Nizomiy nomidagi

II-BOBPEDAGOGIK TEXNIKANI SHAKLLANTIRISH YOʻLLARI.
2.1.Pedagogik maqsadga muvofiqlik va o’qituvchi tashqi qiyofasi.
Tarbiyachining tashqi qiyofasi estetik talabga mos bo’lishi kerak. O’z tashqi ko’rinishiga befarq bo’lish yaramaydi. Ammo haddan ziyod e’tibor qilish ham hush kelmaydi.
Soch turmagi ham, kiyimi ham, kiyimdagi bezaklar ham pedagogik topshiriq – tarbiyalanuvchi shahsini shakllantirishga samarali ta’sir ko’rsatish talabiga bo’ysundirilgan bo’lishi kerak. O’qituvchi pardoz–andoz, turli bezak–taqinchoqlardan foydalanishga haqli ekanligi holda, me’yor va shart–sharoitdan kelib–chiqib ish ko’rishi kerak. O’qituvchining estetik qiyofasiga yuzidagi hayrihohlik va ochiqlik, hatti–harakatlardagi me’yor va ihchamlik, gavda holati, yurishidagi orastalik ham ta’sir ko’rsatadi. Hatto sinfga qanday kirishingiz, bolalarga qarashingiz, stulni qanday surib qo’yishingiz, sinfda yurishingiz – ana shunday “mayda -chuyda”larda sizning o’quvchiga ta’sir eta olishingiz namoyon bo’ladi. Sizning barcha hatti–harakatlaringizdan, qo’l harakatlari va qarashingizdan ular katta kuch va o’ziga nisbatan ishonchni his etishlari kerak. Aynan anna shunday – o’ziga ishongan, hayrihoh va hotirjam – holda siz inson sifatida tushunarli, tarbiyachi sifatida sezilarli daraja kuchli bo’lishingiz mumkin.
O’qituvchining tashqi qiyofasi, mimika, pantomimikasi, gavda holatiga nisbatan qo’yiladigan muayyan talablar qanday? Bularni qanday boshqarish mumkin? CHunki bu elementlarning barchasi kishining ichki holati kayfiyatiga bog’liq bo’lib, ishni o’z ijodiy kayfiyatini boshqarish texnikasini o’rganishdan boshlash kerak.
Hissiy holatni boshqarish. Pedagogik muloqotning ko’pchilik odida, namoishkorona harakterda amalga oshirilishi yosh o’qituvchilarda, odatda, “muskullar siqilishi”, ishonchsizlik, qo’rquv hissini paydo etadi. Ko’pchilikning qadalgan nigohlari ostida faoliyat ko’rsatish o’qituvchi fikrining izchilligiga, nutq apparatining holatiga ta’sir ko’rsatadi. Bularning barchasi quriladigan muloqotga ruhiy-fiziologik tayyorgarlik ko’rish, muloqot jarayonida o’z hissiy holatini boshqarib turishni talab etadi.
O’z–o’zini boshqara olish qobiliyatini quyidagi test yordamida tekshirib ko’rish mumkin .
Hissiy holat va mayfiyatga oid savollarga “ha” yoki “yo’q” deb javob bering:
1. Siz har doim hotirjam holda o’zingizni tuta olasizmi?
2. O’z kayfiyatigizni to’’tadil tuta olasizmi?
3. Auditoriyada dars tinglayotganigizda yoki uyda dars tayyorlayotganigizda har doim fikrni bir joyda to’plab, diqqat bilan o’tira olasizmi?
