Nizomiy nomidagi toshkent davlat

Nuqtа, to‘g‘ri chiziq vа egri chiziq, to‘g‘ri chiziq kеsmаsi. Birinchi sinfdаn bоshlаb o‘quvchilаrdа nuqtа, to‘g‘ri chiziq vа egri chiziq, to‘g‘ri chiziq kеsmаsi hаqidа аniq tаsаvvurlаrni tаrkib tоptirish kеrаk. Shuni eslаtib o‘tаmizki, “nuqtа”, “to‘g‘ri chiziq” tushunchаlаri hоzirgi kundа o‘qitilаyot-gаn mаktаb gеоmеtriya kursining аsоsiy tushunchаlаridir.
3. 3 –sinf metemetika darslarida geometrik elementlarning xususiyatlari
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining geometrik tayyorgarligi masalalasida bizning oldimizga qoygan vazifalarni hal etish uchun bizning naqtai nazarimizda otgan va hozirga davrda olib borilgan geometrik materialni boshlang’ich sinflarda o’rganishga bagishlangan eng qiziqarli izlanishlarga kichik yoshdagi o’quvchilarga nimani orgatamiz degan savolga javob berishga diqqatni qaratamiz.
Mavzu boyicha talabalarning bilim va konikmalariga talablar:
Har bir talaba:
I-V-sinflar uchun matematika kursi boyicha geometrik materiallarni o’rganish vazifalarini;
Matematika boshlang’ich kursiga kiritilgan geometrik xaraktyerdagi masalalarni hamda ularni o’rganish tartibini;
Geometrik materiallar bilan tanishuv tufayli o’zlashtirishga xizmat qiluvchi arifmetik masalalarni;
Geometrik tasovvurlarni shakllantirish metodlari va usullarini;
O’quvchilar tomonidan yechish jarayonida geometrik xaraktyerdagi masalalarni o’zlashtirib olishga xizmat qiluvchi mashqlarni ;
Geometrik materiallarni o’rganish davomida foydalaniladigan korgazmali qollanmalar va didaktik o’yinlarni;
Geometrik mazmundagi masalalarning o’zlashtirilishini tekshirishning turlicha korinishlari,shakli va usullarini bilishi kerak.
Shuningdek har bir talaba:
Oqitish davomida geometrik elementlar bolgan arifmetik materiallarning ozaro aloqasining tatbiq etilishini bilishi;
Geometrik tasavvurlarni shakllantirish metod va usullarini maqsad sari yonaltirib, qollay olishi;
Geometriya elementlari bolgan mashqlarni tanlab olabilishi va maqsad sari yonaltira olishi;
Geometrik misollarni o’rganishga xizmat qiluvchi korgazmali qollanmalar va didaktik o’yinlardan foydalana olishi;
Geometriya elementlarini o’zlashtirishni tekshirishning turlicha korinishlarini,shakl va usullarini qollay olishi;
Tekshiruv maqsadlariga mos sinov topshiriqlari va mustaqil ishlarni tuza olishi kerak.
Geometriya materialini o’rganish metodikasining umumiy tavsifnomasi (xarakteristikasi)
Geometrik material boshlang’ich sinflar uchun mustaqil bolim sifatida o’quv dasturiga kiritilmaydi. O’quv jarayonida geometriya elementlarini o’rganish bilan bevosita boglab olib boriladi.
Geometrik mazmundagi masalalarni yechish, hisob-kitobga o’rgatish davomida geometrik figuralardan, didaktik material sifatida foydalanish - bularning barchasi o’quvchilarning geometrik taasurotlarini mustahkamlashga imkon beradi.
Geometrik materiallarni o’rganish:
Geometrik figuralar haqidagi tasovvurlar zahirasini to’plashga (kengaytirishga); fazoviy fikrlashni taraqqiy ettirish,tahlil qilish, umumlashtirish, tasovvur etish konikmalarini shakllantirishga;
muhim amaliy konikmalarni rivojlantirishga;
bolalarni keyinchalik geometriyani o’rganishga tayyorlashga xizmat qiladi.
«10 gacha bolgan raqamlarni raqamlash» mavzusini o’rganishda bolalar
nuqta va kesmalar bilan tanishadilar,ulardagi uchburchak, tortburchak, beshburchaklar va boshqa kopburchaklar haqidagi tushunchalari kengayadi.
«100 raqamigacha bolgan sonlarni va ayirish» mavzusini o’rganishda esa togriburchak, togriburchakli tortburchak, kvadratlar, kopburchaklarning bir korinishi sifatida organadilar .
