Nókis 2022 Jádid ádebiyatı wákilleriniń dóretiwshiligi

2.1.Milliy oyanıw dáwiri ádebiyatınıń ózine tán ózgesheligi
Eki ullı ásir - XIX hám XX ásirler aralıǵindaǵı 50—60-jıllıq dáwir áyyemgi hám bay ózbek ádebiyatı tariyxinda oǵada zárúrli áhmiyetke iye boladı. Sebebi, birinshiden, «Ádebiyat millet aynası» (Avloniy) retinde xalqımız turmısında júz bergen eń úlken baxıtsizlik - óz ǵárezsizligin joytıwı waqıyaların biyparq baqlawdan onıń baxıtsızlıq aqıbetlerin tereń aqıl etiw hám ǵárezsizlik ushın gúreske shaqırıwge shekem bolǵan joldı basıp ótti. Ekinshiden, ádebiyat dáwir waqıyaları tásirinde batıslastı ; mazmun-mánisi keńeydi; udayı tákirarlanatuǵın baspasóz hám teatrdıń payda bolıwı menen jańa kórkem ádebiyatqa baylanıslı tur hám janrlar payda boldı. Dástúriy poeziya hám ol menen baylanıslı tımsallarǵa jańa mazmun kirip keldi. Jalǵız húkimran aruz janına umıtılǵan eski barmaq salmaǵı qosıldı. Biyǵárezde tájiriybeler etildi. Mansuralar jazıldı. Bir sóz menen aytqanda, zamanagóy realistik ádebiyat maydanǵa keldi. Bul dáwir ádebiyatı geografiyası da aldıngilaridan parıq etedi. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı háreketshilik XvII-XIX ásirler degi sıyaqlı úsh ǵárezsiz xonlik sheńberinde emes, Rossiyaǵa tolıq baǵınıqlı Turkistan general gubernatorligi hám de yarım vassal Buxara hám Xivada uyushdi. Bul hal umumo'zbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı óniminiń tema -mazmunıgagina emes, til qásiyetlerinen janrlar poetikasina shekem óz izin qaldırdı.
Milliy oyanıw (jadid) ádebiyatı XIX ásir aqırlarında júzege kelgen usı háreket ideyalarınıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı -kórkem ańlatpası edi. Lekin gáp sonda, ol jadidshiliktıń jaysha bir kórgizbesi (illyustratsiyasi) bolıp qalmadı, anıq ádebiyatqa aylandı. Ol jańa ádebiyattı baslap berdi. Gúllep jasnaw dáwiri 1915-1925-jıllarǵa tuwrı keldi.
Usılardan kelip shıǵıp, milliy oyanıw dáwiri ózbek ádebiyatın 2 basqıshqa ajrattiq:
1. Milliy oyanıw dáwiri ózbek ádebiyatınıń dáslepki basqıshı : dárekleri hám júzege keliwi (XIX ásir aqırları).
2. Milliy jáne social gúresler dáwiri: rawajlanıwı hám tamamlanılıwı (XX ásir birinshi sheregi).
Bul dáwir ádebiyatı jańalanıw dáwiri ádebiyatı bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda áyyemgi dáwirlerden kiyatırǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı túrler saqlandi. Toplam ádebiyatında poeziya (poeziya) tiykarǵı orın iyeledi. Aruz tiykarǵı salmaq boldı. Ǵázzel, rubayı, tuyuq, ta'rih, mashqala, muhammas, qosıq, musamman hám ásirese, masnaviydan keń paydalanildi. Sayaxat yadların ańlatiwshı sayaxatnama janri maydanǵa keldi.
XIX ásirdiń II yarımı XX ásir baslarındaǵı ózbek ádebiyatı eski ádebiyatimizdıń dástúrlerin saqlaǵan halda ózinde jańalıqlar jaratıp, XX-XXI ásir ádebiyatı ushın tiykar bolǵan ádebiyat bolıp tabıladı. Bul dáwir ádebiyatında eski poeziyadaǵı tur hám janrlar (ǵázzel, rubayı, tuyuq, mashqala, muhammas, qosıq, muamman, masnaviy, ta'rih sıyaqlılar ) menen bir qatarda sayaxat tásirleniwleri suwreti retinde bolǵan sayaxatnama (Ornıqlıiy, Ayralıq, Nodim), qosıq gúrriń (Ornıqlıiy, Ayralıq ), xatot (Ornıqlıiy, Nodim) janrlari payda boldı hám rawajlandırıldı. Sonıń menen birge, baspasóz jemisi bolıp esaplanıw publitsistika hám kórkem ocherk da kórkem ijodda óz ornı hám poziciyasin taba basladı.
Usı dáwir dóretiwshilerinen Yusuf Saryomiy (1845-1912), Ziyovuddin Xaziniy (1867- 1923) sufizm ideyaların alǵa súrgen sońǵı shayırlar boldı.
Abdulahadxon «Ojiz” tahallusi menen qosıqlar jazǵan iyesi toplam bolǵan. Eki múlktiń bul eki húkimdarı ádebiyatqa álemine daqılı bar shahslar bolǵanlıqları yurtda materiallıq - kórkem ádebiyatqa baylanıslı turmıstıń rawajlanıwına, qansha -qansha jańa atlar hám jańa dóretpeler jańalıq ashılıwına sebep boldı. Bul táǵdirdiń Turkistanliklarǵa sawǵası edi. Buxarada Ábzal mahdum Pirmastiydıń «Ábzaliut-tazkor fi zikrish-shuaro val qosıqlar” (“Shayırlar hám qosıqlar haqqında Ábzal bildiriwi”) (1904), Naǵıymetulla Húrmetli ( 1910 ), Mirsiddiq Hashmat hám Abdilardıń “Bildiriwtush-shuaro” sıyaqlı bildiriwleri de Abdulahadxonnıń xoshameti hám jetekshiliginde dúnyaǵa keldi. Buxarada kórkem ádebiyatqa baylanıslı turmıs mine sol tárzde kámal taptı.
Qoqan kórkem ádebiyatqa baylanıslı ortalıǵı bolsa oypatlıq shayırları menen taǵı tolǵan edi. Ayralıq (1854-1909 ), Ornıqlıiy (1850-1903), Zavqiy (1853-1911), Muhayyir (1845-1918), Usmonxo'ja Zoriy (1839 -1916 ), Muhyi (1853-1921), Xaziniy (1867- 1923) sıyaqlı kólemi keń joqarı mártebe degi davraga marg'ilonlik Ho'jajonxo'ja Rojiy (1839 -1918), namanganlik Nodim Namangoniy (1844-1910 ), Ibrat (1862-1937), ho'jandlik Toshxo'ja Asiriy (1864-1916 ), sayramlik Yusuf Saryomiy (1845-1912), Tashkentlik Saqıybek Kamiy (1865-1922) lardıń qosılıwı ortalıqqa ózgeshe jaǵımlılıq, ózgeshe ruwxlanıw, jańa mazmun hám jańa sırtqı kórinisler alıp kirdi. Doslar sheńberi, qosıq gózzallıǵı hám nama háwijinde social haqıyqatlıq menen aytılıp, onıń ańlatpası poeziyanıń jańa formalarında, jańasha talqinlarina túrtki berdi.