Nizomiy nomidagi

1.2. Estetik tarbiyaning mazmuni
Estetik ruhda tarbiya o’zining maxsus vazifasini bajarar ekan ahliy, axloqiy mehnat, va gigiena tarbiyasi bilan ob’ektiv bog’liqdir. Estetik ruhda tarbiya-borliqdagi va san’atdagi go’zallikni tushunish, ulardan zavqlanish va uni yaratishga intilishni tarkib toptirish. Inson xar doim go’zallikka intiladi, undan ma’naviy ozuqa oladi. O’z hayotini, faoliyatini, turmush sharoitini, o’zini o’rab turgan atrof-muxitni go’zalroq bo’lishga xarakat qiladi. Bu hol o’z navbatida uning dilini, nozik xis-tuyg’ularini shakllantiradi. Odamlarni o’ziga rom etuvchi go’zallik namunalari hayotning turli jabxalarida namoyon bo’ladi. Shuning uchun bolaga juda yoshligidan oilada, maktabgacha tarbiya muassaslarida, ayniqsa maktabdan estetik ruhda tarbiya aloxida e’tibor bilan beriladi.
Estetik ruhda tarbiya xar bir davrda, xar bir xalqda turlicha bo’lsada, uni amalga oshirishning asosiy vositalari, tabiat go’zalligini sanab o’tadi. Bu vositalar bir- birini to’ldirib,boyitib beradi.Barchasidan to’la baxramand bulgan kishining ma’naviy boy, yuksak didli bo’lsagina zavqli hayot kechirishi mumkin. Tabiat o’ziga xos go’zalliklarga ega bo’lib, ma’lum qonuniyatlari asosida o’zgarib, jilolashtiradi. Yil fasllarning almashinuvi tabiatning ranglarini, shakllarining xushbo’y xidlaru, turli,jonzotlarning yoqimli tovushini,inson shu o’ringa tortiq etadi. Ular har bir kishini baxtiyor poklik,beg’uborlik olamiga olib kiradi. Estetik ruhda tarbiyaning yana bir tarbiyasi badiy ijod namunalari hisoblanadi. Ayrim pedagogik adabiyotlarda badiy tarbiya deb nomlanib, o’z ichiga badiy adabiyot, musiqa, qo’shiq va raqs sa’natini, teatr va kino sa’natin, tasviriy san’atning, xaykaltaroshlik, me’morchilik, halq amaliy sa’nati va boshqalarni oladi. Bu san’at asarlarini qiymati dunyoviy boyliklarda imkoniyatlari cheksizdir. Ayrim sa’nat asarlarini qiymati dunyoviy boyliklarda nixoyat darajada ustun turgannidek, badiiy tarbiya ham odamlarning ma’naviy boyishlarida tengi yo’q ta’sir kuchiga egadir. Dunyoning yetti mo’jizasi sanalgan Misr firavnlarning ehromlari, Bobilning osma bog’lari, Efesdagi Artemida ibodotxonasi, Rodosskiy xaykali va Fors orolidagi mayoq hayratomuz go’zallik namunalari sanaladi. Yoshlarga estetik ruhda tarbiya berishda inson shaxsiyatidagi go’zallik namunalari sanaladi.Yoshlarga estetik ruhda tarbiya berishda inson shaxsiyatidagi go’zallikka ega bo’ladi. Rus yozuvchi A.Chexov “Insonda hamma narsa go’zal bo’lish kerak” degan edi, ammo ularning orasida alohida ajralib turadigani ma’naviy go’zallikdir. Shuning uchun ham milliy istiqlolga erishgandan keyin xalqning ma’naviyatini shakllantirishga katta e’tibor berilmoqda. Maktab yoshlarga estetik ruhda tarbiya berishning asosiy o’rinlaridan biridir. O’rta umumiy ta’lim tarkibiga kirgan barcha fanlarni o’qitishda o’quvchilarga estetik ruhda tarbiya berib boriladi, maxusus estetik ruhda tarbiya fanlari o’qtiladi, ularga rasm, ashula, chizmachilik va boshqalar kiradi.
Estetik ruhda tarbiya mashg’ulotlari, mehnat darslarida ham estetik ruhda tarbiya doimiy berib boriladi. Bulardan tashqari adabiyot, ona tili, odobnoma, tabiatshunoslik, jug’rofiya va boshqa fanlarni o’qitishda mavzuning mazmuniga mos holda estetik ruhda tarbiya beriladi. Bevosita estetik ruhda tarbiya beruvchi rasm va ashula darslari o’quvchilarning eng qiziqadigan hamda ijodiy o’rgandigan o’quv darslaridir. Bu darslarda o’quvchilar go’zallikni ongli idrok etibgina qolmasdan, ko’nikma va malakalar hosil qiladi.Buyuk rassomlar, bastakorlarning asari bilan tanishadi. O’zlari rasm chizadi, musiqa tinglaydi, ma’nasini tushunadi, imkoniyat darajasida ijrochilik mahoratlarini egallaydilar.
