Nókis kánshilik institutí “TÁbiyiy hám ulíwma kásiplik pánler” kafedrasí

Mis haqqinda


Mıs (latınsha : Cuprum — Kipr o. atınan alınǵan ), Si — Mendeleyev udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń 1 toparına tiyisli ximiyalıq element. Tártip nomeri 29, atom massası 63, 546. Tábiy Mıs eki barkaror izotop 63 Si (69, 1%) hám 65 Si (30, 9%) den ibarat. Jasalma radioaktiv izotoplardan 61 Cu, MCu zárúrli.
Mıs — áyyemginen málim metallardan. Áyyemginde Mıs rudasini Kipr o. den kazib alınǵan, sol sebepli onı Cuprum dep atalǵan. Mıs tábiyaatda salıstırǵanda kem tarqalǵan. Jer qabig’inin’ massa tárepten 4, 7-10~3% in quraydı. Mıs quramında geyde temir, gúmis, altın boladı. Misning kóp sanlı mineralları (250 den artıq ) arasında xalkopirit CuFeS2, xalkozin Cu2 S, kovellin CuS, barnit Cu5 FeS4, malaxit CuCO, Cu (OH) 2, kuprit Si2 O, xriza-kolla CuSiO32 H2 O hám basqa áhmiyetli bolıp tabıladı.
Mıs jumsaq, chuziluvchan, sozımlı kizg'ish metall. Qısıqlıǵı 8, 96 g/m³ (20° de), suyıqlanıw temperaturası 1083°, qaynaw temperaturası 2567°, Moos boyınsha qattikligi 3, 0. Mıs issiklik hám elektr tokın áp-áneydey ótkeredi, bul tárepten tek gúmisten keyinde turadı. Mıs ximiyalıq tárepten onsha aktiv emes. Hawada oksidlenip qarayadı. Ízǵar hawada gidroksikarbonat ónim bulgani ushın ko'karadi. Mıs birikpelerinde +1 hám +2 valentli boladı. Mıs hawada qızdırılsa, aldın mıs (1)-oksid Si2 O (377° ge shekem ), keyininen qara Mıs — mıs (P)-oksid SiO (377° den joqarıda ) payda boladı. Mıs galogenler menen ańsat birikadi. Ízǵar xlor ádetdegi temperaturadayoq Misga tásir etip, suwda eriytuǵın mıs (N)-xlorid xrsil etedi (taǵı qarang Mıs galogenidlari). Azot, vodorod, uglerod menen joqarı temperaturada da reaksiyaǵa kirispeydi. Nitrat kislotada erip, mıs (P) nitrat hám azot oksidi, konsentrlangan ıssı sulfat kislota menen birikib, mıs (P) sulfat hám sulfid angidrid beredi. Misning duzları uwlı zatlı. Mıs kóplegen metallar menen krtishmalar payda etedi. Bir hám eki valentli Mıs júdá kóp turaqlı kompleks birikpeler payda etedi.
Mıs, tiykarınan, sulfidli mıs ka’ninen alınadı. Mıs elektr sımları, elektr ásbaplar hám úskeneler óndiriste, kórkem buyımlar tayarlawda, duzları bolsa pigmentler hám jasalma jipek alıwda, ósimlik zıyankeslerine karshi, teri (kún) sanaatında, mikroo'g'it retinde hám medicinada isletiledi.
Mıs birikpeleri — mıs 1 hám 2 valentli turaqlı birikpeler; geyde 3 valentli biyqarar birikpeler de payda etedi.
Mıs (1)-xlorid, CuCl — reńsiz kristall element. Suyıqlanıw temperaturası 430°, qaynaw temperaturası 1490°, qısıqlıǵı 4, 14 g/sm³. Suwda hám spirtte erimeydi, organikalıq erituvchilarda jaqsı eriydi. Gazlardı yutuvchi, katalizator, antioksidant retinde qollanıladı.
Mıs (P)-xlorid, SiS12 — toq bawırrang kristall element. Suyıqlanıw temperaturası 596°, qısıqlıǵı 3, 386 g/sm³. 993° de CuCl hám xlorga ajraladi`. Suwlı eritpelerinen 2, 3, 4 molekula suwlı kri-stallogidratlar kórinisinde kristallanadi. CuCI22 H2 O (ernoxalsit mineralı ) — rombik torlı kristall element. Qısıqlıǵı 2, 54 g/sm³. Metallarni mislashda, katalizator retinde, shúbereklerdi boyawda qollanıladı. Tábiyaatda misning altıngugurtli birikpeleri kovellin CuS, xalkozin Cu2 S, anilit Cu7 S4> xalkopirit CuFeS2, barnit Cu5 FeS4 hám basqa minerallar kórinisinde ushraydı. Mıs óndiriste, boyawlar ushın pigment, yarım ótkezgish eritpeler komponenti retinde qollanıladı.