2- va 3-sinflarda geometrik figuralari haqida tasavvur kengayadi va chuqurlashadi. Bunday tasavvurlarni shakllantirishda quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin:
Geometrik figuralar va ularning elementlari chiziladi. (Bu holatda zaruriy atamalar organiladi, geometrik figuralarni tanib olish va ozaro farqlash konikmalari shakllanadi.
Katak daftarda chizgich va uchburchak figuralarni yasash.
Figuralarni guruhlarga ajratish.
Figuralarni qismlarga ajratish va bu qismlardan boshqa figuralar yasash.
Turli predmetlar va ular qismlarining geometrik shaklni yaratish.
(3-sinfda) shartli belgilar yordamida geometrik chizmalarni oqiy olish konikmalarini shakllantirish.
Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida geometrik tasavvurni shakllantirish metodikasida malum shakldagi real predmetdan uning tasviri tomon va aksincha, tasvirdan real predmet sari bormoq kerak.
Geometrik elementlarni o’rganishda quyidagi metodlardan masalan; geometrik modellashtirishdan foydalanish, qogoz, choplar, plastilin va simlardan figuralarning modellarini yasash, qogozda geometrik figuralarni chizish - bolalar ongida geometrik tasovvurni rivojlantirishga omil boladi. Bunday sharoitda materialning turi, rangi, olchamlari, tekislikdagi holatini nazarda tutmagan holda figuralarni shunday tanlash kerakki, bolalar ularning asosiy belgilarini (shakli, geometrik sifatlarini) aniqlay olsinlar. Shunga diqqat qaratish kerakki, o’quvchilar geometrik figuralarning barcha sifatlarini ajrata bilsinlar. Bu figuralar tasavvurning togri bolishiga yordam beradi. Masalan, togriburchakli tortburakni o’rganish jarayonida bolalar uning ikki asosiy sifati-tortburchak ekanligi va burchaklari togri ekanligini tushunib yetishlari kerak.
Geometriyaning maktab kursida uning asosiy tushunchalari sinfdan sinfga otgan sari ozgarib boradi, Masalan, «kesma», «burchak» »kopburchak» kabi tushunchalar noaniq tushunchalar guruhiga kiradi. Shuning uchun boshlang’ich sinf o’quvchilariga «Uchburchak nima?» deb savol berish notogri bolar edi. Lekin bu savolni boshqa shaklda, «Uchburchak haqida nima deya olasiz?» degan savolga bolalar oz bilimi doirasida javob bera oladilar (uchburchakning uchta burchak, uchta tomonlari bor).
Quyi sinf o’quvchilarini geometrik figuralar bilan tanishtirishni erta boshlashga bolgan harakat nafaqat dasturiy talablarni oshirishga, shu bilan birga materialni notogri ozlashti-rishga qadar xatolarga yol qoyishga, masalan,o’quvchilar kvadratning togri burchakli tortburchak ekanligini sezmaydilar, kopburchakli figuralar hisobiga faqat besh-olti burchakli figuralarni kiritadilar.
Boshlang’ich sinflarda geometrik materialni o’rganishda bolalar eng oddiy tushunchalar: togri va togri bolmagan burchaklar, kop burchakli figuralar (burchaklar soniga kora uchburchak, tortburchak, beshburchak) bilan tanishadilar.
Mashgulotni shunday tartibda olib borish kerakki, unda bolalar kvadratni togri tortburchak, tortburchak yoki kopburchakli figura deb atay olsinlar.
Geometrik materialni o’rganishda chizma va olchov asboblarini qollash, oddiy chizmalarni chizish, geometrik figuralar tasvirini yasash bilan bogliq bolgan muntazam amaliy ishlar bolalarda tegishli konikmalar hosil qilishga xizmat qiladi. Bunday holatlarda bajarilayotgan ishlarni sozlar bilan tariflay olish, dasturda kozda tutilgan simvolika (belgi, ramz) va atamalarni qollay olish muhim ahamiyatga egadir.
Shuni ham nazarda tutish garurki, boshlang’ich sinflarda olingan geometrik figuralarni yasash va olchashga doir konikmalar bolalar ongida uzoq vaqtlar saqlanib qoladi.
Qurilmalarning aniqligi va olchashga oid dastlabki tasovvurlar bolalar ongida boshlang’ich sinflardayoq shakllana boshlaydi. I sinf o’quvchilari chizgich yordamida kesmalarni 1 sm.gacha aniqlik bilan olchash konikmasiga ega bolishlari kerak.Bunday sharoitda zaruriy amaliy ishlarni bajarilishi aniqligini muntazam kuzatib borish zarur boladi. Chizish asboblari va qalamlardan foydalanishda bolalar oldiga yozish va hisoblash konikmalarini shakllantirish kabi jiddiy talablar qoyish kerak.