O’quvchilarga estetik ruhda tarbiyani berishda maktabda tashkil etiilgan badiiy to’garakning ahamiyati katta. O’quvchilar qobiliyati va qiziqishlariga mos holda rasm, musiqa, raqs, xalq amaliy san’ati to’garaklarida ishtirok etib, tegishli malakalarni egallaydilar. Maktabda havaskor rassomlarning ko’rgazmalarini tashkil etilishi mukin. Unda “chevar qo’llar” to’garagi qatnashchilarining maktab ustaxonasida tayyorlanayotgan amaliy sa’nat namunalarni ham namoyish etish foydalidir. Maktab yoshlariga estetik ruhda tarbiya berishning markazi vazifasini o’tay oladi. Yuqorida ta’kidlanganidek estetik ruhda tarbiyaga tabiat manzaralari, yilning turli fasllarida unda sodir bo’ladigan o’zgarishlar ta’sir qiladi. Shahar va qishloqlarning qiyofasi ulardagi noyob binolar, bog’-rog’lar, me’morchilik yodgorliklari, xiyobonlar, maydonlar, favvoralar, xar-hil bezaklar, xatto tozalik, saranjom-sarishtalik bolalarning yuksak didli bo’lishlariga ta’sir etadi. Shu o’rinda ayniqsa, muzeylar, teatr va kinoxonalarning ahamiyatini alohida ta’kidlamoq kerak.
O’zbekistonda dunyoga mashxur bo’lgan shaharlar, ulardagi me’morchilik yodgorliklari va san’at muzeylari ko’plab kishilarni xayratlantirib, o’ziga maxliyo qilish imkoniyatiga ega. Samarqand, Buxoro, Xiva, Toshkent, qo’qon, Shaxrisabz va boshqa joylarda go’zalligi bilan asrlar osha estetik ruhda tarbiya berib kelayotgan inshoatlar bor. Sharqda sog’lom turmush tarzi to’g’risidagi tasavvurlar uzoq o’tmishga borib taqaladi. O’rta asrda Sharqda etuk insonni tarbiyalashga qaratilgan xarakatlarni Farobiy o’zining qator asarlarida umumlashtiradi. Olim o’z asarlarida qalb holatini mo’tadil saqlash uchun sog’lom avlod zarur deb ta’kidlaydi. Farobiyning fikricha, estetik ruhda tarbiya shaxsni xar tomonlama rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi.
Hozirgi kunda qo’yilgan muhim vazifalardan biri o’quvchilarni estetik ruhda sog’lom bo’lib o’sishga va o’z sog’lig’ini saqlashga o’rgatishdir. Mustaqil respublikamizda sog’liqni saqlash, jamiyatimizdagi sog’lom avlodni etishtirish uchun qator ishlar amalga oshirilmoqda. Shulardan biri «Sog’lom avlod uchun» ordenining ta’sis etilishidir. Maktab o’quvchilariga estetik ruhda tarbiya berish uchun, estetik ruhda tarbiya bo’yicha ishlarni shunday tashkil qilish kerakki, o’quvchilar o’zlaridagi mehnatsevarlik, jasurlik, tashabbuskorlik xislatlarini to’la namoyish qila olish hamda xarakatli o’yinlar va estetik ruhda mashqlarni yanada sevib, o’z yutuqlarini yanada takomillashtirishga ega bo’lsinlar.
Estetik ruhda tarbiya bo’yicha mashg’ulotlar ochiq xavoda, zalda yoki shu maqsadga muvofiq ajratilgan xonalarda o’tadi. Estetika lotincha «estezio go’zallikni his etaman» ma’nosini bildiradi. Aqliy, ahloqiy, estetik ruhda va mehnat tarbiyasini estetikasiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
Estetik ruhda tarbiyaning maqsadi va vazifasi o’quvchilarni tabiat va jamiyatdagi go’zallikni idrok qilish, uni to’g’ri tushunish va fahmlash, qadriga etishga, shu asnoda o’z shaxsiy hayotining go’zal tomonini ko’ra bilishga, go’zal bo’lishi uchun o’rgatishdan iboratdir. Estetik ruhda tarbiya ahloqiy qiyofa, ijobiy xulq-atvor normalarini tarkib toptirishga, ularning ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy ettirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Maktablarimizdagi musiqa, rasm, ashula darslari, adabiyot va boshqa fanlar estetik ruhda tarbiyaning vositasi hisoblanadi. Estetik ruhda tarbiya badiiy-estetik ruhda tafakkurni shakl­lantirish, real hayotda san’atdagi estetik ruhda hodisalar, ko’rinishlar, holatlarni his qila olish, qabul qila olish, baholay olish qobshshyatlarini shakllantirish shuningdek, ijodiyotda faol ishtirok etish.