Mıs (P) gidroksid, Si (ON) 2 — hawarang amorf yamasa kristall element. Qısıqlıǵı 3, 686 g/sm³, suwda erimeydi, 70—90° de SiO hám suwǵa ajraladi`. Kislotalar menen tiyisli Si (II) duzları, ishkrrlarning suwdaǵı eritpeleri menen jaqtı hawarang biyqarar kupratlar MP2[Cu0 H4|, ammiakning suwdaǵı eritpesi menen toq hawarang ammiakat [Cu (NH) 3]4 (shveysar reaktivi), vodorod sulfid menen CuS hám suw payda etedi. Mıs karobonatlari tábiyaatda toq jasıl kristall malaxit mineralı CuCO3 Cu (OH) 2 hám hawarang kristall— azurit mineralı 2 CuCO3 Cu (OH) 2 kórinisinde ushraydı. Mıs islep shıǵarıw de, boyawlar tayarlawda (mas, " malaxit jasıli"), qımbat bahalı tas retinde isletiledi. Sarı reńli kristall haldaǵı mıs karbonat Si2 SO3 dıń bar ekenligi haqqında da maǵlıwmatlar bar.
Mıs (P) nitrat, Cu (NO3) 2 havorang gifoskopik kristall element. Suwda, organikalıq erituvchilarda jaqsı eriydi. Suwlı eritpelerinen 3, 6 hám 9 molekula suwlı kristallogidratlar kórinisinde kristallanadi. 1, 5 hám 2, 5 molekula suwlı kristallogidratlari da málim. Mıs óndiriste, misli katalizator hám fungitsit retinde, shúbereklerdi boyawda isletiledi.

2. 4. Mis islep shig’ariw texnologiyasi

Mıs ash aqshıl qızǵılt reńli metall. Onıń suyıqlanıw temperaturası 1083℃, qaynaw temperaturası bolsa 2300℃, qısıqlıǵı 8, 93 g/sm3. Mıs islep shıǵarıw ushın mıs metalllarınan paydalanıladı. Tábiyaatda tiykarınan sulfidli, oksidlengen aralas hám quyma altın yaki gúmis metalllar ushraydı. Olarda misni muǵdarı 1÷5% ge shekem ozgarib turadı. Mıs madanlarida kopgina misdan tısqarı basqa metallar da ámeldegi: rux, qorgoshin, nikel, molibden, selen, mishyak, tellur, talliy, altın hám qumush. Kambagal misning sulfidli madanlari ádetde flotasiya usılı menen boyitilib, quramında 10 -30% mıs totgan konsentratlar, odan tısqarı qorgoshin, rux, nikel hám basqa konsentratlar alınadı hám tiyisli metallarni alıwǵa jonatiladi.
Mıs xalıq xojalıǵında sap metall hám hár qıylı eritpeler korinishida isletiledi hám isletiw kólemi boyicha qara hám reńli metallar qatarında 3-orinni (temir hám alyuminiyden keyin) iyeleydi. 1951-jılı huqumat tárepinen Almalıq wálayatında mıs-molibden kombinatı qurıw togrisida qarar qabol etildi. 1954-jıldan baslap madanni ashıq usıl menen alıw Qalmoqir konida baslandı, 1957-jılda bolsa mıs bayıtıw fabrikası qurıldı. Songra mıs zavodı qurılıp, 1963-jılda birinshi bar ozbek qaralama misi alındı. 1970-jılda misdan prokat olina baslandı. 1968-jılda mıs zavodı qasında altıngugurt oksidin totgan shıǵındı gazlar tiykarında sulfat kislota tsexi jumısqa tústi. SHunday etip, mıs hám qorgoshin-rux islep shıǵarıwlar jayinde Almalıq tog- metallurgiya kombinatı jaratıldı. Onıń maqsetli ónimi - mıs metallı hám olardan islengen buyımlar, rux metallı, sulfat kislota hám qorgoshin konsentratlari boldi. Bunnan tısqarı kombinat tárepinen kadmiy, molibden, qımbat bahalı metallar, bazi kem ushraytuǵın hám tarqaq elementler islep shıǵarıla baslandı.
