Nizomiy nomidagi

6-chizma. Jismoniy yuklamaning ichki tomoni 
90 
80 
70 
60 
50 
40 
30 
20 
10 
0 
Odam organizmining chiniqqanlik darajasiga qarab standart jismoniy 
yuklamaga beriladigan reaktsiya. 
Shart.ko’rsatkichlar: 1- mashg’ulot ko’rmagan; 2- kam mashg’ulotlangan; 3-
yuqori mashg’ulotda bo’lgan. 
Mashqlarning shiddati fiziologik silkinishlarning o’tish va hajmini belgilaydi. 
Mashqlarning takrorlanish soni (ularning shiddati, davom etish va dam olish 
oraligi) javob reaktsiyalarining umumiy hajmini aniqlaydi
8
[51,52]. 
7
Balsevich V.K. Novoe v teorii i praktike obucheniya sportivno’m dvijeniyam. Teoriya i praktika fizicheskoy kulturo’. 
Moskva. 1987. №9. 61-62 s., Sharipova D.D. Shkolnik i ego zdorove. T., Meditsina. 1987. 39 s., Usmonxo’jaev T.S. 1001 o’yin. 
T., Ibn Sino. 1990. 352 b. 
8
Tvoe zdorove v tvoix rukax. Metod posobie. T., 2002. 49 s., Ter-Ovanesyan A.A. Pedagogicheskie osnovo’ fizicheskogo 
vospitaniya i sporta. M., Pedagogika. 1985. 258-260 s.

---

20 
Yuklama me’yorida berilganida bolalar va o’smirlarning yurak-qon tomir 
urishi (YUQTU) tizimi ko’rsatkichlari har xil sport turlari mashg’ulotlarida 
ishonchli ravishda yaxshilangan
9
[39,41,42,46,47,66]. 
YUQTUning o’zgarishi mushaklarga qon aylanish tizimining moslashishini 
ko’rsatuvchi muhim fiziologik mexanizmdir. Bu ko’rsatkich jismoniy yuklama 
jarayonida qon aylanish tizimining moslashish imkoniyatini, yurak faoliyatining 
boshqarish sifatini funktsional holatini baholashda muhim o’rin tutadi 
10
. 
5-jadval
Dam olish samaradorligini uni davom etishi bilan bog’liqligi 
Dam olish vaqti 
Dam olish samaradorligi,% 
sust 
Faol 
8 daqiqa 
100 
102 
4 daqiqa 
85 
90 
2 daqiqa 
63 
68 
1 daqiqa 
51 
59 
30 soniya 
26 
32 
15 soniya 
16 
24 
8 soniya 
10 
17 
Majmuali dam olishning universal shakli: 25% faol interval; 50% - sust va 
oxirgi 25% - faol.
Sanab o’tilgan hamma ma’lumotlar jismoniy yuklamaning og’irligi va 
kuchlanishini to’g’ri baholashda YUQTU dan mezon sifatida foydalanish 
mumkinligini ko’rsatadi, ya’ni YUQTU orqali ish qobiliyatini aniqlash imkoniyati 
tug’iladi
11
. 
9
Minaev V.N., Shiyan B.M. Osnovo’ metodiki fizicheskogo vospitaniya shkolnikov. M., Prosvehenie. 1989. 222 s., Otaev A.K. 
Bolalarni chaqqon, epchil va baquvvat qilib tarbiyalash. T., O’qituvchi. 1990. 88-80 b., Papushka V.G. Metodika formirovaniya 
umeniya samostoyatelno zanimatsya fizicheskimi uprajneniyami mladshix shkolnikov. Avtoref.diss.k.p.d. M., 1987. 20 s.
10
Salomov R.S. Issledovanie vospitaniya kachestva i bo’stroto’ u uchahixsya 4-klassa s ispolzovaniem igrovogo metoda. 
Avtoref.dis.k.p.n. M., 1975. 24 s., Salomov R.S., Sodiqov A.T. Sog’lom tanda sog’ aql. Boshlang’ich ta’lim jurnali. 1997. 2-son. 
18-19 b. 
11
Teoriya i metodika fizicheskoy kulturi. Pod red. B.A.Ashmarina. M., Prosvehenie. 1990. 360 s., Salomov R.S. Sport 
mashqlarida qo’llaniladigan usullar. T., Uzavtotrantexnika. 1991. 31 b., Shvarts V.B. Razvitie dvigatelno’x sposobnostey u 
detey. APN. SSSR. 1976. S.210-211.

---

21 
Bolalar va kattalar nafas olish tezligi va chuqurligini o’pkada havo 
almashinuvining mushak faoliyati natijasiga aloqadorligini, ko’pgina yuklama 
shiddatining ular dinamikasiga bog’liqligini aniq ko’rsatganlar 
12
. 
Jismoniy 
mashqlar 
bilan 
doimiy 
shug’ullanayotgan 
o’quvchilarda 
shug’ullanmagan o’quvchilarga nisbatan nafas olish kam, o’pkaning tiriklik 
sig’imi ko’p yuqori
13
. 
Kollej yoshidagi o’quvchilar organizmida yurak-qon tomir va nafas organlari 
tizimi ma’lum darajada me’yorlangan yuklamalarga javob reaktsiyasini yaqqol 
ko’rsatadigan bosh namuna sifatida xarakterlanadi. 
Har xil shiddatdagi jismoniy yuklama ta’sirida yurak urish sur’atining 
o’zgarish qonuniyatlari ham aniqlangan. Ko’p mualliflarning fikrlaricha, 
shug’ullanuvchining yurak urishlari soni yuklamaning ortig’i bilan ba’zan 
maksimal darajagacha ko’tariladi. Bu esa mashqning xarakteri va o’quvchining 
individual xususiyatlari bilan xarakterlanadi. 
Kollej o’quvchilarining ish qobiliyati maksimal kislorod talabi, shiddati 
bo’yicha baholanadi. 
O’quvchining ish qobiliyati darajasi, jismoniy rivojlanish dinamikasi, 
jismoniy tayyorgarligi doimiy bajaradigan jismoniy mashqlar hajmiga va 
xarakteriga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’ladi. 
Ya.S.Vaynbaumning ta’kidlashicha, maxsus tanlangan jismoniy mashqlardan 
to’g’ri foydalanish ularni to’g’ri miqdorlash o’quvchilarning tabiiy, morfologik, 
funktsional rivojlanishi uyg’unlantiradi. Bu jarayonlari tartibga tushirish organizm 
funktsional imkoniyatlarining to’g’ri o’sishini ta’minlaydi. 
12
Lyax V.I. Koordinatsionno’e sposobnosti shkolnikov. Mn: Polo’mya. 1989. 160 s., Fomin N.A., Filin V.P. Vozrastno’e 
osnovo’ fizicheskogo vospitaniya. M., FiS. 1972. 176 s., Farfel V.S. Upravlenie dvijeniyami v sporte. M., FiS. 1975. 208 s.
13
Shiyan B.M. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya. M., Prosvehenie. 1988. 146 s., Ozolin P.P. Izmenenie 
krovoobraheniya v konechnostyax pri dinamicheskoy fizicheskoy nagruzke. Avtoref.diss.d.b.n. Riga. 1973. 38 s., Xorol I.S. 
Issledovanie funktsionalnogo sostoyaniya shitovidnoy jelezo’ u sportsmenov. Sb.nauchn.osnovo’ fizicheskogo vospitaniya i 
sporta. M., FiS. 1968. S.86-88.

---

22