Chizish va olchashga oid konikmalarni shakllantirish ishlarini asta - sekin va izchillik bilan, buning uchun nafaqat matematika, boshqa fanlardan, jumladan, mehnat darsi, tasviriy sanat, tabiatshunoslik mashgulotlaridan ham foydalanish lozim.
Boshlang’ich matematika dasturida geometrik material katta orinni oladi. Geometrik materialni o’rganishning asosiy maqsadi geometrik figuralar (nuqta, togri va egri chiziq, togri chiziq kesmasi, siniq chiziq, kopburchak, aylana va doira) haqida ularning elementlari haqida, figuralar va ularning elementlari orasidagi munosabatlari haqida, ularning bazi xossalari haqidagi tasavvurlarning tola tizimini tarkib toptirishdan iborat.
Geometrik figuralar haqidagi fazoviy tasavvurlar, geometrik figuralarni chizmachilik va olchash asboblari yordamida va bu asboblarning yordamisiz olchash va yasashlarning amaliy malakalarini (kozda chamalash, qolda chizish va hokazo) tarkib toptiriladi; o’quvchilarning nutq va fikrlashlari shu asosda rivojlantiriladi.
O’quvchilarda geometrik tasavvurlarni tarkib toptirish, ularni chizish va olchash malakalari bilan qurollantirish, ular tafakkurini rivojlantirish masalalariga geometriya elementlarini o’rgatishda qollanadigan oqitish metodlari javob beradi. Geometriya propedevtik kursini oqitishning muhim metodlari kuzatish metodi, taqqoslash metodidan iboratdir. Bunda induktiv xulosa chiqarish bilan bir qatorda deduksiya elementlaridan ham foydalaniladi. Laboratoriya va amaliy ishlar metodi geometrik materialni o’rganishning effektiv metodlaridan biridir. Laboratoriya ishlari va amaliy ishlar o’quvchilarning geometrik figuralarning mohiyatini o’zlashtirishlarida ijobiy tasir korsatadi.
Nuqta, togri chiziq va egri chiziq, togri chiziq kesmasi. Birinchi sinfdan boshlab o’quvchilarda nuqta, togri chiziq va egri chiziq, togri chiziq kesmasi haqida aniq tasavvurlarni tarkib toptirish kerak. Shuni eslatib otamizki, “nuqta”, “togri chiziq” tushunchalari hozirgi kunda oqitilayotgan maktab geometriya kursining asosiy tushunchalaridir. Shu sababli “nuqta deb nimaga aytiladi?”, “togri chiziq deb nimaga aytiladi?” degan savollar manoga ega bolmay qoladi.
Boshlang’ich sinf oqituvchilarini oqitish uchun taklif etilayotgan geometrik material mazmuni qanday? Boshlang’ich sinf oqituvchiular tayyorlaydigan fakultetlar uchun matematik tayyorgarlik boyicha davlat talim standartining taxlili oqituvchining matematik tayyorfarligida geometrik material uchun juda ham oz rol ajratilgan, bu esa uning oqitilishining majburiy bolmay qolishini keltirib chiqaradi. Shunisi aniqki, standartlar talabalar tomonidan hozirgi zamon geometriya kursini asosiy goyasini tushunish mumkinligini talimlamaydi, shu jumladan, maktab kursini ham, masalan, harakat tushunchasi va uning turlari qarab chiqilmaydi, shuning uchun standart boshlang’ich sinf matematikasining yangi geometrik mazmuniga mos emas, shuning uchun ham u (standart) boshlang’ich sinf o’quvchilarini yangi geometrik mazmuniga mos emas, shuning uchun ham u kichik yoshdagi o’quvchilarni geometriya elementlariga savodli holda oqitilishiga zarur bolgan geometrik bilimlar minimunini bermaydi. Bundan tashqari, standart mazmuni talabalar tomonidan ijodiy, professional faoliyat korsatish uchun yetarli bolgan fundamental bilim, o’quv va malakalar hosil qilishlariga imkoniyat yaratadi. Yana organilayotgan boshlang’ich geometriya predmetiga bolgan ozlarining uslubiy qarashlarini shakllantirishlariga imkon bermaydi. Shuning bilan birga standart mazmuni avvalgidek Evklid geometriyasi yagona mumkin bolgan geometriya degan munosabatni shakllantiradi.
Davlat standartining geometrik mazmuni ped.fak. uchun oliy o’quv yurti uchun “Geometriya elementlari” mazmunidan juda ham kam farq qiladi, oqitish oxirgi vaqtlarda ham shu (dastur) boyicha olib borilgan.