Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti fizika-matematika fakulteti mustaqil ish

Misollar. 1. y=kx+b funksiyaning hosilasini toping.
Yechish. Hosila topish algoritmidan foydalanamiz.
1⁰. Argument x ni tayinlab, funksiya qiymatini hisoblaymiz: f(x)=kx+b.
2⁰. Argumentga x orttirma beramiz, u holda f(x+x)=k(x+x)+b=kx+kx+b.
3⁰. Funksiya orttirmasi f(x)=f(x+x)-f(x)=(kx+kx+b)-( kx+b)=kx.
4⁰. = , 5⁰. = k=k.
Demak, (kx+b)’=k ekan. Xususan, y=b o‘zgarmas funksiya (bu holda k=0) uchun (b)’=0; y=x (k=1) funksiya uchun x’=1 bo‘ladi.
2. y= funksiyaning hosilasini toping.
Yechish. 1⁰. f(x)= , 2⁰. f(x+x)= . Bu erda umumiylikni cheklamagan holda x>0 va |x|<x deb hisoblaymiz. 3⁰. f(x)=f(x+x)-f(x)= - = , 4⁰. =
5⁰. = ( )= Demak, =


Egri chiziq urinmasi
Siz aylananing urinmasi tushunchasi bilan tanishsiz. Aylanaga o‘tkazilgan urinma shu aylana bilan yagona umumiy nuqtaga ega, shuningdek aylana to‘g‘ri chiziqning bir tomonida joylashgan bo‘lar edi. Endi tekislikda ixtiyoriy egri chiziq berilgan bo‘lsa, unga o‘tkazilgan urinmani qanday aniqlash mumkin degan masalani qaraylik.
U rinmani egri chiziq bilan yagona umumiy nuqtaga ega bo‘lgan to‘g‘ri chiziq sifatida aniqlash mumkin emas, chunki, masalan y=ax² parabolaning o‘qi parabola bilan faqat bitta umumiy nuqtaga ega, lekin parabolaga urinmaydi. Egri chiziq urinma to‘g‘ri chiziqning bir tomonida joylashishi muhim xususiyat emas, chunki y=ax³ egri chiziqqa abssissa o‘qi (0;0) nuqtada urinadi, lekin egri chiziq bu o‘qni shu nuqtada kesib o‘tadi. Urinmaning egri chiziq bilan yagona umumiy nuqtaga ega bo‘lishi ham uning muxim

1-chizma
2-chizma

xususiyati bo‘la olmaydi. Masalan x=1 to‘g‘ri chiziq y=sinx sinusoida bilan cheksiz ko‘p umumiy nuqtaga ega, ammo u sinusoidaga urinadi. (1-chizma)
Urinmaga ta’rif berish uchun limit tushunchasidan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Faraz qilaylik G biror egri chiziq yoyi, M₀ shu egri chiziqning nuqtasi bo‘lsin. Egri chiziqqa tegishli N nuqtani tanlab, M₀N kesuvchi o‘tkazamiz. Agar N nuqta egri chiziq bo‘ylab M₀ nuqtaga yaqinlashsa, M₀N kesuvchi M₀ nuqta atrofida buriladi. Shunday holat bo‘lishi mumkinki, N nuqta M₀ nuqtaga yaqinlashgan sari M₀N kesuvchi biror M₀T limit vaziyatga intilishi mumkin. Bu holda M₀T to‘g‘ri chiziq G egri chiziqning M₀ nuqtasidagi urinmasi deyiladi. (2-chizma)

3-chizma 4-chizma 5-chizma

Agar kesuvchining limit holati mavjud bo‘lmasa, u holda M₀ nuqtada urinma o‘tkazish mumkin emas deyiladi. Bunday hol M₀ nuqta egri chiziqning qaytish nuqtasi (3,4 -chizma), yoki sinish (o‘tkirlanish) nuqtasi (5-chizma) bo‘lganda o‘rinli bo‘ladi.