Misti birikpe hám konsentratlardan shıǵarıp alıw ushın eki tiykarǵı usıl : piro- hám gidrometallurgiya usılları nátiyjeni ámelde qollanıw etiledi. Pirometallurgiya usılı járdeminde sulfidli, oksidli hám aralas madanlarni qayta islew múmkin. Bul usılda mıs menen bir qatarda qımbat bahalı metallar da ajralıp shıǵadı. Gidrometallurgiya usılı tiykarınan kambagal oksidli kónni qayta islewge járdem beredi, lekin bul usılda qımbat bahalı metallar shıǵındı quramlarda qalıp ketedi. Qaralama mıs quramında qosımsha hám erigen gazları bolıwı múmkin. Texnikada qollanılatuǵın misning tazalıq dárejesi 99% ten kem bolmawi kerek. SHuning ushın qaralama misni tazalaw kerek. Onıń ushın eki usıl ámeldegi: jalınlı (no'rni qaytarıwshı pechlarda) hám elektrolitik usıllar.
Jalınlı tazalaw usılında misni pechlarda suyıqlantirib (temperatura 1300°S), kislorod járdeminde bólekan oksidlenedi. Ónim bolǵan oksidler metall qospalar menen tasirlashib, olardı oksidleydi. Ónim bolǵan oksidler misning ústine sazıp shıǵadı hám shlak retinde alıp taslanadı. Bul usılda tazalanǵan misning muǵdarı ulıwma massanı 99, 6 -99, 7% ni quraydı. Ozbekiston mıs sheki onimsinde ushraytuǵın hám mıs menen birgelikte islep shıǵaratuǵın bazi metallarni ózgesheliklerin hám isletiw tarawların keltiremiz:
Qalay -tiykarınan basqa metallar menen birgelikte hár qıylı eritpeler tayarlaw ushın isletiledi hám metallar maydanında qatlam perde payda etiw ushın qollanıladı. vismut-ximiya, radiotexnika, metallurgiya, farmasevtika hám sanaattıń basqa tarmaqları, mısalı, atom texnikası, hátte kosmetikada da qollanıladı.
Nikel hám kobalt-hawada oksidlanmaydi, joqarı qattılıqqa iye, choziluvchan, suyıqlanıwı qıyın, ferromagnit ózgesheligine iye. Sap halda hám de temir, mıs, xrom, rux hám alyuminiy menen eritpeler retinde keń qollanıladı. Magnit bolmagan (nikelni muǵdarı 10 -25%) eritpeleri elektrotexnikada, joqarı magnit sińiruvchanlikka iye esaplanadı (45-80%). Ol radiotexnikada hám suw astı kabellarini oraw ushın isletiledi. Keńeyiw koeffisienti kishi bolǵan eritpelerden ozunlik etalonlari, anıq ásbaplar, saat detallari yasaladi.
Sınap - ıssılıq energetikası, elektrotexnika, temperaturanı shıyesh ásbapları óndiriste, ximiya sanaatında, medicinada keń qollanıladı. Házirshe Ozbekistonda sınap islep shıǵarılmasa da, onıń óndiriske jaramlı dárekleri bar. Ádetde sınap menen surgma birgelikte ushraydı, lekin Ozbekiston aymaǵındaǵı sınap kánlerinde surgma uchramaydi. Ol bólek antimoniy mineralı retinde yamasa altın+qumush+surgma kompleksi retinde ushraydı.
Surma-metallı podshipnik tayarlaw ushın eritpeler (babbitlar), akqumulyatorlar, ańsat at alıwshı qospalar, kauchuklarni vulkanlash, lak- buyoq, ıdıs -tabaq, yonmaydian gazmollar tayarlawda isletiledi.
Stronsiy - házirgi waqıtta sanaattıń stronsiyga mútajligi kútá úlken. Ol reńli televizorlardıń naylarini tayarlawda, lazerlar, fotoelementlar jaratıwda, arnawlı eritpeler alıwda hám basqa kopgina tarawlarda isletiledi. Stronsiy totgan tiykarǵı mineral - celestin. Ozbekistonning úsh regionida: qublada (Surxandaryo), garbda hám Fargona oypatlıqsında ushraydı.