Estetik ruhda tarbiya – borliqdagi va san’atdagi go’zallikni tushunish, ulardan zavqlanish va uni yaratishga intilishni tarkib toptirish.
Inson har doim go’zallikka intiladi, undan ma’naviy ozuqa oladi. O’z hayotini, faoliyatini, turmush sharoitini, o’zini o’rab turgan atrof-muxitni go’zalroq bo’lishiga harakat qiladi. Bu hol o’z navbatida uning dilini, nozik xis-tuyg’ularini shakllantiradi. Odamlarni o’ziga rom etuvchi go’zallik namunalari hayotning turli jabxalarida namoyon bo’ladi. Shuning uchun bolaga juda yoshligidan oilada, maktabgacha tarbiya muassaslarida, ayniqsa maktabdan estetik ruhda tarbiya aloxida e’tibor bilan beriladi. Estetik ruhda tarbiya xar bir davrda, xar bir xalqda turlicha bo’lsada, uni amalga oshirishning asosiy vositalari, tabiat go’zalligini sanab o’tadi. Bu vositalar bir-birini to’ldirib, boyitib beradi. Barchasidan to’la baxramand bulgan kishining ma’naviy boy, yuksak didli bo’lsagina zavqli hayot kechirishi mumkin.
Tabiat o’ziga xos go’zalliklarga ega bo’lib, ma’lum qonuniyatlari asosida o’zgarib, jilolashtiradi. Yil fasllarning almashinuvi tabiatning ranglarini, shakllarining xushbo’y xidlaru, turli, jonzotlarning yoqimli tovushini, inson shu o’ringa tortiq etadi. Ular har bir kishini baxtiyor poklik, beg’uborlik olamiga olib kiradi.
Estetik ruhda tarbiyaning yana bir tarbiyasi badiy ijod namunalari hisoblanadi. Ayrim pedagogik adabiyotlarda badiiy tarbiya deb nomlanib, o’z ichiga badiiy adabiyot, musiqa, qo’shiq va raqs sa’natini, teatr va kino sa’natin, tasviriy san’atning, xaykaltaroshlik, me’morchilik, xalq amaliy sa’nati va boshqalarni oladi. Bu san’at asarlarini qiymati dunyoviy boyliklarda imkoniyatlari cheksizdir. Ayrim san’at asarlarini qiymati dunyoviy boyliklarda nihoyat darajada ustun turganidek, badiiy tarbiya ham odamlarning ma’naviy boyishlarida tengi yo’q ta’sir kuchiga egadir. Dunyoning etti mo’jizasi sanalgan Misr firavnlarning ehromlari, Bobilning osma bog’lari, Efesdagi Artemida ibodotxonasi, Rodosskiy xaykali va Fors orolidagi mayoq hayratomuz go’zallik namunalari sanaladi. Yoshlarga estetik ruhda tarbiya berishda inson shaxsiyatidagi go’zallik namunalari sanaladi.Yoshlarga estetik ruhda tarbiya berishda inson shaxsiyatidagi go’zallikka ega bo’ladi.
Rus yozuvchi A.Chexov “Insonda hamma narsa go’zal bo’lish kerak” degan edi, ammo ularning orasida alohida ajralib turadigani ma’naviy go’zallikdir.
Shuning uchun ham milliy istiqlolga erishgandan keyin xalqning ma’naviyatini shakllantirishga katta e’tibor berilmoqda. Ijodiy imkoniyatlar miqyosini kengaytirar ekan estetik ruhda madaniyat uquvchilarni yuqory unumli mehnatga tayyorlash uchun zamin yaratadi. Mehnat va harakatlantiruvchi faoliyat asosida turli xildagi harakatlar yotadi. Xuddi ana shu o’zining asosiy vazifasi va mexanizmi bilan estetik ruhda va mehnat tarbiyasini o’zaro yaqinlashtiradi. O’quvchilar estetik ruhda tarbiyaning asosiy vosita lariga estetik ruhda mashqlar, tabiiy va gigiena omillari kiradi. Estetik ruhda mashqlar deyilganda estetik ruhda tarbiyaning qonuniyatlari va vazifalariga muvofiq maxsus tashkil qilinadigan va ongli ravishda bajariladigan harakatlarni bajarish tushuniladi.Estetik ruhda mashqlarni tasniflashga turlicha yondashishlar mavjud. Eng keng tarqalgani estetik ruhda tarbiya vositalarining asosiga tarixiy shakllangan tizimi qo’yilgan tasniflash hisoblanadi. Ular o’z ichiga mehnat, musiqa va rasm darslarini oladi.
