Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti sirtqi (maxsus sirtqi)bo’limi

Hajmli geometrik shakllar bilan tanishtirishda bolalar har xil tekshirish harakatlari sistemalaridan foydalanishadi: kontur bo’ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar, ularning sirtlarini qo’llari bilan silab chiqadilar, asosni tavsiflaydilar, yoqlarni sanaydilar, ularning kattaliklarini taqqoslaydilar, bunda bevosita taqqoslash usulidan foydalanadilar.
Masalan, tarbiyachi bolalar bilan birga shar, silindrni tekshiradi. U bolalardan sharni, silindrni dumalatishni so’raydi, so’ngra ularni to’xtatib, tushuntiradi: sharga ozgina tegishing bilan, u dumalaydi, shar juda turg’un emas, silindr esa dumalashi ham, turishi ham mumkin.
Tarbiyachi qog’oz varag’iga silindrni qo’yib, qalam aylantirib chiqishni taklif qiladi. Chizilgan doiracha bilan silindr asosi orasidagi bog’lanish o’rnatiladi. Bolalar silindirning asosi bo’ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar. Ular “uning tagi doira” deyishadi.
Har xil mashqlar bolalarning geometrik shakllar haqidagi bilimlarini mustahkamlash va aniqlash imkonini beradi. Masalan, bolalarga plastilindan kub, silindr, shar yasashni, qog’ozdan kvadratlar, to’g’ri to’rtburchaklar va uchburchaklar qirqish, figurani ikki va to’rt qismga bo’lishni, va aksincha, qismlardan butun tuzish, bir xil figuralardan boshqa figuralar tuzishni (ikkita kvadratdan to’g’ri to’rtburchak tuzish va b.), cho’plardan u yoki bu figurani yasashni taklif qilish mumkin. Chunonchi, tarbiyachi bolalarga cho’plardan uchburchak (to’g’ri to’rtburchak) tuzish va unga nechta cho’p ketganini gapirib berishni taklif qiladi va uchta, oltita cho’pdan qanday ifgura tuzish mumkinligini o’ylab ko’rishni so’raydi va h.k.
Bolalar geometrik figuralarning har xil alomatlariga ko’ra, ya’ni shakli, rangi, kattaligi bo’yicha guruhlarga ajratadilar, ularni kattaliklarining kamayib borishi yoki o’chib borishi tartibida joylashtiradilar.
Bolalarga shakli yoki rangi byo’chia o’xshash figuralarni tanlashda ularga nechta guruh hosil bo’lishini o’ylab ko’rishni taklif qilish, so’ngra seminar ishlarni bajarish foydalidir. Muhimi, bolalar u yoki bu topshiriqni bajarib, nima qilganliklari va natijada nima hosil bo’lganini, ya’ni u yoki bu guruhga qancha va qanday figuralar kirganini gapirib berishlari shart.
Bolalarga u yoki bu figurani tavsifi bo’yicha topishni yoki “Paypaslab bil” kabi o’yinlarda figurani mustaqil tavsiflashni taklif qilish mumkin.
Mashg’ulotlarda va kundalik turmushda didaktik o’yinlar o’tkaziladi. Masalan, “Har qaysi figurani o’z o’rniga qo’y” o’yini geometrik figuralarning bir qator alomatlarga ko’ra o’zgarishini, jumladan, proporsiyalar bo’yicha, kattaliklari bo’yicha o’zgarishini ko’rsatish imkonini beradi.
Bolalarga buyumlarning shaklini shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash asosida aniqlashni o’rgatishga katta ahamiyat beriladi.
O’yin va mashqlar uchun o’yinchoq qushcha, matryoshka va boshqa narsalar tanlanadi. Buyum shaklini baholab, bolalar uning biror geometrik obrazga o’xshashliklarinigina emas, balki undan farqlarini topishlari ham muhimdir. Tajriba bolalarga bu juda qiynnlik qilishini ko’rsatmoqda.
Buyumlarning o’zlari bilan bir qatorda bolalar ular tasvirlangan rasmlarni tanlaydilar. Ular oddin geometrik obraz bo’yicha, keyinroq esa og’zaki ishlaydilar.
- To’g’ri to’rtburchak tomonlarining kattaliklari haqida nima deyish mumkin? Qanday tekshirish mumkin?
Har xil usullardan foydalanish mumkinligi aniqlanadi: figurani teng ikki buklab, oldin qarama – qarshi tomonlarni, so’ngra burchaklarni (burchakni burchak bilan) ustma – ust tushurish mumkin, tomonlarni qog’oz poloska bilan o’lchash ham mumkin.
Oxirida tarbiyachi so’rasdi: “Kvadrat nimasi bilan to’g’ri to’rtburchakka o’xshaydi?”.
Bolalarni doira bilan ovalni, kvadrat bilan to’g’ri to’rtburchakni taqqoslashga o’rgatishda bu figuralar har xil o’lchamda, rangda, har xil fazoviy joylanishda tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi.
Kundalik hayotda, loy va plastilindan narsalar yasash mashg’ulotlarida bolalar, ular netasalar ham, istamasalar ham, hajmli geometrik figuralar (shar, kub, silindr) bilan uchrashadilar. Tarbiyachi bolalar bu figuralarni yaxshilab o’zlashtirishlariga yordam berishi mumkin. Ushbu o’yinlar o’tkaziladi: “Xaltachadagi nima?”, “Top va jim tur”, “Xonamizdan sharga o’xshagan predmetlarni top”, “Kim dumaloq jismlarni ko’p aytadi?”, Bolalar “Geometrik loto”, “Yettitasi qatorasiga” va boshqa stol ustida o’ynaladigan o’yinlarni o’ynashadi. Bu o’yinlar jarayonida tuzilishi bo’yicha yaqin figuralarni ham (oval – doira), hajmli va yassi shakldagi figuralarni ham (oval – doira), hajmli va yassi shakldagi figuralarni ham (shar – doira, kub – kvadrat) farq qila olish malakalari takomillashtiriladi, shakl bo’yicha orientir olish tezligi hosil qilinadi, atrof – borliqdagi shakllar ko’p xilligigiga nisbatan bolalarning qiziqishlari rivojlantiriladi.