Metallurgik óndiristiń tiykarǵı juwmaqlawshı wazıypası, metallarni taza metall yamasa ximiyalıq birikpe kóriniste, qayta islenip atırǵan shiyki zattan aldılarr. Ámeliyatında bul wazıypa shiyki zat quramındaǵı qımbat bahalı elementtı bos porodadan, arnawlı process hám usıllardı qollap, ajıratıp alıw jolı menen echiladi. Arnawlı processler hám usıllar metallurgik ajarayonlar dep ataladı. Quramalı polimetallik shiyki zattan joqarı tazalıqtaǵı metallarni alıw ushın bir metallurgik process yamasa bir metallurgik dáskeni qóllaw etarli emes. Bul wazıypanı tarqatıp alıw ushın, izbe-iz bir neshe processlerdi qollap, qayta islenetuǵın shiyki zattan komponentlerdi basqıshpa-basqısh bir- birinen, ajıratıp alıw talap etiledi. Barlıq qollanildigan metallurgik processlerdiń kompleksi (tayarlawshı, járdemshi hám tiykarǵı processler) uchastka, bólim, sex yamasa ulıwma kárxananıń texnologiyalıq sxemasın shakillantiradi. Mısalı, reńli metallurgiyaning barlıq kárxanaları kóp basqıshlı texnologiyalıq sxemalar menen xarakterlenedi.
Metallurgik processlerdiń tiykarında, qayta islenip atırǵan shiyki zattı bir-birinen quramı hám fizikaviy ózgeshelikleri boyınsha parıq etetuǵın, eki, úsh ayırım jaǵdaylarda odan kóp fazalardan shólkemlesken, geterogen sistemaǵa otırǵızıw jatadı. Payda bolǵan fazalardan birewi, ajıratıp alınatuǵın qımbat bahalı element (metall ) menen boytilishi hám element elementler boyınsha qambag'allashishi kerek, qalǵan fazalar bolsa hákisi qımbat bahalı element boyınsha jarlılashishadi. Payda bolatuǵın fazalardıń fizikaviy hossalarini (agregat jaǵdayı, qısıqlıǵı, óz-ara namlanuvchanligi, uchuvchanligi hám h.) ayırmashılıǵı, komponentlerdi bir-birinen soda usıllar menen (tındırıw, filtrlew hám h.) ajıratıp alıwdı támiyinlewi kerek.
Metallurgik óndiristiń ámeliyatında tómendegi fazalak kombinatsiyası keń tarqalǵan : G+S; G+Q; S+S; S+Q; G+S+S; G+S+Q, bul erda “G”, “S”, “Q” háripleri menen gaz, suyıq hám qattı fazalar belgilengen.
G+S hám G+Q fazalarda gaz, suyıq hám qattı fazalardıń tıǵızlıqları parq
etiwi sebepli, olardı bir birinde ápiwayı tındırıw usılı menen ajıratıp alıw múmkin. Eger gazlrada gaz fazasında qattı faza júdá mayin dispers kóriniste bolsa, tındırıw usılı menen fazalardı ajıratıp alıwı júdá aste baradı, bul halda arnawlı usıllardan fodylaniladi, mısalı shań tutıw.
S+S fazalar bir-birinen tındırıw yamasa Sentrifugirlash (Sentrifugirovanie) usılında ajıratıp alınıwı múmkin. S+Q tizmi ushın, fazalardı bir-birinen ajıratıp alıw ushın tındırıw yamasa filtrlew processlerdi qóllaw múmkin. G+G fazalar ximiyalıq texnolgiya usıllarınan paydalanıp ajratıladı, Q+Q fazalar bolsa bayıtıw usılları menen ajıratıp alınıwı múmkin.
Metall islep shıǵarıw ushın ekilemshi sheki onim - bul túrli sanaat kárxanaları shıǵındıları hám sanaat hám xojalıq shıǵındılar (amortizatsiya qaldıqları ).
Metall shıǵındılardı payda etiwdiń tiykarǵı dárekleri: metall hám eritpelerdi eritiw (shlaklar, tazalaw, suw sebiw, taslandıq hám basqalar ); prokat islep shıǵarıw (qırqıw, talaş, digirman shkalası, qopal talaş); quyılıw (spreylar, alıp taslaw ); kabel ónimlerin islep shıǵarıw (sımlı sógisler, sabaq); ximiyalıq islep shıǵarıw (isletilingen katalizatorlar, ılay) hám basqalar.
Amortizatsiya qaldıqların qáliplestiriw dárekleri: túrli tarawlarda tiykarǵı qurallardı tamamlaw ; úskeneler hám imaratlardı kapital hám ámeldegi remontlaw ; xojalıq shıǵındılar.
Ortasha, ekinshi dárejeli reńli metallarning ulıwma sheki onimsidagi shıǵındılardıń úlesi shama menen 57% ni, amortizatsiya qaldıqlarınıń úlesi bolsa shama menen 43% ni quraydı.
