qituvchining o'zi ularning biror tarkibiy qismini ma’lum darajada o'zgartirishga moyil bo'ladi, pedagogik nazokatni ko'proq egallashga intiladi, o'quvchilar bilan o'zining o'zaro munosabatlarini eng qulay shaklga keltirishga harakat qiladi.
O'qituvchidagi pedagogik nazokatning mazmuni va uning namoyon bo'lish shakllarini belgilab beradigan ayrim ijtimoiy yo'l - yo'riqlarni ko'rib chiqamiz. O'qituvchining o'zi o'kuvchilar bilan munosabatlari dialog (muloqot) tarzida bo'lishi lozimligini tushunishi muhimdir. Agar o'qituvchida o'quvchilar bilan munosabatlarining ishonch asosiga qurilishiga erishishga yo'l - yo'riq bo'lsagina bunday muloqot ro'y beradi. Tarbiya tajribasida bunday yo'l -o'riqni amalga oshirish qiyin ishdir, lekin unga butunlay erishish mumkin. Albatta, kata yoshdagi kishining bolalar muhitiga uzviy ravishda qo' shilib ketishi nihoyatda qiyin narsa. Lekin bu muhitga u yaqinlasha oladi, ancha yaqinlashib boradi. Pedagogda bolalar bilan o'zaro ishonch va do'stlik munosabatlari vujudga kelgandagina bunga erishish mumkin. Natijada bolalar bilan ma’naviy muomala uchun imkoniyat vujudga keladi. Bunga shuning uchun ham erishish mumkinki, bolalarda kata yoshdagi do'stga ega bo'lish va u bilan muomala qilishga qat’iy ehtiyoj mavjud bo'ladi.
Tabiiyki, pedagog batamom aniq va muayyan nuqtai nazarda turgan taqdirdagina uning o'kuvchilar bilan o'zaro munosabatlarida ishonch vaziyati vujudga kelishi mumkin. Bunda gap pedagogning tashqi holati haqida emas, balki jamoadagi ichki holati haqida boradi. U shundan iboratki, pedagog bolalarning kattalar bilan muomalada bo'lishga yuqorida eslatib o'tilgan ehtiyoji asosida ularning munosabatlari tizimiga ma’lum darajada kirib borishga muvaffaq bo'ladi. Bunday holda u bolalar muhitida ro'y beradigan va tashqi kuzatishdan yashirin bo'lgan jarayonlarni o'rganish imkoniga ega bo'ladi. U o'z oldida turgan vazifalarni hal qilishga bolalarning o'zini ma’lum darajada jalb qila oladi. Bu narsa suhbatlarda u bolalar bilan birga ularning hayotidagi turli voqealarni tahlil qilish, ro'y berayotgan narsalarga ularning qarashlarini, tevarak - atrofdagi narsalarga beradigan bahosini aniqlab olishi mumkinligida ko'rinadi. Agar bolalar bilan o'kituvchi o'rtasida ishonch munosabatlari o'rnatilgan bo'lsa, ular hayotning og'ir damlarida uning huzuriga yordam so'rab keladilar, o'z quvonchlarini u bilan baham ko'radilar. Nihoyat, ishonch munosabatlari pedagogning bolalarni turli vaziyatlarda ko'rish imkonini beradi. Masalan, bolalar bilan shunday vaziyatlarda muomalada bo'lish juda muhimki, bunda ularning xulq - atvorini maktab sharoitidagidan boshqa andazalar boshqaradi. Bunda pedagog o'quvchilar bilan norasmiy sharoitda muomala qilish uchun har gal o'zining qanday yo'l tutishini aniqlab olishi zarur.