4. Siz o’z hissiyotlaringizni boshqara olasizmi?
5. O’z o’rtoqlaringiz va yaqinlaringiz bilan muloqot paytida har doim ham e’tiborli va samimiy bo’la olasizmi?
6. O’rganilgan o’quv materialini oson o’zlashtira olasizmi?
7. Sizda o’zingiz qutilishni istagan yomon odatlar(ingiz) bormi?
“Ha” va “yo’q” javoblar sonini hisoblab chiqing. Agar hamma javoblar ijobiy yoki ijobiy javoblar miqdori ko’p bo’lsa, siz hotirjamsiz va o’zingizni boshqara olishdan tashvishlanmaysiz yoki o’zingizga juda yuqori baho berasiz; agar javoblar ko’pchiligi inkor bo’lsa, bu bu hovotirlikdan, ishonchsizlikdan, o’z–o’zidan qoniqmaslik va o’ziga tanqidiy ko’z bilan qarashdan dalolat beradi. “Ha” va “yo’q” degan javoblar soni bir–biriga yaqin bo’lsa, bu o’z kamchiliklarini ko’ra olish, ularni yo’qotish uchun o’z ustida mustaqil ishlashga tayyor ekanligingizdan dalolat beradi. O’z–o’zini boshqarishning muhim yo’nalishlari sifatida quyidagilarni ajratish mumkin:
- Samimiylik va optimizmni tarbiyalash:
- O’z hulq–atvorini nazorat qilish (mushaklar siqilishi, harakatlar, nutq, nafas sur’atini boshqarish);
- Faoliyat turlarini almashtirib turish (mehnat, musiqa tinglash, mutolaa, yumor, imitatsion o’yinlar...);
- O’z–o’zini ishontirish.
Kezi kelganda V.A. Suhomlinskiyning ruhiy muvozanat to’g’risidagi maslahatlariga ham amal qmlmnsa, foydadan holi bo’lmaydi. “Keragidan ortiq jiddiylik va yot tuyg’ularning oshib ketishiga yo’l qo’ymang; yumarga murojaat qiling; kelajakka ishonch bilan qarang, samimiy bo’ling. Bunday sifatlarni rivojlantirish shartlari quyidagilar: o’z kasbining ijtimoiy ahamiyatini chuqur anglash, burch hissini rivojlantirish, pedagogik ziyraklik, shuningdek, o’z–o’zini tahlil qilish va o’ziga mos baho bera olishga intilish” . O’z–o’zini ruhiy jismoniy nazorat qilishning bu barcha usullari shahs yo’nalganligini yahlit shakllantirish bilan bog’liq. CHunonchi, bu sohadigi o’zgarishlarsiz keyingi usullarning samarasi past bo’ladi.
Keyingi guruh usullar tana faoliyatini nazorat qilishga asoslanadi. Hissiy kechinmalarining asosiga u paydo etadigan hatti–harakatlarni o’zgartirish orqali ta’sir ko’rsatish mumkin. Nazoratni asosan, nimaga qaratish lozim? Mimik va skelet mushaklari tonusiga, nutq sur’atiga, nafas va sh .k.ga.
Yosh o’qituvchi, agar o’tmoqchi bo’lgan darsidan odin o’zida ishonchsizlik, bolalardan qo’rqish tuyg’ularini sezsa, iloji boricha hotirjamlanish seansini o’tkazish lozim. Autogen mashqlar (ruhiy o’z–o’zini nazorat) – o’ziga hos ruhiy–jismoniy gimnastika – nafas va artikulyatsiya mashqlari bilan bir qatorda pedagogik faoliyat anjomlarining bir qismiga aylanishi lozim. Ruhiy o’z–o’zini nazorat qilish hotirjam holatga keltirish mashqlari hamda muhim kasbiy sifatlarni shakllantirishga oid formulalarni o’zida mujasamlashtiradi. Buning uchun ”foytunchi o’tirishi” holatida o’tirib, mahsus formulalar yordamida tana a’zolalarida og’irlik va issiqlik, mushaklar erkinligi va hotirjamlik holatini paydo etish kerak. Keyin o’zida muayyan holatni yuzaga keltirish uchun quyidagi formulani ichdan takrorlash mumkin:
“Men hotirjamman. Men darsniishonchbilanolib boraman.
Bolalarmenieshitishadi. Men darsgayahshitayyorlanganman. Dars qiziqarli. Barcha bolalarni taniyman va ko’ra olaman. Men o’zimga ishonmayman va g’ayratim jo’sh uryapti. Men o’zimni boshqara olaman. Kayfiyatimni tetik va a’lo. O’qitish qiziqarli mashg’ulot. O’quvchilar meni hurmat qilishadi, eshitishadi va bergan topshiriqlarni bajarishadi. Darsda ishlash menga yoqadi. Men o’qituvchi”.
Ammo dastlabki mashg’ulotlardagi muvaffaqiyatsizliklardan esankirab qolmaslik kerak. Bu o’rinda muntazam o’z ustida ishlash, ruhiy–jismoniy apparatni mashq qilidirish lozimki, bu mashqlar natijasida u pedagog faoliyatining zo’r quroliga aylanadi.