GOST 1639 -78 " Reńli metallar hám eritpelerdiń shıǵındıları hám shıǵındılari" ga qaray bunday sheki onimdiń 14 túri anıqlandi. Fizikalıq jaǵdayına qaray, hurda hám shıǵındılar 4 klasqa bólinedi (A - shıǵındılar hám bólek shıǵındılar ; B - talaşlar; C - shań shıǵındılar, D - basqa shıǵındılar ), hár bir klass ximiyalıq quramına qaray gruppalarǵa, gruppalar klasslarǵa bólinedi.... Standart qarıydarlarǵa satıp alınatuǵın hám jetkizip beriletuǵın eritpe eritpeler hám reńli metall shıǵındılarınıń massası hám ulıwma ólshemlerin tártipke saladı.
Hurda hám shıǵındılardı baslanǵısh qayta islew olardı metallurgik qayta islewden aldın ámelge asıriladı. Ol mexanik, ıssılıq hám ximiyalıq usıllar menen ámelge asıriladı hám tómendegi tiykarǵı operatsiyalardı óz ishine aladı : saralaw, kesiw, qabarǵan jerlew, usaqlaw, usaqlaw, magnit ajıratıw, keptiriw, yog'sizlantirish hám hk.
Reńli metallarning úzindileri hám shıǵındıların saralaw aralas ekilemshi sheki onimdi ajıratıwdan, sonıń menen birge, qara hám metall bolmaǵan materiallardı alıp taslawdan hám ólshemleri hám bólekleri boyınsha ajıratıwdan ibarat. Saralawdıń tiykarǵı túrleri: qolda saralaw, mexanik saralaw, qattı ortalıqta, qayta isleytuǵın pechlardan paydalanıw. Qaldıqlar hám reńli metallarning shıǵındıların ayriqsha saralaw saralaw kestelerinde (1-súwret), konveyerlarda hám konveyer liniyalarida ámelge asıriladı.
Shıǵındılardı hám shıǵındılardı kesiw tiykarǵı reńli metall yamasa eritpeni basqa metallar yamasa metall bolmaǵan materiallar menen pataslanishdan azat etiwden, sonıń menen birge, sheki onimdi keyinirek qayta islew yamasa tasıw ushın qolay bolǵan ólshem hám vaznga etkazishdan ibarat.
Keptiriw talaşlarda, qaldıqlarda hám bir tegis shıǵındılarda, shlaklarda, irińli tesik jaralarda hám basqa materiallarda ámelge asıriladı. Kóbinese ol barabanli keptirgishlerde ámelge asıriladı. Maylardı tazalaw operatsiyası chiplar ushın talap etiledi.
Qabarǵan jerlew hám briketlash ıqsham bolmaǵan hurda hám shıǵındılardı ıqshamlastırıw hám de málim massa, ólshem hám tıǵızlıqtaǵı paketler yamasa briketlarni alıw ushın ámelge asıriladı. Bul operatsiyalar gidravlik presslar járdeminde ámelge asıriladı.
Hurda hám shıǵındılardı baslanǵısh qayta islewdiń arnawlı usıllarına tómendegiler kiredi: kabellar hám ótkeriwshilerdi qayta islewdiń termal usılları, kabel qaldıqlarınan izolyatsiyani alıp taslawdıń ximiyalıq usılları, kabel qaldıqların qayta islewdiń kriogen usılı hám basqa ekilemshi sheki onim túrleri.

Juwmaq
Biz bul pitkeriw qa’nigelik jumisin tayarlawdan maqsetimiz paydali qazilmalardi ele de teren’irek u’yrengen jag’dayda, olardin’ qazip aliw tartibin, bayitiw texnologiyasin ha’m yarim tayar shiyki o’nimdi qalayinsha o’ndirip aliw kerek ekenligi haqqinda uyreniwimiz mu’mkin. Turli kontinentlerdegi paydali qazilmalardin’ jaylasiw tartibi ha’r tu’rli bolg’anliqtan olardi qazip aliw da o’zine ta’n usillar ha’m principlerdi talap etedi. Bur kurs jumisi dawaminda paydali qazilmalar haqqindag’i bilimlerimizdi az bolsa da bekkemley aldiq degen u’mittemiz. Taw ka’nshilik sanati o’zinin’ quramaliliq ha’m tu’rli qiyinshiliqlari menen barliq da’wirde ka’nshilerdi tu’rli jag’daylarg’a salip kelgen. Jiynalg’an bilim ha’m ko’nlikpeler na’tiyjesinde elede bul tarawdi rawajlandiriw ha’m elimizdegi paydali qazilmalardi tu’rli jog’altiwlarsiz qazip aliwg’a tu’rtki boladi desek aljaspag’an bolamiz.