Inson organizmi hayotida hech narsa mehnat darsi, bolalarga mehnat ko’nikmalarini shakllantirishdan ortiq hukmronlik qila olmaydi. Agar inson muayyan ritmda ishlasa va dam olsa, ovqatlansa va uxlasa organizm faoliyatning har bir turiga oldindan tayyorlanadi, nisbatan yengil o’tadi, tezlik bilan kirishadi, chunki mahkamlangan asab aloqalarining «ishga solish» mexanizmi ishlay boshlaydi. Mehnat ko’nikmasi qo’zg’alish va tormozlanishni tenglashtiradi, organizmdan uning me’yorda va barqaror ishlab turishi uchun ajraladigan energiyaning sarflanishini me’yorini aiqlaydi. Bu agar maktab-da va uyda kunning aniq tartibi o’rnatilishi amalga oshsa. Hayot va faoliyatning me’yoriy asosi sifatida kun tartibi o’quv, o’qishdan tashqari va bo’sh vaqtni sarflashni gigienik normalarga muvofiqlashtirishga olib keladi, mehnat qilish va dam olishni almashlab turishning qat’iy tartibi va maqsadga muvofiqligini belgilab beradi. Qunt bilan tuzilgan va muntazam bajariladigan tartib kuchni sarf ztish va tiklanish muvozanatini saqlaydi, sog’liqni mustahkamlaydi, tetik va xushchaqchaq kayfiyat uyg’otadi, batartiblik, aniqlik, uyushqoqlik, intizomlilik, vaqtni his qilish va o’z o’zini nazorat qilishni tarbiyalaydi.
Kun tartibi hamma uchun bir xil bo’lishi mumkin emas. U o’quvchining sog’liqining holati, ish qobiliyati darajasi, Hayot sharoiti va individual o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq ravishda farqlanadi. Biroq hamma uchun majburiy bo’lgan qator qoidalar ham bor. Barcha o’quvchilar uchun umumiy va yagona bo’ladigan tartibning quyidagi holatlari bo’lishi lozim: ertalabki gimnas­tika, yuvinish, maktabdagi o’quv mashg’uloti, tushlik, tushlikdan keyingi dam olish, uy vazifalarini tayyorlash, jamoat ishlari, toza havoda bo’lish, sport, o’zini qiziqtirgan narsalar bilan shug’ullanish, tomosha tadbirlariga qatnash, kechki nonushta, kechki sayr, uyg’uga tayyorgarlik.
Shuni hisobga olish kerakki, tanaffusda turli estetik ruhda tarbiyaga ega bo’lgani bolalar yig’ilishadi, shuning uchun ham qiziqarli o’yin kulgilarni o’quvchilarning tanlash imkoniyati bo’lishi uchun turli joylarda tashkil qilish lozim. Tanaffuslarda uyushtiriladigan o’yinlar asosan o’quvchilarga tanish bo’lishi, mazmuni sodda, kam qoidali va vaqt jihatidan uzoq davom etmasligi darkor. 2-3 ki­shi ishtirokidagi o’yin savol javob tariqasida o’tkazish dar­kor.O’tkazish uchun juftlik musobaqalari juda qulay. “O’yla izla top”, “nima uchun chiroyli” shular jumlasidandir.
Estetik ruhda tarbiya va sportni o’quvchilarning sog’lig’ini mustahkamlash va dam olishlarini ta’minlash maqsadida joriy qilish barcha o’quvchilarni darsdan tashqari vaqtda muntazam estetik ruhda tarbiyaga jalb qilish uchun mavjud imkoniyatlardan keng foydalanishni taqozo etadi.
O’rta umumiy ta’lim maktablari, boshlang’ich sinflarda o’quv mashg’ulotlari mashqlari har qancha samarali tashkil etilmasin, o’quvchi yoshlarning estetik ruhda mashg’ulotlar bilan shug’ullanishga bo’lgan ehtiyojlarini qondira olmaydi. Chunki, u haftada bor-yo’g’i ikki soat o’qitiladi, holos, qolgan paytlarda mashg’ulotlar mustaqil tarzda amalga oshiriladi.Shuning uchun ham o’quv mashg’ulotlari mashqlari bilan mustaqil shug’ullanish o’ziga xos tizimni tashkil etadi.